Ф. Ш. Оразбаева, Ж. Т. Дәулетбекова, А. Қ. Рауандина, Р. С. Рахметова, А. Н. Юсуп

Алматы 2017

Алматы 2017

О-65
Оразбаева Ф.Ш.

Қазақ тілі мен әдебиеті: Бәйшешек. Мұғалім кітабы: Қазақ тілінен басқа тілде оқытатын 11 жылдық жалпы білім беретін мектептің 5-сыныбына арналған. / Ф. Ш. Оразбаева, Ж. Т. Дәулетбекова, А. Қ. Рауандина, Р. С. Рах- метова, А.Н. Юсуп — Алматы: Көкжиек-Горизонт баспасы, 2017. — 168 б.

ISBN 978-601-7829-62-9

ӘОЖ 373 (072)

КБЖ 74.268.1 Қаз

ISBN 978-601-7829-62-9 © «Көкжиек-Горизонт» ЖШС, 2017

Құрметті мұғалім! Сіздің қолыңызға қазақ тілін деңгейлік меңгертуге арналған оқулық пен оқу- әдістемелік кешен ұсынылып отыр. Қазақ тілді емес мек- тептерде мемлекеттік тілді деңгейлік оқыту мақсатындағы жаңа кешен заманауи талаптарға сай тілді меңгертудің халықаралық және ҚР өзіндік ерекшелігін қамтыған қазақ тілін деңгейлік меңгертудің тілдік стандарттарын басшылыққа ала отырып дайындалды.

Көптілді тұлға даярлау міндетін алға қойып отырған бүгінгі уақыт талабы қазақ тілінің қоғамдық-әлеуметтік сұранымға сай меңгертілуін қажет етеді. Қазақ тілі — Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі, қазақ халқының ұлттық тілі, әлемдегі бес мыңнан аса тілдің бірі. Қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне сай қолданысқа енуінде үздіксіз білім беру жүйесінің жалпы білім беретін мектептеріндегі оқыту сапасын арттыру маңызды фак- тор болып саналады. Өйткені ғалым Х.Досмұхамедұлы айтқандай, «Мектептің тілі бола алмаған тіл мемлекеттің тілі бола алмайды».

Қазақ тілін деңгейлік оқытудың түпкі мақсаты — оқу- шының қазақ тілін білу деңгейі мен сұранысын ескере отырып, бір-бірімен сабақтас, жүйелі, коммуникацияға құрылған білім мазмұны арқылы мемлекеттік тілде өз ойын ауызша және жазбаша түрде еркін, түсінікті, дұрыс жет- кізе алатын, түрлі өмірлік жағдаяттарда тілдік қатынасқа түсе алатын дара тұлғаны даярлауға мүмкіндік туғызу.

Оқулықтағы тапсырмалар тыңдалым, оқылым, айты- лым, жазылым бойынша жүйеленді. Тақырыптың ерек- шелігіне қарай сөйлесім әрекетінің түрлерін кешенді түрде қолдану міндеттеледі. Тілді оқытудың басты мақсаты оқу- шылардың қазақша сөйлеу, ойын дұрыс жеткізу сияқты қоммуникативтік қабілеттерін дамыту болғандықтан, әрбір сабақтың нәтижесі сөйлесім әрекетіне құрылған тап- сырмалармен бекітіледі.

Тілді меңгерту үдерісінің тиімділігін арттыру мақсатында оқу материалдары қысқа мерзімді (күнделікті сабақ жоспары), орта мерзімді (тақырыптық-желілік жоспар) болып жіктеліп ұсынылды.

Орта мерзімді жоспарда лексикалық тақырыптар SMART мақсат аясында айқындалып, мұнда негізгі пәндік құзыреттіліктер, қолданылатын ресурстар, оқытудың әдіс-тәсілдері мен формалары анықталды. Сонымен қатар бағалау критерийлері ұсынылып, тақырып бойынша қол жеткізілетін түпкі нәтиже нақты көрсетілді.

Қысқа мерзімді жоспарда сабақтар бойынша жүргізілетін оқу-әдістемелік жұмыстар нақты көрсетіледі. Әр сабақтың білімділік, дамытушылық, тәрбиелік мақсаттары, оқу материалына сілтеме, бағалау крите- рийлері, негізгі түсініктер, қолданылатын материалдар,

әдістер мен дереккөздері нақты беріледі. Тапсырмалар бөлігінде сабақ барысындағы мұғалім мен оқушының іс- әрекеті, сыныпта психологиялық ахуал туғызудан бастап, жаңа сабақты сын тұрғысынан ойлау технологиясы талап- тарына сай сатылап дәйектеледі. Онда қызығушылықты ояту, мағынаны тану, ойтолғаныс, бекіту, бағалау, үйге тап- сырма, рефлексия бөліктері бойынша әрбір тапсырма тара- тылып түсіндіріледі. Креативті ойлауға дағдыландыратын интербелсенді әдіс-тәсілдер негізінде ұйымдастырылатын даралық, жұптық, топтық тапсырмалар әртүрлі сипатта ұсынылады.

5-СЫНЫПТА А2.1 ҚАЛЫПТАСУ ҚАРСАҢЫНДАҒЫ

ОРТА ИГЕРІМДІ оқушылардың сапалы меңгеруі үшін олардың қазақ тілінде сөйлеуге мүдделігін тудыратын мотивациялық сипаты басым тапсырмалар даралық, жұптық, топтық жұмыс түрінде қамтылды. Тілді ұтымды жұмсауға дағдыландыратын жаттығулар жағдаяттық тап- сырмалар, рөлдік, логикалық және дидактикалық ойын- дар түрінде сараланды. 5-сынып оқушысының жас ерек- шелігіне лайықталған тапсырмалар олардың өз білімін өзі бағалауына мүмкіндік береді. Бұл мұғалімнің шеберлігіне қарай оқушылардың білімін формативті бағалауға ықпал етеді.

Оқытудың инновациялық жүйесін зерделеген әдіскер-ғалымдардың пайымдауынша, «формативті бағалау — оқу үдерісіне өзгерістер енгізу мақсатында оқушының даму жолын бағалай отырып, мұғалімнің оны одан әрі жетілдірудің тетіктерін табуына жол ашатын бір- ден-бір бағалау жүйесі». Мұнда оқушы өзін-өзі бағалауға, сын тұрғысынан ойлауға үйренеді. Сөйтіп оқушы алғаш мұғалімнің жетекшілігімен өз әрекетін жоспарлай оты- рып, кейіннен өз бетінше әрекет етуге, шешім қабылдауға, ойын дәлелді жеткізуге дағдыланады. Бұл өз кезегінде оқушының рефлексивтік машықтарының жетілуіне жол ашады. Ал суммативтік бағалауды мұғалім тоқсандық, жылдық қорытынды бақылау кезінде қолданады. Сумма- тивтік бағалау оқушының белгіленген уақыт аралығында жинақтаған білім, білік, дағдыларын тест тапсырма- лары, жазба жұмыс түрлері және т.б. арқылы тексеру нәтижесінде жүргізіледі.

Негізгі сатыда формативті бағалаудың «Жалпы сұрақ»,

«Шағын шолу», «Білемін/Білгім келеді/Не білдім» страте- гиясы, «Жеке әңгіме», «Баспалдақ», «Ішкі және сыртқы шеңбер» және т.б. тиімді тәсілдер қолданылса, олар оқу- шылардың пәнге қызығушылығын оятады, өз әрекетін өзі бағалауға төселдіреді.

«Жалпы сұрақ» бойынша мұғалім модульдік тақы- рыптарды жинақтап, оқушылармен кері байланыс жасай- ды. Оларға түрлі сұрақтар қояды.

3

«Баспалдақ» — оқушылардың тапсырманы я өтілген материалды қалай меңгергенін анықтайтын бағалау тәсілі. Мұғалім алдымен оқушыларға параққа салынған баспалдақтың суретін таратады. Оқушылар өзінің білімін бағалау үшін баспалдақ басқышының біреуін таңдайды. 8-10 — аралығындағы басқыш — «5», 5-7 — аралығындағы басқыш — «4», ал 1-4 — аралығындағы басқыш — «3» де- ген бағаны білдіреді. Бұл тәсіл оқушылардың оқу мате- риалын қалай меңгергендіктерін анықтауға көмектеседі. Ал оқушылар өзінің материалды қаншалықты деңгейде меңгергендіктерін біледі, өз білімдерін бағалауға мүмкіндік алады.

«Шағын шолу» — күнделікті сабақ барысында 1 минуттық уақыт аясында балалардың не түсінгенін білу үшін жүргізілетін бақылау тәсілі. Қазақ тілі сабағында сол күнгі өткен жаңа сөздерді жаздыру үшін әр балаға парақша ұсынылады. Оқушы есінде қалған сөздерді жа- зады. Сол арқылы өз білімін өзі бағалауға мүмкіндік ала- ды.

«Жеке әңгіме» тәсілін сабақ барысында тілді меңгеру қабілеті төмен немесе енжар балалармен саралап қолданған тиімді. Бұл мұғалім мен оқушының арасында түсіністіктің тууына, баланың өзіне және мұғалімге де-

ген сенімділігінің артуына ықпал ететін, психологиялық жағынан ұтымды тәсіл болып саналады. Өзге тілді меңгертуде оның маңызы зор. Ескеретін мәселе – бұл тәсілді мұғалім оқушының қиындықтан жол тауып шығуына көмектесу мақсатында орынды қолдануы шарт.

«Ішкі және сыртқы шеңбер» — оқушылардың өтілген тақырыпты меңгеру деңгейлерін өзара бағалауды жүзеге асыратын тәсіл. Оқушылар бір-біріне бетпе-бет қарап, екі шеңбер түзіп тұрады да, бір-біріне сұрақ қояды. Ішкі шеңбердегі балалар жылжып орын ауыстырып, жұптар өзгеріп отырады.

Мұғалім кітабында оқушылардың білімін бағалаудың жалпыға ортақ үлгісі берілген. Оны өз қалауыңызбен оқыту мақсатыңызға сай өзгертіп немесе жетілдіріп пайдалануыңызға болады.

Сабақта Сіздің тәжірибеңіз бен кәсіби шеберлігіңізге қарай жаңа әдіс-тәсілдер қосылып, оқушының білім деңгейіне қарай тапсырмалар да, амал-тәсілдер де үнемі дамытылып отырғаны жөн. Мұғалім кітабында беріліп отырған әдістемелік нұсқаулықтар Сіздің ізденісіңізге жол ашу, бағыт-бағдар беру мақсатынан туындап отыр.

Іске сәт, әріптес!

Қазақ тілін деңгейлік оқыту әдістері

Оқыту әдістерінсіз алға қойған мақсатқа жету мүмкін емес. Әдіс алға қойған мақсат пен нәтижені біріктіретін, оқу үрдісінің жүрегі болып табылады.

Әдiс — белгiлi бiр ғылымның теориясын сапалы және тиiмдi түрде жүзеге асыру үшiн iс жүзiнде қолданылатын iс-әрекеттердiң жинақталған жүйесi. Қандай болмасын әдiстiң бәрiне тән ортақ белгі: ол — оның практика арқылы жүзеге асуы.

Тiлдi үйретуге қатысты әдiстi сөз еткенде, арнайы қарастырылуға тиiстi мәселенiң бiрi — қатысым әдiсi (коммуникативный метод). Қатысымдық әдiстiң өзiндiк белгiлерi мыналар: 1) Қатысымдық әдiс кем дегенде екi адамның немесе бiр адам мен топтың, бiр топ пен екiн- шi топтың арасындағы тығыз қарым-қатынастың немесе белсендi iс-әрекеттiн жүзеге асуы нәтижесiнде болады. 2) Қатысымдық әдiс оқушы мен мұғалімнің әрқайсысының өзiне тән мiндеттерi бөлек болып, ал олардың алдары- на қойған мақсаттарының ортақ болуын талап етедi. 3) Қатысымдық әдiс үйренушi мен үйретушiнiң бiр-бiрi- мен пiкiр алмасуын, тiл арқылы сөйлесуiн қамтамасыз ете келiп, адам мен адамның, бiр ұлт пен екiншi ұлттың өзара түсiнiсуiне жол ашады. 4) Қатысымдық әдiс оқыту жүйесiндегi бiрнеше тиiмдi тәсiлдердi және амалдар- ды бiрiктiредi. Солардың iшiнен бәрiне ортақ қасиетке ие болатын бiреуi басты өзек, жетекшi кiлт болады. 5) Қатысымдық әдiстiң басты белгiсiнiң бiрi — тiлдi үйретудi күнделiктi өмiрде жүзеге асыру, сабақты практикалық жағынан жан-жақты қамтамасыз ету. Мұнда оқу сырттай

немесе жеке дара күйде iске аспайды, адамдардың iс жүзiндегi өзара iс-әрекетi үстiнде, ауызба-ауыз сөйлесуi, тiлдесуi арқылы болады. 6) Қатысымдық әдiс арқылы бел- гiлi бiр тiл туралы бiлiм берiлмейдi. Қарым-қатынас құралы тiлдiң өзiн қалай қолдану керек, сол жөнiнде оқытылады, яғни сол тiлде сөйлеу үйретiледi.

Қатысымдық әдіс мұғалім мен оқушы арасындағы байланысты нығайтып, бір-бірімен еркін тілдесуге жол ашады. Топта жақсы көңіл-күй орнайды. Оқушылар бір- бірімен пікір алмасады. Білмегендерін топтық, ұжымдық жұмыста білуге, толықтыруға мүмкіндік алады.

Қатысымдық әдіс арқылы оқушы тілдік әрекеттің барлық түріне жаттықтырылады. Мәселен, сұрақ қоя білу, сұраққа жауап беру, көрген, білген жайларды әңгімелеп айтып беру, суреттің мазмұнын әңгімелеу, өз қиялын, арманын айта білу, экскурсияларда көргенін әңгімелеу, оқыған мәтін мазмұнын баяндау, достарымен, мұғаліммен әңгімелесу секілді сөйлеу әрекеттеріне оқушы қатысымдық әдіс арқылы үйретіледі.

Сабақта тiлдiк қатынас үш түрлi жолмен iске асыры- лады:

Жұптық. Топтық. Ұжымдық.

Жұптық оқытуда тiлдiк қатынас екi адамның арасын- да жүредi. Ол екi оқушының өзара тiлдесу ерекшелiгiне, олардың қабiлетiне, тiлдi бiлу дәрежесiне т.б. сүйене оты- рып iске асырылады. Мұнда оқушылар екi-екiден жұпқа

4

бөлiнiп, әр жұп жеке тапсырмалар бойынша жұмыс iстейдi де, олардың сыңарлары бiр-бiрiмен ауысып отырады. Сол сияқты тiл үйретушi мен үйренушi екеуара бiр мәтiндi тал- даса; бiрi сұрап, екiншiсi жауап берiп, жазбаша-ауызша жұмыстар атқарса, тағы сол сияқты — бұл да оқытудың жұптық түріне жатады.

Егер екi оқушы бiр тақырып төңiрегiнде сұқбат ұйымдастырса, берiлген жаттығуды орындаса; бiрi оқып, екiншiсi аударса немесе жазса т.б. — ол да жұптық жұмыс iстеудiң түрi болып табылады. Жұптық жұмыс әр оқу- шының өзiндiк қабiлетiн дәл тануға және жетiлдiруге мүмкiндiк бередi; олардың бiр-бiрiмен тез тiл табысуын қамтамасыз етедi. Жұптық жұмыспен тiлдi үйретудiң ерек- шелiгi: ол диалог арқылы жүзеге асады да, тiлдiк қарым- қатынастың ауызша түрiн дамытуға себiн тигiзедi.

Тiлдi топтық жұмыс арқылы оқыту арнайы құрылған шағын топтарды қатысымдық әдiстiң қағидаларына бейiмдеудiң нәтижесiнде жүредi. Оқыту кезiндегi топтағы оқушы саны 4-5-тен аспау керек. Топтық жұмыс бойын- ша, бiр адам кем дегенде үш, төрт адаммен бiрден қа- рым-қатынасқа түседi, яғни сөйлеушi өзiнiң ойын, пiкiрiн, атқаратын жұмыстың мақсатын бiрнеше адамдарға қатар жеткiзедi. Тiлдiк қарым-қатынас бiр адам мен бiрне- ше адамның немесе бiр топтың арасында жүредi. Мұнда топтағы әрбiр оқушы белгiлi бiр жұмыс жүргiзу барысын- да: оқу, жазу, тыңдау, сөйлеу үстiнде өздiгiнен субъектiнiң, яғни сөйлеушiнiң (орындаушының) рөлiн атқара бередi. Топтық тiл үйрену процесiнде бiрнеше оқушы бірігіп сөйлеседi, тапсырманы орындайды, жауап бередi, оқиды

және т.б. Оқушыларды топ-топқа бөлiп сабақ өткiзу олардың арасындағы қарым-қатынасты жақсартады, дұрыс сөйлей бiлуге жағдай жасайды, оқушылардың бiлiмiн жетiлдiредi, бiр-бiрiмен бiлiмдерiн бөлiседi, әр түрлi мiнез-құлықтағы адамдармен пiкiр алмасуға үйретедi, топтар арасында оқушы өзiн жеке-дара қасиетiне қарай көрсетуге мүмкiндiк алады және т.б.

Оқытудың ұжымдық түрі жұптық және топтық жұ- мыстарды өзара бiрiктiредi. Өйткенi оқыту, сөйлесу үде- рісі онда бүкiл топтағы адамдармен де, жеке-дара екi адамның арасында да жүредi. Тiл үйренудiң ұжымдық түрі дегенiмiз — үйренушінiң бүкiл топтағы адамдардың бiрiнен-екiншiсiнiң үйренуi, пiкiр алмасуы және әр жұп сыңарларының ауысып отыруы нәтижесiнде бүкiл ұжым мүшелерiнiң түгел қамтылуы тiлдiк қатынастың толық жүзеге асуын қамтамасыз етеді.

Ұжымдық оқытуда мұғалiмнен гөрi оқушыға түсетiн жүктеме көбiрек болу керек, мұғалiм көбiнесе бақылаушы және бағыттаушы рөл атқарғаны дұрыс. Ұжымдық оқытуға жұмыстың біреуі — арнайы үлестірмелі қағазбен жұмыс iстей бiлу. Мұғалiм өтiлген материал не мәтiн бойынша күнi бұрын қанша оқушы болса, сонша үлестірмелі қағаз дайындайды. Ондағы тапсырмалар бiр ережеге байла- нысты болғанымен, бiрiн-бiрi қайталамауға тиiс. Яғни, берiлген сұрақтар, жаттығулар т.б. тақырыбы жағынан ортақ бола келiп, құрылысы тарапынан әр түрлi болады. Егер оқушы жауап бере алмаса, басқа тапсырмамен алма- сады.

Мұғалім кітабында қолданылған интербелсенді әдіс-

тәсілдер

Қазіргі кезде білім беруді ақпараттандыру мақсатында қабылданған мемлекеттік бағдарламалар дүниежүзілік білім кеңістігіне енуге байланысты оқыту жүйесін жаңаша құруға бағытталған. Мұғалім кітабында бүгінгі білім бе- рудегі ең оңтайлы, әрі озық әдіс-тәсілдерді бірнешеуі ұсынылды. Сол себепті 5-сыныпқа арналған мұғалімдерге арналған әдістемелік құралда оқушылардың білімді өздігімен игеруіне негізделген мынадай интербелсенді әдіс-тәсілдер қолданылды:

«Броундық қозғалыс» әдісі. Оқушыларға мәтін құрау үшін модуль аясында арнайы бір тақырып беріледі. Олар аталған тақырыпқа қатысты сыныпты аралап ақпарат жи- найды. Басқалармен ой бөліседі. Мәтін құрастырады.

«Жұптас. Ойлан. Пікірлес» стратегиясы — оқушыларға қандай да бір тақырып бойынша сауал, тапсырма берілген- нен кейін оны орындауға бағытталған интербелсенді тәсіл. Тақтаға тақырып бойынша тапсырма жазылғаннан кейін оқушы өзінің пікірін берілген уақыт ішінде (3-5 минут) қағазға түсіреді. Өз жұбымен оны 3-4 минут талқылайды,

талдайды, пікір алмасады. Мұғалімнің сұрауымен өз пікір- лерін бүкіл сыныпқа жариялайды.

«Жағымды сөздер» тәсілі. Бұл тәсіл бойынша жаңа сабақтың қалай өткендігін анықтауға болады. Ол үшін балаларға мынадай сұрақ қояды: — Балалар, сабақ ба- рысында қандай жағымды сөздер, тың ойлар мен жақсы жауаптар естідіңдер? Жауаптың нәтижесі бойынша сабақ қорытындыланады. Оқушы сабақ барысында мұғалім, сыныптастары тарапынан айтылған жағымды сөздерді, түйінді ойларды еске түсіреді, айтады. Желімқағаздарға жазады, тақтаға жапсырады.

«Жеңілдетілген анықтама» тәсілі — сабақты қорытындылау мақсатында соңында жүргізілетін тәсіл. Мұғалім қарастырылған тақырып бойынша қандай да бір атау, ұғым таңдап алып, оны оқушыларға береді. Бір оқушы оны 1-сынып оқушысына да түсінікті болатындай етіп сыныпқа түсіндіріп береді. Бұл тапсырманы жекелей де, жұп/топ ішінде де орындатуға болады.

«Тірек сөздер» стратегиясы. Жаңа тақырып негі- зінде тақтадағы плакаттарға бірнеше тірек сөздер жа-

5