«геология» кафедрасы
Жҧмыстың орындалу тәртібі
жүктеу/скачать 340,91 Kb.
|
карто метод
1513533160, ПРАКТИКА 1, Шолпан, Chaykovskij Neapolitanskij-tanec
- Бұл бет үшін навигация:
- Тәжірибелік жҧмыс №2 Топографиялық карталар мен пландарда жер бедерін кескіндеу Жҧмыстың мақсаты
- Жҧмыстың орындалу тәртібі
- Тәжірибелік жҧмыс №3 Горизонтальдардың қасиеті және оларды нҥктелердің биіктігі арқылы жҥргізу Жҧмыстың мақсаты
- Тәжірибелік жҧмыс №4 Картадағы нҥктелердің координаталарын анықтау Жҧмыстың мақсаты
- Тәжірибелік жҧмыс №5 Теодолиттік тҥсірістің планын сызу Жҧмыстың мақсаты
| Жҧмыстың орындалу тәртібі: Студенттер масштаб түрлерімен танысып, оларда жер бедерінің планын сызғанда кездесетін есептерді шешіп, пландағы кесіндінің ұзындығын немесе, керісінше картадағы кесінді ӛлшемін біле отырып, оның жердегі ұзындығын табуды үйренеді.
Бақылау сҧрақтары: Масштаб деген не? Сандық масштабты қалай түсінесің? Сызықтық масштаб деген не? Кӛлденең масштабты қалай түсінесің? Масштаб негізін және дәлдігін қалай түсінесің? Тәжірибелік жҧмыс №2 Топографиялық карталар мен пландарда жер бедерін кескіндеу Жҧмыстың мақсаты: Топографиялық карталар мен планда жер бедерін кескіндеуді, жер бедерінің пішінін айыруды және нүктелердің биіктігін анықтауды студенттерге үйрету. Теориялық бөлім: Жер беті топографиялық карталар мен пландарда горизонтальдар, шартты белгілер және биіктіктерді жазу арқылы кескінделеді. Құрлық бетіндегі абсолют биіктіктері бірдей нүктелерді біріктіретін қисық тұйық сызықтар горизонтальдар деп аталады. Жергілікті жердегі горизонталь су деңгейінің тӛмендеген кездегі кескінделетін учаскедегі жердің физикалық бетінде қалдырған ізі болып саналады. Жердегі горизонтальдардың ең жақсы мысалы ретінде тұнба судың жағалық сызығын айтуға болады. Жер бедерін горизонтальдармен кескіндеген кезде олар-дың тек бүтін санмен алынған биіктіктері (метрмен керсетілгендері) ғана пландар мен карталарда кӛрсетіледі. Екі дәйекті горизонтальдар биіктігінің айырымы қиманын биіктігі (h), ал пландағы горизонтальдардьщ ара қашықтығы тӛсеу (d) деп аталады. Топографиялық карталар мен пландарда жер бедері қимасының мынадай биіктіктері қабылданған (1-және 2-кестелер): 1 кесте
6
Жер бедерінің пішінін айыруды және нүктелердің биіктігін анықтауды жеңілдету үшін картадағы әрбір тӛртінші немесе бесінші горизонтальдар қалыңдатылады. Осындай мақсатпен горизонтальдарға перпендикуляр қыска сызықшалар қойылады, олар беткейдің тӛмендейтін бағытын кӛрсетіп, бергштрих деп аталады. Карталарда горизонтальдар қоңыр түспен кӛрсетіледі, оларды Балтық теңізінің деңгейінен есептелетін абсолют биіктігімен жазады. Горизонталь биіктігін кӛрсететін цифрларды жазғанда олардың табаны еңкіштің темендеу жағына қарай бағытталған болуы тиіс. Жер бедерінің негізгі пішіндері мынадай болып бӛлінеді: жазық, қырат (тау, тебе), қазан шұңқыр, жота, ӛзек және кезең. Таудың ең биік жері — шың, ал тау табаны — тау етегі деп аталады. Жазық жалпақ пішінді келеді. Егер жазықтың мүхит деңгейінен абсолют биіктігі м-ден аспайтын биіктікте жатса, онда оны ойпат деп атайды. Мұхит деңгейінен есептегенде 200 м-ден жоғары, бірақ 500 м-ден аспайтын биіктікте жататын жазықтарды қыраттар деп атайды. Мүхит деңгейінен 500 м-ден астам биіктікте жатқан жазықтар таулы үстірттер деп аталады. Жер бетінің дӛңестігі күмбезге немесе конусқа ұқсас келетін жерлер биіктігіне карай тау немесе тӛбе деп аталады. Таулар биіктігіне карай аласа, орташа және биік болады. Аласа таулар деп абсолют биіктігі 500 м-ден 1000 м-ге дейінгі тауларды атайды. Орташа таулардың биіктігі 1000 м-ден 2000 м-ге дейінгі ара-лықта болады. Ал биіктігі 2000 м-ден жоғары тауларды биік таулар деп атайды. Тостаған сияқты барлық жағынан тұйық ойпаңдарды қазан шүңқыр дейміз. Шұңқырдың ең тӛменгі жерін түбі, ал жоғарғы шегін жиегі деп атайды. Ӛзек — жердің созылған ойлы жері, ол бір бағытта біртіндеп тӛмендейді. Ӛзектің ең аласа жері, яғни екі беткейдің қиылысқан жері суағар немесе тальвег деп аталады. Ӛзекке карама-қарсы біртіндеп әр бағытта созыла орналасқан жер бетінің дӛңес пішіні жота делінеді. Әдетте, екі ӛзек бірінен-бірі жота ар-қылы бӛлініп жатады. Тау жотасы қырқаларьшың биік белік -тері мен кейбір тӛбелердің аралығында орналасқан ойпан бӛлік-терді кезең деп атайды. Олардың едәуір бӛлігі тау жоталары-ның бір жағынан екінші жағына етуге мүмкіндік туғызады. Таудың шыңы, қазан шүңқырдың түбі, ӛзектің ең аласа жері жер бедерінің ӛзіне тән нүктелері, суайрық және суағар жер бедерінің ӛзіне тән сызықтары деп аталады. Жҧмыстың орындалу тәртібі: Карталар мен пландарда ашық кен, үйінді, бӛгет, қорымдар және т. с. с. объектілер арнайы шартты белгілермен кӛрсетіледі. Горизонтальдар мен шартты белгілерге қосымша ретінде картада тебелердің ұшар басындағы, суайрықтарының бұрылыстарындағы, ойпаң жерлердегі ӛзіне тән нүктелердің биіктіктері жазылады. Картаны әр студент ӛзінше безендіріп, түрлі – түсті карындашпен бояп, оқытушыға тапсырады. Бақылау сҧрақтары: Горизонтальдар деген не? Бергштрих терминінің мағынасы? Жер бетінің негізгі пішіндерін ата. 7
Тәжірибелік жҧмыс №3 Горизонтальдардың қасиеті және оларды нҥктелердің биіктігі арқылы жҥргізу Жҧмыстың мақсаты: жер бедерінің қимасын және нүктелердің биіктігіне сәйкес горизонтальдар жүргізу. Теориялық бөлім: Жер бедерін кескіндеуде горизонтальдың мынадай қасиеттері бар: 1. Бір горизонтальдың бойында жататын барлық нүктелер жергілікті жерде бірдей биіктікте жатады. Карталар мен пландарда тұйықталған горизонтальдар не тӛбені, не қазан шұңқырды білдіреді; олар бергштрихтар неме се жазулар арқылы танылады. Қазан шұңқырларда кӛбіне тоған немесе кӛл болады. Планның немесе картаның ішіндегі, сондай-ақ онын, сыртындағы барлық горизонтальдар үздіксіз болуы тиіс. Жер бедерін кескіндегенде горизонтальдар ешуақытта қиылыспайды. Горизонтальдардың ӛзара қашықтығы еністің қаншалықты құлама тіктігін білдіреді. Горизонтальдар арасындағы ең қысқа ара қашықтық, яғни горизонтальға перпендикуляр сызық неғұрлым тік құламаның биіктігіне сәйкес болады. Суайрық сызықтары және ӛзектердің осі горизонтальдармен тікбұрыш арқылы қиылысады. Топографиялық түсіру нәтижесінде планшетте жер бедерінің ӛзіне тән нүктелерінің пландағы орны биіктіктерімен қоса алынады. Осы нүктелердің биіктігінін, негізінде жергілікті жердің жер бедері горизонтальдармен кескінделеді. Ол үшін алдымен жер бедері қимасының биіктігі тандап алынады. Содан соң интерполяциялау арқылы жеке пункттердің арасындағы нүкте-лерді табады, олардың биіктігі жер бедері қимасының биіктігіне еселі болады. Мысалы, 1—2 сызығында (1-сурет) 50, 51, 52, 53, 54 биіктіктегі горизонтальдардың жер бедері қимасының биіктігі 1 м-ге тең болған кездегі орындарын табу керек болсын. Ол үшін миллиметрлік қағаз бетіне ара қашықтығы бірдей параллель бірнеше сызықтар жүгізіледі (мысалы, 0,5 немесе 1,0 см), олар қабылданған жер бедерінің қимасына және нүктелердің биіктігіне сәйкес цифрланады. 1—2 сызығына миллиметрлік қағазды параллель тақап ұстап, 1 және 2 нүктелерін олардың биіктігіне сәйкес миллиметрлік қағазға түсіреді. Табылған нүктелерді (1' және 2') түзу сызықпен қосып, 1—2 сызығының профилін табамыз. 1'—2' сызығының (профиль) миллиметрлік қағаздың цифрланған сызықтарымен қиылысқан нүктелерін (а, b, с, d, е нүктелері) белгілейміз. Осы нүктелерді 1—2 сызығына проекциялап, биіктіктері 50, 51, 52, 53 және 54 м-лі горизонтальдар ӛтетін нүктелердің орнын табамыз. Жҧмыстың орындалу тәртібі: Практикада интерполяциялау үшін миллиметрлік қағаздың, орнына палетканы — теңаралықпен жүргізілген параллель сызықты кальканы жиі колданады. Қальканың сызықтарын белгіленген жер бедер қимасының және пландағы нүктелердің биіктігіне сәйкес етіп цифрлайды.
8
сурет Олар горизонтальдардың орнын табатын нүктелердің арасында болуы тиіс. Палетканы интерполяция жасайтын нүктелердің үстіне қояды; бұл уақытта нүктелердің бірі биіктігіне сәйкес палеткадағы белгінің үстіне дәл түсуге тиіс. Сонан соң палетканы а нүктесінде циркульдің ашасымен қысып b нүктесінің биіктігі палетканың биіктігімен сәйкес болғанша палетканы осы нуктенің тӛңірегінде айналдырады (2-сурет). 2 - сурет Мұнан кейін а— b сызығының палетканың сызығымен қиылысқан 1, 2, 3, 4, 5 нүктелерін шаншып әрбір нүктенің қасына 43, 44, 45, 46 және 47 м биіктіктерін жазады. Басқа барлық нүктелердің арасын осылайша интерполяциялайды. Содан кейін пландағы биіктіктері біркелкі нүктелерді бірқалыпты қисық сызықтармен қосып жер бедерінің горизонтальдар жүргізілген кескінін табады. Бақылау сҧрақтары: Планшет түсінігі? Палетка деген не? Бедер қимасының биіктігі деген не? Тәжірибелік жҧмыс №4 Картадағы нҥктелердің координаталарын анықтау Жҧмыстың мақсаты: Топографиялық картадағы нүктенің географиялық координаталарын анықтау Теориялық бөлім: Топографиялық картадағы нүктенің географиялық координаталарын анықтау, негізінде мынадай жолмен жасалады. А нүктесінің (20-сурет) ендігін (<р) табу үшін осы нүктеден солтүстікке және оңтүстікке қарай параллельдер жүргізеді, яғни минут рамкасының тиісті минуттық немесе он секундтық аралықтардың аттас 9 ұштары түзу сызықтармен қосылады. Осы сызықтардың ендіктерін ф1 және ф2 әріптерімен белгілейік. А нүктесінен параллель ендігі ф1-ге перпендикуляр түсіріп, оның үзындығын ∆ф градуспен белгілеп, А нүктесінің ендігін мына теңдіктен табамыз: (1) ∆ф шамасын жанама әдіспен анықтау қолайлырақ. Ол үшін А нүктесі арқылы еркін бұрышпен ф1 және ф2 параллельдерімен С және В нүктелерінде қиылысқанша сызық жүргіземіз, мұндағы СА = а және СО = Ь болсын, 20-суреттен (2) Сонымен, ∆ф шамасын анықтау а және b кесінділерін жеткілікті дәлдікпен миллиметрлік сызғыш арқылы ӛлшеуге келіп саяды. Осыған үқсас А нүктесінің λ бойлығын анықтау үшін λ1 және λ2 меридиан кесінділерін қолдануға болады. нуктесінің (21-сурет) тікбұрышты координаталарын анықтау үшін километрлік тордың цифрларын қолдана отырьш, берілген нүкте орналасқан оңтүстік-батыс бүрыштың (х0, у0) координаталарын табады. Содан кейін С нүктесінен квадраттық қабырғаларына ССг және СС2 перпендикулярларын түсіреді де карта масштабын ескере отырып, олардың ұзындығын табады: СС1=Ах және СС2=Ау. Сонда С нүктесінің тікбұрышты координаталары мынаған тең: Қарастырылып отырған мысалда: Осы С нүктесінің тікбұрышты координаталарын мынадай жолмен анықтауға болады: С нүктесі арқылы кез келген бұрышпен километрлік тордың ординаталарымен А және В нүктелерінде қиылысқанша түзу жүргізіледі. Содан кейін а және Ь кесінділерін ӛлшейді. Сонда С нүктесінің абсциссасы мына формула бойынша анықталады Осыған ұқсас теңдіктен С нүктесінің ординатасын анықтайды. Екі жағдайда да а және b кесінділерін кӛлденең масштабтың кӛмегімен ӛлшеген жӛн. Жҧмыстың орындалу тәртібі: Студент берілген топографиялық картадағы нүктенің географиялық координаталарын берілгендер бойынша анықтайды, мұқият орындап оқытушыға 10
тапсырады. Бақылау сҧрақтары: Километрлік тор деген не? Топографиялық картаның анықтамасы. Ендік, бойлық, меридиандар, параллельдер дегенді қалай түсінесің? Тәжірибелік жҧмыс №5 Теодолиттік тҥсірістің планын сызу Жҧмыстың мақсаты: Теодолитгік түсірістің планын сызу. Теориялық бөлім: Теодолитгік түсірістің планын сызу қабырғалары 10 см квадраттардан тұратын координаталар торын кұрудан басталады, Сызылатын планның дәлдігі координаттық тордың дұрыс құрылуына тікелей байланысты болғандықтан, торды сызу, арнаулы аспаптар арқылы мұқият турде жүргізіледі. Планшетке кӛлемі 60X60 см-дей жоғары сапалы фанера немесе алюминий табағы алынып, оған сызба қағазы жапсырылады. Қоординаталар торы координатограф тың немесе Ф. В. Дробышев сызғышының кӛмегімен құрылады. Координаттық торды құру үшін X және У осьтері бойынша канша квадрат қажет екендігі есептелінеді. Мәселен, 12-кестедегі ӛндеу нэтижелері негізінде масштабы 1:2000 план сызу керек болса, онда квадраттар кабырғасы 200 м болып келеді. Осындай квадраттан санын білу үшін 12-кестеден X пен У-тің жоғарғы және ең тӛменгі мэндері жазылып алынады. МысалыХтах=800,0; Хтіп=554,12; Үтах=554,12: Үтіп=3346,61. Енді осы шамаларға сүйене отырып, X осі бойынша ең үлкен мәні бар 1-пункт тордың ішінде болуы үшін, тордың солтүстік жағындағы сызық координатасы 800,0, ал ең кіші мәні бар 4-пункт тор ішінде болуы үшін, тордың оңтүстіктегі тӛменгі сызығының координатасы 400,0 тең болуы тиіс. Осыған сай У осінің батыс жағы 200,0, ал шығыс жағындағы сызык координатасы 600,0. Бұл сызғыш ені 50 мм, калындығы 5 м-лік жоғары сапалы жезден жасалған, біржақ жиегі мен бір шеті қиғашталған (59-сурет). Сызғышта аралары 100 мм-ден межеленген тік бұрышты оймалары бар. Оймалардың әркайсысының біржағы және қиғаш шеті радиустері 100, 200, 300, 400, 500 және 707,11 мм-дік шеңбер доғаларына сәйкес болып келген. Яғни, сызғыштың ұзындығы L=707.11 мм, ал қабырғалары 500 мм-лік квадратгың диагоналына тең. Демек, бүл сызғыш мӛлшері 50x50 координаталар торын немесе тордың қабырғалары 40x30 см тік бұрышты үшбұрыштың гипотенузаларын анықтауға негізделген. Координаттық торды құру үшін план салатын қағаздың тӛменгі жагында параллель етіп Дробышев сызғышын қояды да, қиғаш жағымен АВ түзу сызығын жүргізеді. Содан кейін сызғыштың әрбір оймалары аркылы жақсы үшталған қарандашпен сызық-10 тең бӛлшектерге бӛлінеді. Сызғышты 90°-қа бұрып, оймалар арқылы доғалар жүргізіліп, б-суреттегідей сызғыштың бірінші оймасын бастапқы нүктеге келтіріп, екінші мен соңғы доғаны қиып ӛтетін С нүктесі белгіленеді. Осы әдіспен Д нүктесі табылады да, С мен Д-ның аралары тен кесінділерге бӛлінеді. Белгіленген нүктелер қосылып координаталық тор сызылады (2, в-сурет). Мӛлшері 40x30 см координаталық торды сызу жолы 2-суретге кӛрсетілген 11
Мм,™ сызғыштың біріншіден алтыншы оймасына дейінгі қашықтығі, диагональ болып есептеледі. Координаталық тор құрылып болған соң, оларды цифрлайды және масштабқа сәйкес әр сызықтың координаталары жазылады. Теодолиттік жүріс пунктгері координаталары арқылы планға салынады. Пункттердің планға дұрыс салынғанын аныктау үшін ӛлшеуіш циркульмен кӛлденең масштаб арқылы горизонталь проекциялары (d) тексеріледі. Егер қиыспаушылық 0,2 мм-ден аспаса, онда пункттердің дүрыс салынғандығы. Сонымен қатар транспортер арқылы сызықтардың дирекциондық бұрыштары 1 тексеріледі. 1-сурет. Дробышев сызғышы Теодолиттік жүрістің барлық пункттері салынып болған соң абрисқа сүйене отырып, ситуация салынады. Планға ситуация салу жоғарыда айтылғандай түсіру тәсіліне сәйкес жүргізіледі. 2-сурет. Координаталық торды құру Жҧмыстың орындалу тәртібі: Ең ақырында, жергілікті жердің контурларын салудың дұрыстығын тексергеннен кейін, план безендіріледі. Планға кӛлемдері мен кескіндерін сақтай отырып шартты белгілерді қарындашпен түсіреді, содан кейін қарындашпен толық безендірілген планды «Шартты белгілердің» талаптарын сақтай отырып тушьпен айналдыра жиектейді. Бақылау сҧрақтары: Координаталық торды қалай құрады? Планға ситуация түсіруді қалай түсінесің? Шартты белгілердің қандай талаптары бар? 12
МАЗМҦНЫ Тәжірибелік жұмыс №1 Масштабтар және олармен жұмыс 4
Топографиялық карталар мен пландарда жер бедерін кескіндеу 6 Тәжірибелік жұмыс №3 Горизонтальдардың қасиеті және оларды нүктелердің биіктігі арқылы жүргізу...8 Тәжірибелік жұмыс №4 Картадағы нүктелердің координаталарын анықтау 9 Тәжірибелік жұмыс №5 Теодолиттік түсірістің планын сызу 11 13
14 Пішімі 60х84 1/12 Кӛлемі 15 бет 1,25 шартты баспа табағы Таралымы 20 дана. Ш.Есенов атындағы КМТжИУ Редакциялық - баспа бӛлімінде басылды. Ақтау қаласы, 27 ш/а. 15 жүктеу/скачать 340,91 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||