1.4.Үстеме шығыстарды басқару есебі
Қазіргі басқару есебі шығындарды басқаруды қаржылық жауапкершілік орталығын бюджеттендіру және басқару негізінде жүзеге асыруды көздейді. Соған байланысты кәсіпорында әр қаржылық орталыққа жеке бюджет жасалады. Қаржылық орталықтың бюджеттері кәсіпорын бюджетіне бірігеді. Үстеме шығыстарды бөлуді басқару шешімдерін қабылдау тұрғысынан қарастыратын болсақ, онда келесі негізгі мәселелер туындайды:
1.Өндірістің табыстылық бағасы мен әрбір өнімді өткізу деңгейі;
2.Компанияға қай өнім түрі көбірек пайда түсіреді;
3.Шығарылатын өнім ассортиментін өзгерту туралы шешім қабылдау;
Шешім қабылдауда үстеме шығыстарды бөліп таратудың қарапайым мысалын қарастырайық:
|
А өнімі
|
В өнімі
|
С өнімі
|
Барлығы
|
Сатылған бұйым
|
100
|
100
|
100
|
|
Бұйым бағасы
|
10
|
20
|
15
|
|
Сату
|
1 000
|
2 000
|
1 50
|
4 500
|
Негізгі өндірістік материалдар
|
250
|
300
|
300
|
850
|
Өндірістік жұмыскерлердің еңбек шығындары
|
200
|
700
|
500
|
1 400
|
Барлық тікелей өндірістің шығындары
|
450
|
1 000
|
800
|
2 250
|
Өндірістік үстеме шығыстар
|
|
|
|
700
|
Жалпы табыс
|
|
|
|
1 550
|
Зерттеулерге кеткен шығыстар
|
|
|
|
600
|
Сату бойынша шығыстар
|
|
|
|
400
|
Әкімшілік шығыстар
|
|
|
|
500
|
Барлық шығыстар
|
|
|
|
1 500
|
Таза табыс
|
|
|
|
50
|
Шығыстарды толық бөлу әдісі.
Өзіндік құнды толық есептеу толық шығындарды өндіретін өнім көле-мінің бағасы мен толық шығындарына бөлуге арналған.
Әдетте, компаниялар үстеме шығыстарды тура шығындар баптары негі-зінде қорларды алу үшін бөледі. Бұл әдіс өнім түрлері мен өнімнің өзіндік құнын анықтауда басқа да шығындар үшін қолданылады.
Үстеме шығыстарды толық бөлудің негізделген әдістемесі:
|
А өнімі
|
В өнімі
|
С өнімі
|
Барлығы
|
Сатылған бұйым (дана)
|
100
|
100
|
100
|
|
Бұйым бағасы
|
10
|
20
|
15
|
|
Сатылуы
|
1 000
|
2 000
|
1 500
|
4 500
|
Негізгі өндіріс материалдары
|
250
|
300
|
300
|
850
|
Өндірістік жұмыскерлердің еңбек шығындары
|
200
|
700
|
500
|
1 400
|
|
14,3%
|
50%
|
35,7%
|
100%
|
Барлық тікелей өндірістің шығындары
|
450
|
1 000
|
800
|
2 250
|
Өндірістік үстеме шығыстар
|
100
|
350
|
250
|
700
|
Жалпы табыс
|
450
|
650
|
450
|
1 550
|
Сатудан жалпы табыс %
|
45%
|
33%
|
30%
|
34%
|
Зерттеуге кеткен шығындар
|
|
|
|
600
|
Сату бойынша шығыстар
|
|
|
|
400
|
Әкімшілік шығыстар
|
|
|
|
500
|
Барлық шығыстар
|
214
|
750
|
536
|
1 500
|
Таза пайда
|
236
|
-100
|
-86
|
50
|
Таза пайдадан алынған %
|
24%
|
-5%
|
-6%
|
1%
|
Үстеме шығыстарды бөлуде шекті шығындарды есептеу әдісі.
Тікелей шығындар негізіндегі есеп өнімге барлық өндірістік шығындарды, тұрақты және ауыспалы шығындарды жатқызады. Егер есептеулерді шекті шығындар негізінде қарастыратын болсақ, онда өнімге тек қана ауыспалы өндірістік шығындар жатқызылады.
|
А өнімі
|
В өнімі
|
С өнімі
|
Барлығы
|
Сатылған бұйымдар(дана)
|
100
|
100
|
100
|
|
Бұйым бағасы
|
10
|
20
|
15
|
|
Сатылуы
|
1 000
|
2 000
|
1 500
|
4 500
|
Негізгі өндірістік материалдар
|
250
|
300
|
300
|
850
|
Өндірістік жұмыскерлердің еңбек шығындары
|
200
|
700
|
500
|
1 400
|
Барлық ауыспалы шығындар
|
450
|
1 000
|
800
|
2 250
|
Сату-ауыспалы шығындар
|
20%
|
44%
|
36%
|
100%
|
Маржиналды табыс
|
550
|
1 000
|
700
|
2 250
|
Маржиналды табыс %
|
55%
|
50%
|
47%
|
50%
|
Өндірістік үстеме шығыстар
|
140
|
311
|
249
|
700
|
Зерттеуге кеткен шығыстар
|
120
|
267
|
213
|
600
|
Сату бойынша шығыстар
|
80
|
178
|
142
|
400
|
Әкімшілік шығыстар
|
100
|
222
|
178
|
500
|
Барлық шығыстар
|
440
|
978
|
782
|
2 200
|
Таза пайда
|
110
|
22
|
-82
|
50
|
Таза пайдадан алынған %
|
11%
|
1%
|
-5%
|
1%
|
Бұл мысалдан А өнімінің маржиналды табысының процентінің жоғары екендігі көрінеді. Сондықтан да барлық қорларды А өнімін өндіруге жұмсалған қолайлы. Бұл А өнімінің сапасын жоғарылатады. Бұндағы С өнімі табыссыз болып табылады. Қысқа мерзімде шекті шығындарды есептеу әдісі қысқа мерзімдегі баға белгілеуді анықтайды.
Шығындарды көпдеңгейлі есептеу әдісі.
Шығындарды көпдеңгейлі есептеу әдісі үстеме шығыстарды өнімдердің шағын топтарын құндық деңгейі бойынша бөледі. Бұл әдіс үстеме шығыстарды екі категория бойынша ажыратады:
топ бойынша бөлінетін
топ бойынша бөлінбейтін.
Шығындарды көпдеңгейлі есептеу әдісіне мысал.
|
А өнімі
|
В өнімі
|
С өнімі
|
Барлығы
|
Сатылған бұйымдар (дана)
|
100
|
100
|
100
|
|
Бұйым бағасы
|
10
|
20
|
15
|
|
Сату бағасы
|
10 000
|
2 000
|
1 500
|
4 500
|
Негізгі өндіріс материалдары
|
250
|
300
|
300
|
850
|
Өндірістік жұмыскерлердің еңбек шығындары
|
200
|
700
|
500
|
1 400
|
Тікелей ауыспалы шығындар
|
450
|
1 000
|
800
|
2 250
|
Өндірістік үстеме шығыстар
|
140
|
311
|
249
|
700
|
Сатылған тауарлардың өзіндік құны
|
590
|
1 311
|
1 049
|
2 950
|
Жалпы табыс
|
410
|
689
|
451
|
1 550
|
Сатудан түскен жалпы табыс %
|
41%
|
34%
|
30%
|
34%
|
|
Ажәне В өнімдерінің тобы
|
Сөнімінің тобы
|
Барлы ғы
|
Жалпы табыс
|
1 099
|
451
|
1 550
|
Зерттеуге кеткен шығыстардың өзіндік құнға апарылуы
|
250
|
0
|
250
|
Сату бойынша шығыстардың өзіндік құнға апарылуы
|
300
|
50
|
350
|
Өнім топтары бойынша жалпы шығыстар
|
550
|
50
|
600
|
Аралық табыс
|
549
|
401
|
950
|
Сату бойынша аралық табыс %
|
55%
|
27%
|
21%
|
Зерттеуге кеткен шығыстардың өзіндік құнға жатқызылмағаны
|
258
|
142
|
400
|
Әкімшілік шығыстар
|
322
|
178
|
500
|
Таза табыс
|
-31
|
81
|
50
|
Таза табыс бойынша %
|
-1%
|
5%
|
1%
|
Қазіргі басқару есебі шығындарды басқаруды қаржылық жауапкерші-лік орталығын бюджеттендіру және басқару негізінде жүзеге асыруды көз-дейді. Соған байланысты кәсіпорында әр қаржылық орталыққа жеке бюджет жасалады. Қаржылық орталықтың бюджеттері кәсіпорын бюджетіне бірігеді.
Кәсіпорын үстеме шығыстарының есебін жүргізуде келесідей мәселе-лерді шешеді:
Негізгі үстеме шығыстардың пайда болу көздерін анықтау;
шығындарды азайту себептерін анықтау;
Үстеме шығыстардың сметасы мен бюджетін жасау үшін негізгі көрсеткіштерді анықтау;
Үстеме шығыстардың динамикасын бақылау;
Үстеме шығыстарды бөлуді басқару шешімдерін қабылдау тұрғысынан қарастыратын болсақ, онда келесі негізгі мәселелер туындайды:
1. Өндірістің табыстылық бағасы мен әрбір өнімді өткізу деңгейі;
2. Компанияға қай өнім түрі көбірек пайда түсіреді;
3. Шығарылатын өнім ассортиментін өзгерту туралы шешім қабылдау; Үстеме шығыстарды басқару есебін бақылаудың бір нұсқасы АВС-тал-дау бойынша жүргізіледі.Бұл әдіс неғұрлым қарапайым, әрі жеңіл. АВС-тал-дау әдісі үстеме шығыстарды таратуда келесі принципке сүйенеді: шығын-дардың пайда болу көздерінің аз ғана мөлшері салыстырмалы түрдегі шы-ғындар құнының көптігін көрсетеді.
Кәсіпорынның үстеме шығыстарының бір бөлігі, мысалы, негізгі қор-лардың амортизациясы өндірістік қуаттылыққа байланысты болады. Бұндай шығыстар өндіріс және өткізу көлемінің өзгерісіне тәуелсіз тұрақты болып қала береді. Үстеме шығыстардың есебі көп жағдайда өзіндік құнды есептеу әдістемесінің өзгеруімен шешіледі. Көптеген кәсіпорындар өнімнің өзіндік құнын есептегенде шығыстарды тұрақты және ауыспалы шығыстарға апарады. Бұдан ауыспалы шығындар басқарушылық өзіндік құнды құрайды, ал тұрақты шығыстар кезең шығыстары ретінде есептен шығарылды.
АВС-әдісінің негізгі қадамдары:
Өндірістің жалпы процесін жеке функцияларға бөлу;
Үстеме шығыстарды қызмет түрі бойынша бөлу;
Шығын тасымалдаушылардың үстеме шығыстарын бөлу;
Есептеу үшін қажетті ақпараттар:
Өнім
|
А
|
В
|
С
|
Барлығы
|
Өндіру көлемі (дана)
|
90 000
|
30 000
|
15 000
|
135 000
|
Бірлікке шаққандағы:
|
|
|
|
|
Материалдар (дана)
|
10
|
7
|
14
|
1 320 000
|
Материалдар (тенге)
|
30
|
40
|
15
|
4 125 000
|
Жұмыс сағат
|
2,5
|
3
|
1,5
|
337 500
|
Машина сағат
|
5
|
3
|
7,5
|
652 500
|
Еңбек төлемі (тенге)
|
20
|
30
|
10
|
2 850 000
|
Өндірістік циклдар саны
|
5
|
10
|
50
|
65
|
Жеткізу саны
|
18
|
7
|
50
|
75
|
Заказдар саны
|
50
|
70
|
700
|
820
|
Мәміле саны
|
45
|
25
|
60
|
130
|
Өнім
|
А
|
В
|
С
|
Барлығы
|
Үстеме шығыстар
|
|
|
|
|
Жинау
|
|
|
|
75 000
|
Машиналық өңдеу
|
|
|
|
1 000 000
|
Заказдарды алу
|
|
|
|
900 000
|
Жинақтау
|
|
|
|
650 000
|
Инженерлік қызмет көрсету
|
|
|
|
750 000
|
|
|
|
|
3 375 000
|
Үстеме шығыстарды бөліп таратуды 2 әдіс арқылы қарастырамыз.
Дәстүрлі әдіс – шығыстарды жұмсалатын жұмыс сағаттарына байланыс-ты бөлу.
Коэффициент келесі түрде анықталады:
3 375 000 теңге/337 500 жұмыс сағат=10тг/сағ.
Үстеме шығыстардың анықталуы:
А өнімі 10тг/сағ.*2,5 сағ.=25 теңге
В өнімі 10тг./сағ.*3 сағ.=30 сағ.
С өнімі 10тг./сағ.*1,5 сағ.=15 сағ.
Өнім
|
А
|
В
|
С
|
Материалдар (теңге)
|
30
|
20
|
15
|
Оплата труда (теңге)
|
20
|
30
|
10
|
Үстеме шығыстар
|
25
|
30
|
15
|
Әкімшілік шығыстар
|
15
|
100
|
40
|
АВС әдісі.
Бүкіл өндіріс процесін бес түрлі қызмет түріне бөліп, үстеме шығыстарды бес категорияға жинақтаймыз. Бұл арқылы шығындар тасымалдаушыға байланысты бөлу коэффициентін анықтауға болады.
Жинақтаушы шығындар коэффициенті
|
Жинақтау шығындары/Өндіріс циклдары
|
75 000/65 000
|
1 153,85
|
Машиналық өңдеуге шығындар коэффициенті
|
Машина шығындары/Машина-сағат
|
1 000 000/652 500
|
1,5326
|
Заказ алу бөлімшелерінің шығын.коэффициенті
|
Заказ алу бөлімінің шығыстары/Заказдар саны
|
900 000/820
|
1 097,56
|
Орамаға кеткен шығындар коэффициенті
|
Орамаға кеткен шығынлар/Жеткізу саны
|
650 000/75
|
8 666,67
|
Инженерлік шығындар коэффициенті
|
Инженерлік шығындар/Өндіріс берілімдерінің саны
|
750 000/130
|
5 769,23
|
Үстеме шығыстарды келесідей бөлуге болады:
Өнім
|
А
|
В
|
С
|
Материалдар (теңге)
|
30
|
40
|
15
|
Еңбек өтемі (теңге)
|
20
|
30
|
10
|
Үстеме шығыстар
|
|
|
|
Жинау
|
0,0641
|
0,3846
|
3,8462
|
Машиналық қайта өңдеу
|
7,6628
|
4,5977
|
11,4943
|
Заказдарды алу
|
0,6098
|
2,561
|
51,2195
|
Орама
|
1,7333
|
2,0222
|
28,8889
|
Инженерлік қызмет көрсету
|
2,8846
|
4,8077
|
23,0769
|
Барлық шығындар
|
62,9546
|
84,3732
|
143,5258
|
Достарыңызбен бөлісу: |