Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы рухани мәдениет лексикасы
Түйін. Жаурын, құмалақ, аса таяқ
жүктеу/скачать 3,93 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Тәсәддоқ
- Тасаттық
- құрмалдық
- Қорыта келгенде
| Түйін. Жаурын, құмалақ, аса таяқ - фетешизмге жатқан себебі олар - жеке затқа мінажат етіп, табынған, қолдарындағы заттың сиқыры бар, магиялық күші бар осылар арқылы адам санасына түсініксіз құбылыстарды игеруге тырысқан. Олардың ойында адамдарға қалай жақсылық жасасам екен деген ниеттері болған. Тығырықтан шығу жолын жансыз заттардан іздеген және тапқан. Жалпы, жады мен тасаттық бір ұғымдар. Жадының заттай көрінісі ол - тасаттық. Былайша айтқанда жадының суреті деуге болады.
Тасаттық. Құдайым құр тастамас, сірә көпті, Дұға қылып, тасаттық тарап кетті (ҚКБС). Дінге сенген, шала сауатты бұқара тасаттық жасамақ (М.Т.). (Рүстемов, 1989: 273). Тасаттық [а. نصدق тәсәддәқә: давать милостыню, подаяние; п. Тәсәддоқ; подаяние, пожертвование; жертва] – рел. (Рүстемов, 1989: 273). Jадачіlік [ياداشيلك Dsch, von jадачі + lіk] искусство измънять погоду (Радлов, III т. 210). Jадачіlік пен тасаттық мағынасы жағынан өте тығыз байланысты сияқты. Жертвоприношение. Обычай вызывания дождя восходит к древним представлениям тюркских народов о «дождевом камне» - джеде, таш, яда, еде, суу-таш, жай тас, бытовавших у среднеазиатских народов с раннего средневековья до конца ХIХ века (Мустафина, 1992: 123). Қазақтар күні бүгінге дейін су тасыды, тас бұлақ дейді. Осыған орай: Тас (v) [Кіr] = таш разливаться, выступать изъ береговъ - таудан аkkан тас пулаk, тасса kyjар теңізгä дейді (Радлов, 1905: 916). Демек, тасаттық пен тас бұлақ деген тіркестің арасында бір семантикалық байланыстың болуы әбден мүмкін. Тасаттық (тас ату) етістігінен тумаған сияқты. Мұсылмандардың арасында жаңбырды шақыру кеңінен таралған діни наным болды. Құдайдан жаңбыр сұрап, тілеуді көбіне молдалар атқарған. Тасаттық беруді жұма күнге орайластырған. Тасаттық беру еліміздің егемендік алуымен қайта жаңғырып, халық тоғанның басына, өзеннің қасына барып, биік тауға шығып, қой сойып, молдалар «дұға» оқып, жаңбыр тілеу әдеттегі дәстүрге айналды. С.Е. Малов «жад» туралы айта келіп, жоғарғы ие «Алладан» құран оқып тілеген дейді (Мустафина, 123). Обычай вызывание дождя восходит к древним представлениям тюркских народов о «дождевом камне» – джеде, таш, яда, еде, суу – таш, жай тас, бытовавших у среднеазиатских народов с раннего средневековья до конца ХIХ века (Р.М. Мустафина, 123). Кей жерлерде моллалар жаңбырды қолдарына тас ұстап тұрып тілеген. Этнографиялық әдебиеттерде ислам дінінің әсерімен шаман дінінен келе жатқан бұл дәстүр көп өзгерістерге түсті. Тасаттыққа ет асып, қуырдақ, т.б. тамақты бірігіп дайындаған. Тасаттық қатты қуаңшылық жылдары берілген. Тасаттыққа құрбандыққа шалынған малдың қанын тұрып қалған суға ағызған. Кейде құрбандыққа шалынған малдың қанын жерді қазып, көміп тастаған. Тасаттық беру үшін құрбандыққа шамаларына қарай ірі қара, жылқы шалған. Меккеге қажылыққа жүрерде немесе көп болып тасаттық жасағанда, я болмаса ханды таққа отырғызғанда құрбандық шалған. Мұндай кездерде, әсіресе ақ түйе сойылған (Өсеров, 117). Құрғақшылық кезде молла мешітте құран оқып «дұға» түсірген. Ислам дініне дейін шамандықтың бір белгісі «тасаттық» сияқты түрі ол - «жайағашы» болған сияқты. Жайағашы (дзаягачи) - Рух, табынды қорғаушы, қазақтарда жайшы - жай, найзағай, жауын шақыра алатын сиқыршы (Ш. Уәлиханов, 547). Л. Будагов: тур. дж. يده іедэ, يدا яда , جده(تاش) сиқырлы тас, безоаръ, жаңбыр мен қарды күш иесі арқылы шақыру немесе тоқтату. а. حجر المطر, п سنك بده, мног. дзада - ненастья. Аңыз былай дейді: ең алғаш бұл тасты Яфет Нойдан алған екен. Ол таста құдайдың аты қашалыпты. Ол тас жоғалып кеткен, бірақ түркілердің арасында тасқа деген сенім сол күйінде қалған. Олар ол тастың сиқырлық күшіне әлі де болса қатты сенеді. يداجي يدهجي Жадының сиқырлық күшімен сиқыршылар, бал ашушылар, тәуіптер ауа - райын өзгерте алады. Алтайлықтар сиқырдың күшімен жаңбыр шақырып шелекке толтырады. Мысалы, Ерен Шешен аспаннан жадылаудың күшімен жаңбыр жаудырған екен. Иакинфтің Жоңғарлар жазбасында қытайлық Си-юй-вынь-дзянь-лудің жады тас туралы мәліметін келтіреді. Ол: жады тастың көк, сары, ақ, ақ сұр, жасыл және қара түсті болатынын жазған екен. Бұл тастарды сиырдың, жылқының асқазанынан табады екен. Кесірткенің құйрығынан, қабанның басынан да ең жақсысы туатын көрінеді. Когда туркестанцы молятся о дожд то привязывають безоаръ на таловый пруть, и ставять въ чистую воду: непремнно бываеть дождь. Если молятся о ведр, то кладуть въ мшочекъ и привязывають на лошадный хвость. Барлық жағдайларда да ерекше дұға болады ал, ол дұғаның күші міндетті түрде әсер етеді екен. Түркістандықтар, Торғұттар, Олоттар жазда, алыс сапарға шыққанда шөлдерін қандыру үшін қолданған-аударған –А.Қ. (1871: 351-352). Таскак تاسقاق навсь, на который кладутся кости животнаго, принесеннаго въ жертву, жертвенный стол (Будагов, 805).تاسترقان тастырқан п. داستارقان скатерт (Будагов, 1871: 397). Түйін. Демек, тасаттық > тасқақ (тас, тегіс жер, мал соятын жер) дегенмен байланысты да болуы мүмкін. Тасаттық > малды құрмалдыққа шалатын жер (тегіс тас, жалпақ тас) > тасты дуалау арқылы аспаннан жаңбыр шақыру деген ұғым береді. Тасаттық (тас+ат+тық) = құрмалдық (құр+мал+дық) ат+мал -тық//-дық (тас>құр) (құрсақ, құрық т.б.) орын – жай дегенді білдіреді. – Әкетай, мен көк лағың болайын, мені Құдай жолына құрмалдық қылып, ел-жұртыңды тапсаң! – деп, жылап қоя бергенде, Дос батыр айтыпты... (М-Ж. 9 т. – Б. 140). Қараңыз: құрық, күрке т.б. Тасаттық//құрмалдық синоним параллельдер. Жады мен дуа көк пен жердің елшісі. Адам дәнекер. Ә. Нұрмағамбетов тас қараңғы дегендегі «тас» сөзі «таудың тасы» деген тіркестегі «таспен» үш қайнаса сорпасы қосылмайтынын айтады (Сөз сырына саяхат. – Алматы: Жалын, 1990. 112 б). Біздің де осы тасқа қатысты «тас» (таудың тасы) дегенде ғана қолданылатын «тас» дегенге күдігіміз бар. Оған себепші болған: абақан (қан-су); жауқазын (жау-май); албасты (ал-қызыл); тал бойы (тал-тұл);Талас (тал-су); әскер (су); үй, ав т.б. көне аттары барлығы. Демек, тас бұлақ, су тасыды, тұл...өр, еру т.б. терең мәнді мифпен байланысы > өмір, тіршілік, қозғалыс т.б. Әрине, бұл - әлі піспеген болжам ғана, зерттеуді қажет қылады. Қорыта келгенде, «Календарлық мейрамдардың» барлығы да бірі-бірімен тығыз байланысты мағыналық өзегі бар жүйеден тұратыны анықталды. Және де әр тілдік фактіні талдау нәтижесі бізді себеп пен салдарға жетелейді. Біріншіден, себепсіз жерде сөз болмайды. Екіншіден, себептің салдары ұғым мен мағына. Ал, олар атаусыз болмайды. Зерттеу сол тілдік атаулардың әрқайсысының этимологиясын ашып берді. Көптеген ұмыт болған көне сөздердің о бастағы түбір тұлғасы анықталды, о бастағы мағынасы мен қазіргі мағынасы ашылды. Календарлық мейрамдар қазақтың өмірімен тығыз байланысты, кейіннен діни элементтер еніп отырған. Біржағы рухани, тіпті, мифпен де байланысып келеді. Календарлық мейрамдар да ішкі дүние мен сыртқы дүние тығыз араласып отырады. Олар-белгілі бір циклға түсіп реттеледі. Мысалы, өртең (жерді өртеу, дайындау). Адамдардың тұрмыс-тіршілігі маусыммен есептеліп, реттеледі: жайлау, күзеу, қыстау, көктеу т.б. Ішкі бірлік, танысу-білісу сияқты: ереу, ерулік т.б. арқылы жүзеге асып отырған. Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы календарлық этномәдени лексикалардың қолданыс ерекшеліктері анықталды. Жалпы, осы мәселелердің бәрі де қазақ мәдениетін дамытуға үлкен әсері болған. Мысалы, ерулікте ән салған, күйшілер күй тартқан т.б. жүктеу/скачать 3,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|