«Орта Азиядағы қазақтардың дәстүрлі шаруашылығы және кәсібіндегі ерекшеліктер»

ХІХ ғ аяғындағы қазақтар егістігі шашыраңқы әрі бос жатқан жерлермен араласа жатқан жерлерден тұрды. Олар өзбектер сияқты үлкен арықтар қазып суландыратын жерлерден қашып, оңай суаратын жерлерге көшеді. Бұл кезеңдерде егіншілікпен қазақтардың ең кедей тобы айналысқанмен ол жердің өзі ру басы, манап не байларға кіріс әкелетін ауқаттылардың қол астында болды. Бірақ егінші егістік басында тұрақты тұрмай, қыста – 5–10 шақырымдық қыстауға көшіп, егістік алдында қайтып көшетін болған. Сондықтан олар үшін егін егу мерзімді жұмыс болып саналады. Отырықшылыққа көшкен қазақтардың өзін: (Жетісу, Сырдария, сондай ақ Түркмен облысындағы) а) егіншілік және ірі қара малмен айналысатын егінші, мал шаруашылығы қожалықтары, б) қожалығы 4-6 десятина жерге бекітілген және ірі қара малы бар, мал-шаруашылығы мен егіншілікпен айналысатын топтар, в) қожалығында 24 ірі қара малы бар мал шаруашылығындағы-көшпелілер деп бөлді. 1916 жылғы оқиғадан қуғын көрген жергілікті халыққа (олар негізінен қазақтар) және Ферғана облысынан басмашылықтан запа шеккен қоныс аударушылар мен жері жоқ батрактарға, жері аз диқандарға, отырықшылана бастаған жартылай көшпелі және көшпелі қазақтарға жер бекітіп берумен байланысты 117 отбасы Ташкент уезіне орналастырылды. Бұлардың барлығы егіншілікпен айналысты. Сол сияқты Сырдариямен Қувандарияның төменгі ағысы егіншілікпен айналысуға өте қолайлы жер болды. Қазіргі Қарақалпақстан территориясын қамтитын бұл өңірдегі қазақтар арпа, тары, сұлы, бидай өсірді. 1859 жылғы мәліметтер бойынша егіншілікпен 4000 қожалық айналысты, шамамен алғанда әр үйге 2 жұмыскер келсе, олардың әрқайсысына 3 десятинадан келеді, сонда 8000 адам басына 24000 десятиннен келеді. Қазақтар дәнді дақылдардан басқа бау-бақша өсімдіктері: қауын, қарбыз, пияз, сәбіз, қызылша да өсірді. 1873 ж. Дауқара аймағына барған А.В. Каульбарс былай деп жазды: «суландырудың молдығына байланысты түгелдей дерлік күріш өсіреді. Күріштен басқа тары мен бидай алқабын да көрдім. Бірақ Қылышқала базарына қарағанда арпа мен бидай көп» 40,563-б.. Бидайды жинап алғаннан соң ақ және қызыл тұқымды күрішті егеді. Өзбекстандағы қазақтардың егістігіндегі негізгі дақыл осы қызыл тұқымды күріш болған. 1917 жылы Шыршық, Ангрен Ташкент уезінде күріштің алатын жері 67700 десятина алып жатты. Тары қазақтардың сүйікті асы болғандықтан қазақ егістігінде тарының да өз орны болды.

Түркіменстандағы қазақтардың жаз жайлауы мен қыс қыстауы құдықтармен есептелді. Бұл жөнінде М. Тұрсынов былай дейді: «1169 құдықтың 794-і алты рудың 77 биіне, 291 құдық тоғыз ру иелігінде, тек 54 құдық негізгі жолда адай, түркімендердің жалпы иелігінде болды. Осы жылдардағы жиналған материалдарда 27 ру тармақтарына бөлінген адай руының 9-ында ғана өзінің құдығы болды. Ал, қалған 18-і билермен бірге көшіп-қонып отырды. Құдықтар ең жақсы деген шатқалдарға орналасты, сондықтан оның маңайындағы жайылымдар да сол билердің иелігінде болды», – деп жазады 41,15–16бб.. Түркіменстандағы қазақтардың да егіншілігі жөнінде: «1895 ж. көктемде Александровск портынан 165 шақырым Ейр аңғарындағы қар, жаңбыр сулары көп жиналатын жерде қазақтардың кедейленген 100 отбасы тұрды. Олар жер жыртып арпа, бидай екті. 112 пұт егістіктен қазақтар 2430 пұт бидай, 164 пұт арпадан 4321 пұт арпа жиналды. Бір жылдан соң тәлімі егістікпен 889 отбасы айналысты. Бірақ егіншілік Түркіменстандағы қазақтардың басты шаруашылығы бола алған жоқ.

Орта Азиядағы қазақ диаспорасының бір ерекшелігі әлі күнге дейін шаруашылыққа байланысты жасалынатын діни сенім нанымдардың сақталуы. Мәселен, егістік жұмысының барысында «Дихан баба» құдіретіне, табыс пен байлық сыйлаушы «Қызыр не Қыдыр» бабаға сену. Егінді бастыру жұмыстарында Орта Азияның отырықшы халықтарының әсері болар қырман басына өзен, көлдерге барып жуынып, таза киіммен бару, Қыдыр баба қашады деген ұғыммен қырманның басында су сақтамау, т.б. жергілікті халықтардың сенім-нанымен ұқсас.

Мал шаруашылығы Түркістан өлкесінің Жетісу, Сырдария, онан кейін Закаспий облысында жақсы дамыса, Самарқанд, Ферғана облыстарында мал шаруашылығы қосалқы кәсіп ретінде сипат алады. Көшпелі-мал шаруашылығымен айналысатын 339.486. қожалықта – 1.697.430 көшпелі халық болды. Қазан төңкерісіне дейінгі Өзбекстанның мал шаруашылығындағы негізгі төлдер қой, жылқы, ірі қара мал мен ешкі, азырақ түйе болды. Мал шаруашылығындағы негізгі түлік қой шаруашылығы. Оның еті мен сүті тек азыққа ғана пайдаланып қойылмай, қаракүл қойдың терісі де базарға шығарылатын. Байлардың қолында мыңнан бірнеше мыңға дейін мал болды. Қызылқұм қазақтары ертеден қойдың қаракүл және құйрықты қой тұқымын өсірген. Соның ішінде кең тарағаны қазақы қой және осы қоймен гиссар қой тұқымын шағылыстырған жайдары тұқымы және гиссар-хисори. Қазақы қой тұқымы мен жайдары қойды өзбектер, түріктер, құрама, жүз, қырық, минг, қыпшақ, қаңлылар өсірген. Олардың тараған жері Ферғана бойының таулы аудандары мен тау етектері, Ташкент оазисі, Жызақ уезі, Зеравшанның және Қашқадарияның жоғары бөлігі. Ешкіні Зеравшанның жоғары жағындағы қазақтар азырақ өсірді. ХІХ ғ екінші жартысындағы облыстар мен уездердегі мал санын Костенко былай көрсетеді. Ташкент уезінде барлық мал саны –4.669,142, мұндағы 28343 бас мал саны Шыршық өңірінде, оның 3177 жылқы, 11329 ірі қара мал және 12000 қой құрады. Ходжент уезінде – 2.116,193, Сырдария облысында барлығы 31.547,864 мал саны берілсе, Әмудария бөлімінде – 2970,448 мал басы болған. Көшпелілер ол кезде мал азығын алдын ала дайындауды білген жоқ. Түркістан өлкесінде жалпы Орта Азия елдеріндегі қойдың бір тұқымы (құйрықты) белгілі. Оның ерекшелігі бойының ұзындығы, салпаң құлақ, дөңес мұрын, жарты пұтқа жуық құйрығы болды. Бұл тұқым мықты әрі төзімді. Ол қазақы және өзбек қойы деп, бөлінетін қазақы қой сапалы жүнімен етімен ерекшеленеді. Ол Жызақ уезімен азырақ Ташкент оазисінде өсірілді. Байлар 200-ге дейін ірі қара малдан, ауқаттылар 10-15 ірі қара малға дейін ұстаған. Ірі қара малдың ішінде өгізді жұмыс күші ретінде өсіру кең етек алды. Бұрынғы Бұхара территориясында бір өркешті түйенің 7 түрлісі болып, оларды бек батша нар, құлбачча нар, жумауз нар, килагай нар, сокмак нар мен жунак нар деп атады. Екі өркешті түйенің үш түрлісі болды. Ойри, мырза-кушма және кироди кушма деп аталды. Сиыр малын азырақ өсіреді. Қазақтар арасына бұл кейін келді. Кедейлер жылқыдан гөрі сиырды қалайтын болған. Себебі, сиырдың беретін өнімі көп, ол Сырдария қазақтарына қарақалпақтардан, Шу қазақтарына қалмақтардан келді делінеді .

Әмударияның төменгі ағысында ірі қара малдың қарақалпақ, қазақ және түркімен тұқымдары өсірілді. Қазақ сиыры орыс сиырларынан қалыспай 5-7 литрге дейін береді. Жылқының Орта Азияда арғымақ, өзбек, қарабайыр, қоқан, қазақ түрік тұқымдары болды. Түркістан округіндегі ең көп тараған жылқы-қазақ жылқысы. Екі аршыннан аспайтын орта бойлы, ерекшелігі алдыңғы аяғы түзу, төсі кең әрі шығыңқы ұзын, қабырғасы ірі, құйрық-жалы қалың. Қазақ жылқысы жорға жүріспен 8 шақырымды бір сағатта жүріп отырады. Осыған байланысты 1868 ж. бір шайқас кезінде Самарқандтың түбінен Ташкентке, 280 шақырым жерге бір күнде жеткендігі жөнінде мәліметтер бар. Ташкент уезінде 1895 ж. жылқы саны 68300, қалада 14100 болса, 1912 ж. уезде – 113385, қалада – 10276-ға жетті. Жылқы Өзбекстандағы қазақтарда көбіне Ташкент облысының Бостандық, Жаңабазар аудандарында кездеседі. Сондай ақ олардың 40% Самарқанд және Ташкент облыстарына шоғырланған. Орта Азияда жылқының кең тараған түрі қазақы жылқылар екендігін Архипов та жоққа шығармайды. Ол өте төзімді жүгімен тауға да шыға береді. Далада сусыз, тамақсыз 100 км-ге дейін жорта алады. Онан басқа қарабайыр, текелік, иомудтық түрлері бар. Қарақалпақстанда жылқының үш тұқымы: қазақ, қарақалпақ, түркімен. Жылқының қазақы тұқымы төзімділігімен аса бір жағдайды талғамайтындығымен ерекшеленіп Қызылқұм және Үстүрт қазақтарында кеңінен таралды. Оны байлар көбіне мініс үшін пайдаланып, онымен қатар қарабайыр, будан, қарақалпақ, ханызат тұқымдарын да қатар ұстаған. Осылардың ішінде ең қадірлісі қарабайыр жылқысы болды .