Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы рухани мәдениет лексикасы
жүктеу/скачать 3,93 Mb.
|
| Ақ сүйек. Қара сүйек. Бұл баланы алатұған жол менікі еді – дейді төре. Төре тұрғанда қара алушы ма еді – деп Қайып төре өкпелеп, бөлініп, ауып кетіпті (М-Ж., 33). А. Кайдар: *Қара («черный») в переносных значенях: «простой»; «обыкновенный», «простолюдин» (т.е. не аристократического, ханского, торе, ходжи происхождения), «простой народ». Это сочетание в чем то созвучно с древнетюркским *қара бұдұн - «простой люд» – дейді [233, б.206]. М±нда да ќара ќазаќ, аќс‰йек тµреніњ арасындаѓы ќ±н ерекшелігі аталып µтеді. Ќ±ныныњ мµлшері де наќты жоќ, бекітіп ќойѓан ереже де жоќ дегенді айтады (А.И. Крахалиев Ќ±н турасында ќазаќтардыњ.... // Дала уалаяты. – 1894. – № 8). Ќазаќтар ту баста єлеуметтік бµліністіњ екі т‰рін білген: «аќ с‰йек», «ќара с‰йек» Аќ с‰йектіктік Шыңѓыс т±ќымымен тыѓыз байланысты. Ќалѓандары ќара с‰йекке жатќан. Сондыќтан да, ХV-ХIХ ѓ. ењбектерінде «аќ с‰йек» пен «ќара с‰йек» айтылады. Дегенмен, «аќ с‰йек» ХV ѓ. аќ с‰йегінен кµп айырмашылыѓы болды. Ќара с‰йекте сондай µзгерісті басынан кешірді. Кейіннен ќара с‰йектер арасынан да Шыњѓыс т±ќымынан бірде-бір кем т‰спейтін ел басќарушы аѓа с±лтандар, болыс т.б. шыќты. М. Пералиев (В.В. Григорьевтіњ лаќаб аты) аќ с‰йектік ‰стемдік монѓол басќыншылыѓымен байланысты екенін айтады. В.В. Радлов кµне т‰ркі термині «тµре» «принц» деген ±ѓым берді – дейді. «Ќ±дат±ѓу білікте» де осы маѓынада кездеседі. Ќазаќ хандарын да «тµре» деген. «Тµре» Шыњѓыс ханныњ зањдары мен жарлыќтарын білдіретін сµз болѓан. «Тµре» сµзі парсыныњ «дрэ» ќ±лдарды д‰релеу ±ѓымынан шыќќан. «Тµре» белгілі бір дєреже сияќты берілетін атаќ болѓан. Али-Каджи-Халид-Бек-Оглы жєне Тибиян Нафи «тµре» сµзініњ шыѓуына ‰лкен мєн берген. ‡ндістерде «тµре» `билігі жоќ`, `беделі` жоќ деген ±ѓым берген. Ќара с‰йек: ќараша, нµкер, егінші, жатаќ, байѓ±с, бейшара, кедей деген аттармен де белгілі болды. «Аќ с‰йектер» (тµрелер) руѓа жатпады. Бір деректерде «аќ с‰йек» (ќожалар) деп М±хаммет пайѓамбардыњ ±рпаќтарын айтќан. Олар да ќазаќтыњ руына жатпаѓан. Жылдар µте соњѓы екінші айналымдаѓы «аќ с‰йектер» «ќара с‰йектермен» пайда болды да бірі-бірінен ќыз алысып, ќыз берісу нєтижесінде ќ±дандалы бола бастады, «ќара с‰йекпен» ілік-шатысы бар «тµрені» «ќараман» деген. Сµйтіп, «тµре» жалѓыз єлеуметтік т±ѓырдан тайды. «Ќара с‰йек» тµрелер де пайда болды. Еске т‰сірсек, Ќ±нанбай ќарадан шыќќан хан («хан» ±ѓымында емес) аѓа с±лтан болды. С±лтан, тархан, би, аѓа с±лтан т.б. бµліне бастады.
Түйін. Ақ сүйек пен қара сүйектер қазақтың ішкі праволық-әлеуметтік тұрмыс-салтына қатты әсер етті. Өлікті жерлеу дәстүрінде де әлеуметтік бөліністің нышаны білініп тұрды. Бұл жайттар жоғарыдағы осыған қатысты бөлімдерді зерттегенде анық байқалды. Мәшһүр-Жүсіп шығармаларында да ақ сүйек пен қара сүйек деген көрініс тапты. Қара тігу өлген адамның ақ сүйек, қара сүйек шығу тегіне байланысты тігілді. жүктеу/скачать 3,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|