«5В050200» – «Филология: қазақ тілі» мамандығы үшін
$$«5В050200» – «Филология: қазақ тілі» мамандығы үшін
2-014-000.2.14 Дәріс №14
жүктеу/скачать 241,76 Kb.
|
a6dcdf8c-8ca4-11e3-bf6e-f6d299da70eeэтно ГА
| $$$002-014-000$3.2.14 Дәріс №14
Тақырыбы: Барымтаға қатысты қалыптасқан тұрақты тіркестердің этнолингвистикалық сипаты Дәріс жоспары: «Барымта» сөзінің этимологиясы «Барымтаға» қатысты қалыптасқан тұрақты тіркестер Барымта – қазақ руларының дау-дамайының реттегіш құралы &&&
Барымта – қазақ халқының дәстүрлі құқықтық мәдениетінде ерте замандарда қалыптасқан ұғым. Барымта бастапқы кезде прогрессивті рөл атқарған, қанға – қан, жанға – жан дәстүрі адам мен адам, ру мен ру арасындағы қастықты күшейте түсетіндіктен, кек қайтаруды құн төлеумен алмастыру, егер де кінәлі жақ әртүрлі себептермен белгіленген құн мөлшерін өтей алмаса, немесе, бұлтарса, ақсақалдар алқасының, билер сотының кесімімен барымта жасауға, яки оның өрістегі малын айдап алып кетуге рұқсат етілген. Сондықтан барымтаны ұрлықпен, тонаушылықпен, шапқыншылықпен шатастыруға болмайды. Кезінде барымтаны кегі қайтпаған, есесі кеткен жақ жариялы түрде жасаған. Оған біреудің ақ баталы жесірін не некелі әйелін азғырып әкету, кісі өлтірген жақтың кесімді малды төлей алмауы, біреудің қорық жеріне мал жайып, қыс қыстауына, жаз жайлауына рұқсатсыз қону, ортаға түскен олжадан тиісті үлес-сыбаға бермеу, тойға шақырмай елеусіз қалтыру т.с.с. дала заңына, салт-санасына қайшы келетін жағдаяттар себеп болған. Сондықтан барымталаушының ісі заңды әрекет саналған. Егер барымта шектеулі мөлшерден артық жасалса, онда жапа шеккен жақ қарымта қайтарған. «Барымтаға – қарымта» деген мәтел содан шыққан. Екі жақтың дауы біткен кезде барымталанған мал-мүлік түгелдей есепке алынған. Ал санаққа ілінбей, білінбей қалғандары сырымта ретінде сіңіп кеткен. «Білсе – барымта, білмесе – сырымта» деген сөз де содан қалған. Тәуке ханның тұсында құн төлеу институтының тәртіптелуіне байланысты, барымта дала қоғамындағы заңдылық пен реттілікті сақтаудың бірден-бір құралына айналды. XYIII ғ. аяғы мен XIX ғ. басында құн төлеу амалы – барымта – мал ұрлау мен талан-тараж, шапқыншылық ретінде айыпталды. Мысалы, 1822 жылғы 22 маусымдағы «Сібір қазақтары туралы жарғының» 202 бабында «барымта – қылмыстық іс деп саналсын» деп атап көрсетілген. Содан бастап, қазақ жерінің әр тарабында билер соты барымтаны ұрлыққа жатқызып, барымташыларды қатаң жазалау туралы үкімдер шығара бастады [10, 159].Барымта – «кектеніп жауласқан екі рудың бірінің-бірі мал-мүлкін күшпен тартып алуы» [145, 109]. Бұл түсіндірме дәл емес. Біріншіден, барымтаға кектеніп жауласқан сайын бара бермейді, екіншіден, барымта – рулар арасында ғана емес, жеке адамдар арасында да болатын акт. Барымта сөзінің мағынасын өткен ғасырдағы қазақшаорысша сөздіктер дәлірек көрсетеді. Мысалы, 1897 жылы Орынборда шыққан қазақша-орысша сөздікте: «Барымта (баранта) – зорлап алынған не ұрланған малдың немесе басқа да бір көрсетілген жәбірдің есесін алу үшін жәбірленушінің қарсы жақтың малын өз ұйғарымымен айдап алып кетуі» деп берсе, Л. Будагов бұл іс-әрекеттің ертеректегі мәнін аша түседі: «Баранта в прежнее время (демек, XIX ғасырға дейін – Р.С.) совершалась вследствие междоусобий, происходивших обыкновенно от нежелания одной из спорящих сторон покоряться приговору старшин. В таком случае, обиженная сторона имела законное право добиться удовлетворения силою, т.е. делала нападение на скот захватывала людей» (Будагов, I, 224).Демек, дауласқан екі жақтың айыптысы билікке көнбей, кесілген құнды, айыпты т.т. төлемесе немесе түгел төлемесе, даулаушы жақ оны күшпен төлету шарасын істейді. Ол шара – барымталау актісі. Барымта – би кескен үкімді жазықты жақтың дұрыс орындамағанын даулаушы жақтың дәлелдеу актісі. Барымта сөзінің төркіні моңғолдың барымт сөзімен мағыналас деп есептейміз. Моңғолша барымт 1) «негіз, дәлел, аргумент», 2) «факт, жағдай», 3) «есеп» деген мағыналарды білдіреді. Қазақтағы барымта о баста құр тартып алу, талау емес, өзіне билікпен кесілген айып, құн сияқтылардың тиісті екендігін дәлелдеудің әрекеті. Сондықтан ертеректе тек мал-мүлік емес, адамдар да барымтаға ілігетін болған (мысалы, қанға қан, жанға жан сұрайтын сәттерде). Әрине, барымтаға алынған зат (көбінесе, мал, оның ішінде жылқы) даулаушыға тиісті мөлшерден артық болып кетеді (немесе айыпты жаққа солай болып көрінеді), сондықтан барымтаға қарымты қайтарылуы мүмкін. Қарымты-қарымта сөзі де моңғолдың хариу сөзімен түбірлес, бұл сөздің мағынасы – «қайтару, жауап, есені қайтару». Осы мағынадағы қарусөзі қазақта да қолданылады: бір нәрсенің (іс-әрекеттің) қаруын қайтару – белгілі бір іс-әрекетке жауап ретінде, оның есесін қайтаратын әрекет істеу. Сірә, барымта, қарымты дегендер ертеден келе жатқан, түркі-моңғол тайпаларының көпшілігінде орын алған жөн-жосық болу керек. Сол себептен қазақ тіліндегі барымта, қарымты сөздері моңғол тілінен соңғы дәуірлерде енген сөз емес, өте ертеден бар ортақ сөздер деп есептейміз. Ал әр кезеңде барымтаның сипаты өзгеруіне байланысты, бұл сөздің беретін мағынасы да өзгеріп отырған. Соңғы кезеңдерде Л. Будаговтың айтуына қарағаңда, барымта сөзі жай «тонау, талау» дегенді білдіруге көшкен тәрізді [65, 45-46]. Себебі, барымта сөзі осы мағынада В.В.Радловта да беріледі: Барымта (кір.) – барамта, баранта – разбойничий набег; барымтала – добывать барантою; барімта (Sart.) – залогъ, закладъ [10, 1482] &&&
жүктеу/скачать 241,76 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|