Ғылыми жетекші: психология ғылымдарының кандидаты доцент Орманова З.Қ. Орындаған: Гуманитарлык факультетінің, психология және педагогика бөлімінің
Балалардың мазасыздану себептерінің негізері
жүктеу/скачать 0,54 Mb.
|
Дип.-Мектеп-оқушыларының-мазасыздануының-психологиялық-мәселелері
| 1.3. Балалардың мазасыздану себептерінің негізері
БІз мазасызданудың қолайсыздық қаупін алдын-ала сезумен байланысты, эмоционалды дискомфортты бастан кешу екенін білдік. Бастауыш сынып оқушылары алғаш мектепке білім алуға ұмтылуы оның жеке тұлға ретінде қалыптасуына, ішкі позициясын өзгеруіне әкеліп соғады. Ішкі позиция — баланы окуға ынталандыратын, мектепке деген оң эмоциясын қалыптастыратын үгіттеуші орталық. Алғаш мектепке қуанышпен барған бала, енді өз алдына үлкен міндеттемелердің бар екенін сезіне бастайды. Ол мұғалімнің оқушыларға қоятын талабы ата-ананың қадағалауы және т.б. Еркін ойнап өскен бала бұл талаптарды алып кете алмауы да мүмкін, осындай эмоцияларды сәтсіздікке ұшыраған (өзінің сыныптастарымен қарым-қатынасы, педагог, ата-ананың нашар қатынасы) ішкі позициясы үрейлі, қорқышынты тудырады. Қорқыныш — бала өміріне және сәттіліктеріне төніп тұрған қауіптің мидағы бейнесі. Мазасыздық – қоркынышты эмоциналды түрде сезіну. Мазасыздану сезіміне алып келетін қорқу мынадай себептерге байланысты болады: өз қатарларымен дұрыс қатынаста болмау, ата-анасының өзара конфликті болуы психикалық травма алуы, ата-ана тарапынан қатал тәртіп т.б. Бұл баланың тіпті ортамен араласпай тұйық болуына немесе ызыланғыш, ашушаң болуына әкеліл соғады. Үрей, қорқыныш сезімдерін жою ұшін кейбір психологтарымыз баланы мадақтау жоғары бағалау керек деген пікір айтады. Сонымен катар, мазасыздану типіндегі эмоционалды сәтсіздік өзіңцік бағалауы жоғары балаларда бақыланған. Олар «ең жақсы» оқушы болуға, немесе ұжымда ең жоғарғы деңгей алуға үміттенді, ягни өз талаптарын жүзеге асыру үшін шындығында мүмкіндігі болмаса да анықталған сапаларда жоғары талаптанулар болған [61]. Отандық психологгар балалардағы адекватсыз жоғары бағалау бұрыс тәрбие, бала сәттілігін үлкендердің асыра бағалауы, асыра мақтау, оның жетістіктерін асырып айту нәтижесінде қалыптасады деп санайды. Қоршағандардың жоғары бағасы және соған негізделген өзіндік баға балаға ұнайды. Қиындықгармен және жаңа талаптармен соқтығысу оның құралмағандығын аңғартады. Бірақ, бала бар күшімен өзінің жоғары өзіндік бағасын ақтап қалуға тырысады, өйткені ол оған өзін сыйлауды, өзіне жақсы қатынасын қамтамасыз етеді. Соған қарамастан, бұл балаға әрқашан сәтті бола бермейді. Окудағы жоғары деңгейдегі жетістікке үміттене отырып, ол дегеніне жету үшін жеткілікті дағды, білімге ие болмауы мүмкін, мінездің кері сапалары жөне белгілері сыныптағы, құрбылар арасындағы керекті жағдайды алуына мүмкіндік бермейді. Осы арқылы жоғарғы талаптанулар және нақты мүмкіндіктер арасыңдағы қарама карсылық ауыр эмоциялық күйге алып келуі мүмкін. Қажеттілігінің канағаттанбауынан бала санасында сәтсіздікті, сенімсіздікті мойындауды және өзін сыйлауды жоғалтуға мүмкіндік бермейтін қорғаныс механизмдерін өндіреді. Ол басқа адамдардан өз сәтсіздігінің негізін табуға тырысады: ата-анасынан, мұғалiмдерден, жолдастарынан. Сәтсіздіктің себебі оның өзінде екенін мойындамауға тырысады, оның жетіспеушілігіне нұсқайтындардың барлығымен қақтығысқа түседі, тітіркендіргіштік, өкпелегіштік, агрессивтілік танытады. М.С.Неймарк мұны «адекватсыздық аффектісі»- «өзін өз әлсіздігінен қорғауға өткір эмоциялық ұмтылу, кез-келген тәсілмен санада өзіне сенімсіздікке жол бермей, шындықтан қол үзу, баршадан және барлығынан тітіркену және ызалану». Мұндай күй созылмалы болуы мүмкін және айлар мен жылдарға созылуы мүмкін. Өзін нығайтуға күшті қажеттілік бұл күндердегі қызығушылық тек өзіне бағытталуына алып келеді. Мұндай күй балада үрейді бастан кешірмеуі мүмкін емес. Алғашында үрей негізделген, ол бала үшін нақты қиындықтан пайда болады, бірақ үнемі баланың өзіне, өз мүмкіндіктеріне, адамдарға қатынасының адекватсыздығының нығаю шамасына қарай адекватсыздық оның әлемге қатынасының тұрақты белгісі болады, сонда бала кез-келген өзі үшін кері жағдайладан қолайсыздық, сәтсіздік күтетін үрей мазасыздыққа айналады. Т.В. Драгунова, Л.С.Славина, Е.С.Макслак, М.С.Неймарк көрсетуінше аффект тұлғаның дұрыс қалыптасуына кедергі болады дейді, сондықтан оған төтеп беруі қажет. Осы авторлардың жұмысында адекватсыздық аффектісіне төтеп беру өте қиын екенін атайды. Маңызды мәселе баланың мүмкіндіктері мен қажеттіліктерін сәйкестікке алып келу немесе оған оның нақты мүмкіндігін өзіндік баға деңгейіне дейін көтеруге көмектесуден тұрады. Бірақ нақты жол – бұл баланың қызығуы және талпынуын бала сәттілікке жеткізетін немесе өзін нығайтатын салаға ауыстыру. Славинаның аффективті мінез-құлқы бар балаларды меңгеруге арналған зерттеуі балалардағы қиын эмоционалды қайғыруы адекватсыздық аффектісімен байланысты екенін көрсетті. Бұл зерттеулерді баланың өмірінде анықталған қолайсыз жағдайларында пайда болатын нақты үрей нәтижесі ретінде, оның әрекеті жөне қарым-қатынасы процесінде пайда болатын құрылым ретінде қобалжуды түсіну үшін теориялық база ретінде қарастыруға болады. Басқаша айтқанда, бұл биологиялық емес әлеуметтік құбылыс. Мазасыздану мәселесі басқа аспектіге де ие - психо-физиологиялық. Аландау, үрейді зерттеудегі екінші бағыт берілген уақыттағы деңгейді шарттайтын тұлғаның психологиялық және физиологиялық ерекшеліктерін оқып-білу жолы бойынша жүреді. Көптеген авторлар үрей күшті психикалық қысым-«стресстің» құраушы бөлігі болып саналады деп айқындады. Стресс күйін зарттеген отандық психологтар оның анықтамасына әртүрлі жорамал енгізді. Мысалы, В.В.Суворова лабораториялық жағдайда алынған стрессті зерттеді. Ол стрессті адамға қиын және жағымсыз экстремалды жағдайларда пайда болатын күй ретінде анықтады. В.С.Мерлин стрессті «аса қиын жағдайда» пайда болатын жүйкелік қысым ретіңде емес, психологиялық күй ретінде анықтайды. «Стрессті» ұғымын жорамалдауың барлық ерекшелігіңде барлық авторлар стресс – бұл өте қиын жағдайларда пайда болатын жүйке жүйесінің шамадан тыс қысымы дегенде үйлеседі. Стрессті еш уақьпта мазасызданумен "теңестіруге болмайды, өйткені стресс еркашан нақты мазасызданудың жоқ кезінде көріне алады. Күнi бойынша да стресс және мазасыздану-әртүрлі кұйлер. Егер стресс – бұл жүйке жүйесінің шамадан тыс қысымы болса, онда қобалжуға мұндай қысым күші тән емес. Стресс жағдайындағы үрейдің болуы кауіп немесе жағымсыздықты күтумен, оны алдын-ала сезумен байланысты деп санауға болады. Сондықтан үрей дәл стресс жағдайында емес, ал осы күйдің бастауына дейін пайда болуы мүмкін. Мазасыздық – күй ретінде қолайсыздықты сезу деген сөз. Бірақ үрей субъектінің кімнен қолайсыздық күткеніне байланысты әртүрлі мүмкін: өзінен (өзінің құралмағандығынан), объективті жағдайлардан немесе басқа адамдардан. Осы арқылы мінез-құлықтың кері формаларында мыналар жатыр деп шешім шығаруға болады: мазасызданудық көрінуі ретінде қарастырылуы-мүмкін эмоционалдық кұйзелу, тынышсыздық, қолайсыздық және өз аман-саулығына сенімсіздік. Қорқыныш, аландау, әлсіздік және оңашалану сезімдерінен қорғану мақсатымен индивидте тәжірибе нәтижесіне меңгерілген тұлғаның невротикалық белгілері деп атаған "невротикалык, қажеттіліктер" пайда болады. Өзіне қоршағандардың дұшпандық және немкұрайлы қатынасын басынан кешіре отырып, үреймен құрсауланған бала өзінің мінез-кұлық жүйесін жөне басқа адамдарға қатынасын жасап шығарады. Ол кекті, агрессивті, тұйық бола бастайды немесе махаббаттың жоқтығына орнын басу үшін басқаларға беделді орнатуға тырысады. Бірақ, мұндай мінез-құлық сәттілікте алып келмейді, керісінше ол кақтығысты одан әрі шиеленістіреді және әлсіздік пен қоркынышты күшейтеді. Хорни осыны ескере отырып, "Біздің уакыттың невротикалық тұлғасы" кітабында 11 невротикалық кажеттелікті атады. 1. Үйірсектік жөне мақұлдауға, басқаларға ұнауға, жағымды болуға невротикалық қажеттілік. 2. Барлық тілекті, күтімде орындайтын «серікке» невротикалық қажеттілік, жалғыз қалуға қорқу. 3. Өз өмірін тор шектермен шектеуге, байкаусыз қалуға невротикалық қажеттілік. 4. Ойдың алдын-ала көрудің көмегімен басқаларға қарағанда невротикалық қажеттілік. 5. Басқаларды қанау, олардан жақсыны алуға невротикалық қажетгілік. 6. Әлеуметтік мойындау немесе престижге қажеттілік. 7. Жеке мәпелеуге кажеттілік. Өзінің асыра көрсетілген бейнесі. 8. Жеке жетісіктіктерге невротикалық талаптану, басқалардан озып тусу қажеттілігі. 9. Өзін-өзі қанағатгандыру және тәуелсіздікке невротикалық қажеттілік, еш нәрседен мұқтаж болмау қажеттілігі. 10. Махаббатқа невротикалық қажеттілік. 11. Аса басымдыққа жетілуге, қол жеткізбеушілікке невротикалық қажеттілік. К.Хорни осы қажеттіліктерді қанағатгандыру көмегімен адам үрейден кұтылуға ұмтылады, бірақ невротикалық кажеттіліктерді қандыру мүмкін емес, оларды қанағаттандыруға болмайды, алдан шығатын үрейден құтылу жолы жоқ деді. жүктеу/скачать 0,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|