«5В050200» – «Филология: қазақ тілі» мамандығы үшін
$$«5В050200» – «Филология: қазақ тілі» мамандығы үшін
2-011-000.2.11 Дәріс №11
жүктеу/скачать 241,76 Kb.
|
a6dcdf8c-8ca4-11e3-bf6e-f6d299da70eeэтно ГА
| $$$002-011-000$3.2.11 Дәріс №11.
Тақырыбы:Шығыс қазақстан аймағындағы шешендік сөзге қатысты тұрақты тіркестер Дәріс жоспары: От ауызды, орақ тілді билердің шешендік үлгідегі сөздері – ұрпақтан-ұрпаққа тарап, ғасырдан ғасырға мирас болған рухани мұра ТТ-ң пайда болуының лингвистикалық және экстарлингвистикалық себептері Жер дауына,мал дауына,құн дауына қатысты қалыптасқан тұрақты тіркестер &&&
Қазақ тарихы мен заң жүйесінде, фольклоры мен көркем әдебиеті, мәдениеті және тіл білімі саласында – билер ерекше тұлға. Халқымыздың өткен дәуірлерінде елі, жері үшін, халық қамы үшін қара қылды қақ жара әділ билік айтқан билер, шешендер аз болмаған. Әр елдің, әр ауылдың сөз тыңдар өз ақсақал, өз билері болды. Олар қазіргі соттың, прокурордың, әкімнің қызметін бір өзі атқарды және «халық биі айтса, қалып айтпайды» деп оның билігіне тоқтам жасады [102, 5]. Халықтың әдет-ғұрпын, дәстүрін жете білумен қатар ел ішіндегі сөз таласында шешендігімен, дауласа келген екі жақтың ісін қарауда тапқырлығымен, ұтқыр уәж айта отырып, тоқтамға келістіру мәнерімен қазақ даласында атағы асқақтаған билер аз болмаған. Жоғын жоқтап келгенді, қандас туыстары, руластары бірігіп қорғасқаны мағлұм. Міне, осындай жағдайда әр ауылға, әрбір руға айтыста сөзбен ағайынның мүддесін қорғайтын, қауымның әдет-ғұрпына жетік, ойға жүйрік сөзге шебер адамдар керек болды. Ондай шешендерді халық би деп атаған. Халық сотының алдында билердің бірі талапкерлердің, екіншісі айыпкердің сөзін сөйлейді, ал үшіншісі төбе би болып төрелік сөз айтады. Қазақ қауымында ертеден калыптасқан ел ішіндегі дау-жанжалды мәмлемен шешіп реттеудің осы бір қарапайьм халықтық тәсілі дәстүрлі шешендік өнердің дамуына әсер еткен. Халық алдында талқыланатын дау-жанжал, билік-бітім сөздерде жеңіске жету үшін қазақ билерінен халықтың салт-санасын, әдет-ғұрпын жетік білумен бірге ойға ұшқыр, тілге шешен болуды талап етті. Сонымен қатар халықтың тапқыр, шешен адамға көрсететін құрметі мен билік үшін беретін сыйы («би ақысы») шешендік өнерді дамытуда ынталандырушылық, қызықтырушылық қызмет атқарған[103, 6]. Бірақ шешендік сөздер ас-тойларда, жәрмеңке-жиындарда айтылатын дау-тартыс, ақындық, шешендік айтыстармен ғана шектелмеген. Ауылдағы ойын-сауықтарда, мәслихат-жиындарда, тіпті жай отырыстарда көпті көрген қарттар үлгілі, өнегелі сөз айтып отыратын салт болған. Сондықтан да бізге жеткен сөздер арасында шешендік даулармен қатар шешендік нақыл, насихат, әзіл-тақпақ сөздер де мол. Көшпелі қазақтар арасында хан елдің бас әкімі саналып, жалпы басшылыққа ие болғанымен, ел-ішінің дау-дамайын бітіріп, екі жақты татуластырып, төрелік, билік айтатын билер болған. Билердің қолданатын заңдары, көбінесе, ата ғұрыптары, яғни көне заманнан бертінге дейін атадан балаға ауысып келе жатқан жол-жобалар. Қазақ халқы ғасырлар бойы «ата заңын», «әдет заңын» қолданып келген [104, 57]. Қазақтың шешендік сөздерін жинап, халық шешендігін бағалаған адамдардың бірі – белгілі ғалым В.В. Радлов. Ол қазақ ауыз әдебиетінің нұсқаларынан өзі құрастырған жинаққа бірнеше шешендік нақыл сөздерді енгізген. Қазақтың шешендік – тапқырлық, нақыл сөздерін алғаш жинап жариялаушы ғалымдардың бірі – Ыбырай Алтынсарин. Қазақтың шешендік-тапқырлық сөздерінің алғашқы қағазға түскен нұсқаларын А. Васильевтің, Ә. Диваевтың, М.Ж. Көпеевтің т.б. қолжазбаларынан, кейбір мерзімді баспасөз беттерінен ұшыратуға болады. Шешендік сөздерді ауыз әдебиетінің жеке саласы ретінде алғашқы зерттеушілердің бірі – М. Әуезов. Қазақ әдебиетінің тарихын жасауға арналған бір еңбегінде [105, 48]«Билер айтысы» деген арнаулы тақырып енгізіп, шешендік сөздердің кейбір түрлерінен мысалдар келтіреді. Шешендік сөздерді зерттеу, оның ауыз әдебиетінде алатын орнын, халықтық сипатын анықтауда бұл алғашқы еңбектің мәні зор. Отызыншы жылдары шешендік сөздерді жинау, зерттеу ісіне үлес қосқан адамдардың бірі – С. Сейфуллин. «Қазақ әдебиеті» [106, 58] дейтін кітабына «Билердің сөздері» деген тарау енгізіп, шешендік сөздерді дербес жанр деп қарайды. Әдетте, шешендік өнер айтыс-тартыста дамиды. Сондықтан ердің құны, елдің тағдыры талқыланатын парламент сарайлары мен сот залдары шешендік өнердің ежелгі мектебі болған. Дүниежүзіне әйгілі шешендердің, көбінесе, парламенттік қайраткерлермен заң қызметкерлерінен шығатындығы кездейсоқ емес. Мәселен, Афина шешені Демосфен мен Рим шешені Цицерон әуелі адвокат, кейін парламент мүшелері, басшылары болған. Ал ХІХ-ХХ ғасырлардағы орыс шешендері А.И. Урусов пен Ф.Н. Плевако заң қызметкерінен шыққан, сол сияқты қазақ шешендері Әлібекұлы Төле, Келдібекұлы Қазыбек, Датұлы Сырым, Қорлыбайұлы Досбол т.б. қауым ішіндегі дау-жанжалдарды реттеуден бастап, елшілік-мәмілегерлік қызметтерімен белгілі болған адамдар [103, 3].Атағы тарихта қалған Ұлы жүзде Төле би, Орта жүзде Қаз дауысты Қазыбек, Кіші жүзде Әйтеке тәрізді от ауызды, орақ тілді билердің шешендік үлгідегі сөздері ұрпақтан-ұрпаққа тарап, ғасырдан ғасырға мирас болған рухани мұра. &&&
&&& $$$002-011-002$3.2.11.3Жер дауына, мал дауына, құн дауына қатысты қалыптасқан тұрақты тіркестер жүктеу/скачать 241,76 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|