Г. ТӨРТҚарина, Е. АҚылжанов, Н. Толқынбаев
жүктеу/скачать 1,37 Mb. Pdf көрінісі
|
| Г. ТӨРТҚАРИНА, Е. АҚЫЛЖАНОВ, Н. ТОЛҚЫНБАЕВ ҚЫЛМЫСТЫҚ-АТҚАРУ ЖҮЙЕСІ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНЕ АРНАЛҒАН ОҚУ ҚҰРАЛЫ Қостанай 2010 2 УДК 811.512.122 (075) ББК 81.2 Каз-923 А 38 Басуға ҚР ӘдМ ҚАЖК Академиясы Ғылыми кеңесімен ұсынылды Пікір берушілер: Аюбаев М.А., ҚР ӘдМ ҚАЖ комитетінің төрағасы, заң ғылымдарының кандидаты, әділет генерал-майоры Жақсымбекова К.Б., Қ. Сәтпаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті, педагогика ғылымдарының докторы, профессор Әбсадық А.А., А. Байтұрсынов атындағы ҚМУ кафедра меңгерушісі, филология ғылымдарының докторы, доцент Ақылжанов Е., Төртқарина Г., Толқынбаев Н. А 38 Қылмыстық-атқару жүйесі қызметкерлеріне арналған қазақ тілі: Оқу құралы. – Қостанай: ҚР ӘдМ ҚАЖ комитетінің Академиясы, 2010. – 172 б. ISBN 9965-883-21-1 Ұсынылып отырған оқу құралы құқық қорғау органдарында, қылмыстық-атқару жүйесінде қызметкерлердің мемлекеттік тілді меңгеруіне, ауызекі тілден қазақ тілінде қарым-қатынас және ресми іс қағаздар дәрежесінде үйренуіне арналған. Әр тақырыптағы алынған жаттығулар тіл үйренуші қызметкерлерінің қызығушылығын арттырып қана қоймай, олардың мемлекеттік тілді жете меңгеруіне үлкен әсерін тигізеді деп ойлаймыз. ББК 81.2 Каз-923 А 4602020400 00 (05)-09 ISBN 9965-883-21-1 © Төртқарина Г., Ақылжанов Е., Толқынбаев Н., 2010 3 АЛҒЫ СӨЗ Ұсынылып отырған оқу құралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы» Заңын жүзеге асыру үшін құқық қорғау органында, қылмыстық- атқару жүйесінде қызмет атқарып жүрген қызметкерлердің ортаңғы деңгей тыңдаушыларына мемлекеттік тілді меңгеруіне, ауызекі тілден қазақ тілінде ресми қарым-қатынас дәрежесінде үйренуіне және ресми құжаттарды өз бетімен еркін толтырып, қызмет барысында мейлінше қолдана алуына мүмкіндік туғызудан туындаған көмекші құрал. Сондай- ақ, барлық мемлекеттік органдарда ресми құжатпен қызмет атқаратын қызметкерлерге құжаттарды сауатты жазып үйренуде көмекші құрал ретінде көмек көрсету, сонымен қатар мемлекеттік тілді үйренемін деген барша қауымға дидактикалық құрал ретінде пайдалануға арналған. Оқулықта ресми іс жүргізуде пайдаланылатын термин сөздерін үйреніп, оларды кеңінен қолдануға да көңіл бөлінген. Соңғы кезде салалық оқу құралдарының тапшылығын ескере отырып, қылмыстық-атқару жүйесі терминдеріне көбірек назар аударылған. Ресми құжаттардың үлгілері мен қысқаша сипаттамасын және оларға тән тұрақты оралымдар мен терминдерді игеруіне бағытталған. Әр тақырып бойынша алынған жаттығулар тыңдаушылардың қызығушылығын арттырып қана қоймай, олардың мемлекеттік тілді жете меңгеруіне үлкен әсерін тигізеді деп ойлаймыз. Еңбек авторлары ұзақ жылдардан бері мемлекеттік қызмет орындарында қазақ тілін оқытып, үйрету саласында жемісті еңбек етіп келе жатқан тәжірибелі оқытушылар. Міне, алдарыңыздағы оқу құралы да сол тәжірибеден жинақталған туынды. Осындағы жаттығу жұмыстары баршаңызға көмекші серіктеріңіз болады деген сенімдеміз. 4 1-сабақ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК РӘМІЗДЕРІ Әр халықтың тарихына, салт-дәстүріне, мәдениетіне байланысты рәміздері бар. 1992 жылы 4 маусымда Қазақстан Республикасының туы, әнұраны, елтаңбасы туралы заң қабылданды. 1-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын ауызша айтып беріңіз. Қазақстан Республикасының туы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік туы – тік бұрышты (ені - 1 метр, ұзындығы - 2 метр) көгілдір мата. Көгілдір түсі – бейбітшіліктің, тыныштықтың, болашақтың және ашық аспанның нышаны. Тудың ортасында жарқырап шыққан күн орналасқан. Бұл – бейбітшілік белгісі. Күннің астында қалықтап ұшқан қыран құсы бейнеленген. Дала құсы – еркіндік белгісі. Тудың сол жағында қазақ халқының ұлттық өрнегі бейнеленген. Өрнек қазақ халқының салт-дәстүрін, мәдинетін және ұлттық өнерін білдіреді. Күн, қыран құсы және өрнек алтын түспен берілген. Алтын түс – молшылықтың, байлықтың, құт-берекенің белгісі. Тудың авторы – суретші Шәкен Ниязбеков. Сөздік тік бұрышты – прямоугольный көгілдір мата – голубое полотнище тыныштық – спокойствие қалықтап – парит тұтастық – сплоченность байлық, береке – богатство еркіндік, бостандық – свобода қыран – орел өрнек – орнамент 2-тапсырма. Қазақстан Республикасының туы туралы сұрақтарға жауап беріңіз. 1. Қазақстанның қандай рәміздері бар? 2. Қазақстан Республикасының рәміздері туралы заң қашан қабылданды? 3. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік туының түсі қандай? Ол нені білдіреді? 4. Тудың ені, ұзындығы қандай? 5. Тудың ортасында не орналасқан? 6. Күннің астында не бейнеленген? Ол ненің белгісі? 7. Тудың сол жағында не бейнеленген? Ол нені білдіреді? 5 8. Күн, қыран және өрнек қандай түспен берілген? 9. Тудың авторы, суретшісі кім? 3-тапсырма. Берілген сөйлемдердің орыс тілінде дұрыс баламасын тауып, есте сақтаңыз. 1. Тудың ортасында, көгілдір түс аясында бейбітшіліктің рәмізі – күн бейнеленген. 1. Под солнцем символ свободы – орел. 2. Күннің төменгі жағында бостандықтың рәмізі – қыран бейнеленген. 2. Слева – традиционный казахский орнамент. 3. Сол жағында қазақтың дәстүрлі өрнегі бар. 3. В центре флага на голубом фоне изображено солнце как символ мира. 4-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын ауызша айтып беріңіз. Қазақстан Республикасының елтаңбасы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік елтаңбасында көгілдір түс аясында шаңырақ бейнеленген. Шаңырақ – үй, Отан деген мағынаны білдіреді. Шаңырақты айнала уықтар шаншылған. Екі жағын аңыз ертегілердегі пырақтардың қанаттары көмкеріп тұр. Қанатты қос пырақ – мәңгілік өмірдің шексіз даму белгісі. Елтаңбаның маңдайшасында бес бұрышты жұлдыз бар. Төменгі жағында «Қазақстан» деген жазу бар. Реңдік бейнесі – алтын және көгілдір түсті. Елтаңбаның авторлары: белгілі сәулетшілер – Шота Уәлиханов, Жандарбек Мәлібеков. Сөздік елтаңба – герб шаңырақ – верхняя часть юрты көгілдір түс аясында – на голубом фоне қанатты пырақ – мифические крылатые кони бес бұрышты жұлдыз – пятиконечная звезда 5-тапсырма. Қазақстан Республикасының елтаңбасы туралы сұрақтарына жауап беріңіз. 1. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік елтаңбасында көгілдір түс аясында не бейнеленген? Ол нені бейнелейді? 2. Шаңырақты айнала не шаншылған? 3. Шаңырақтың астында не орналасқан? Ол нені көрсетеді? 4. Елтаңбаның жоғары жағында не бар? Ол ненің белгісі? 5. Төменгі жағында қандай жазу бар? 6 6. Елтаңбаның авторлары кім? 6-тапсырма. Берілген сөйлемдердің орыс тілінде дұрыс баламасын тауып, есте сақтаңыз. 1. Көгілдір түс аясында елтаңбаның орта 1. Ансамбль завершают тұсында шаңырақ бейнеленген мифические крылатые кони. 2. Шаңырақты айнала күн сәулесіндей 2. Вверху находится звезда, уықтар шаншылған. тарап, а внизу – надпись «Казахстан». 3. Оны киелі пырақтардың қанаты 3. От него во все стороны көмкеріп тұр. расходятся солнечные лучи. 4. Елтаңбаның жоғарғы жағында жұлдыз 4. На голубом фоне по орналасқан, ал төменгі жағында центру герба изображен Қазақстан деген жазу бар. «шаңырақ». 7-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын ауызша айтып беріңіз. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік әнұраны Қазақстан Республикасының Мемлекеттік әнұранының сөзін жазуға елімізге есімі танымал: Мұзафар Әлімбаев, Қадыр Мырзалиев, Тұманбай Молдағалиев, Жадыра Дәрібаева секілді ақындар қатысты. Ал әнін халқымызға танымал Мұқан Төлебаев, Евгений Брусиловский, Латиф Хамиди сынды атақты композиторларымыз жазған. Сөздік белгілі – известный қатысты – принимал участие танымал – известный атақты – знаменитый Қазақстан Республикасының Мемлекеттік әнұраны Алтын күн аспаны, Алтын дән даласы, Ерліктің дастаны, Еліме қарашы! Ежелден ер деген, Даңқымыз шықты ғой, Намысын бермеген Қазағым мықты ғой! 7 Қайырмасы: Менің елім, менің елім, Гүлің болып, егілемін, Жырың болып төгілемін, елім! Туған жерім менің – Қазақстаным! Ұрпаққа жол ашқан, Кең байтақ жерім бар. Бірлігі жарасқан, Тәуелсіз елім бар. Қарсы алған уақытты, Мәңгілік досындай. Біздің ел бақытты, Біздің ел осындай! 8-тапсырма. Мәтіндерді оқып, мазмұнын ауызша айтып беріңіз. Ұлттық валюта Ұлттық теңге – тәуелсіздіктің бір белгісі, әрі халық үшін ХХ ғасырдағы үлкен жетістік. Қазақстан ұлттық валютасы – теңге, 1993 жылы 15 қарашада айналымға енді. Инфляцияның алғашқы сынағынан сүрінбей өткен жаңа ақша – теңге – ел ішінде беделге ие болып келеді. Мемлекеттік тіл – қазақ тілі Өз тілі үшін күрескен ұлт - өмірден өшпейді. (Ж. Аймауытов) Ана тілінде еркін сөйлеп, шын жүрегіңмен құрметтесең ғана өзгелерге ана тіліңді құрметтете аласың. (А. Байтұрсынов) Тілсіз ұлт, тілінен айрылған ұлт дүниеде ұлт болып жасай алмайды, ондай ұлт құриды. Ұлттың ұлт болуы үшін бірінші шарт – тілі болу. Ұлт тілінің кеми бастауы ұлттың құри бастағанын көрсетеді. (М. Жұмабаев) 9-тапсырма. Өлеңді жаттаңыз. Туған тілім – тірлігімнің айғағы, Тілім барда айтылар сыр ойдағы. Өссе тілім, мен де бірге өсемін, Өшсе тілім, мен де бірге өшемін. Тілсіз хайуан – бишара. Бишараға не шара? (Ә. Тәжібаев) 8 10-тапсырма. Ақынның өлеңін оқып шығып, тіл туралы мақал-мәтелдерді айтыңыз. Әр адамда өз анасынан басқа да болу керек құдіретті төрт ана: Туған жері – түп қазығы, айбыны, Туған тілі – сатылмайтын байлығы. Туған дәстүр, салт-санасы – тірегі, Тағдырына шуақ шашар үнемі. Және туған тарихы, Еске алуға қаншама Ауыр әрі қасиетті болса да... (М. Шаханов) 11-тапсырма. Мәтінді қазақ тіліне аударыңыз. Казахский язык принадлежит народу, населяющему огромную территорию – от берегов Волги до западных районов Монголии. Еще до Октябрьской революции русские ученые-тюркологи И. Ильминский, В. Радлов, П. Мелиоранский, М. Терентьев и другие проявляли большой интерес к изучению казахского языка. Огромный вклад в формирование и развитие казахского литературного языка внесли Абай Кунанбаев и Ыбрай Алтынсарин. После Октябрьской революции в республике развитию казахского языка придавалось первостепенное значение. Выдающиеся казахские ученые, такие как А. Байтурсынов, Х. Жубанов, И. Сауранбаев, С. Аманжолов, Г. Мусабаев, С. Кенесбаев, М. Балакаев, А. Искаков и др. явились основателями современного казахского языкознания. Нынешнее поколение ученых-языковедов совершенствует казахское языкознание в лучших традициях своих предшественников. 12-тапсырма. Берілген сөз тіркестерінің көмегімен сөйлем құрастырыңыз. с малых лет от бабушки, дедушки от родителей Ана тілін адамдар встав взрослым в школе, институте үйренеді. из книг, газет из кино, театров, радио, ТВ 13-тапсырма. Мына нақыл сөздерді оқып, орыс тіліне аударыңыз. Анам берген туған тілім, Ана сүті бой өсіреді, Атам берген құрал тілім. Ана тілі ой өсіреді. 9 Ана тілін ұмытқан адам өз халқының өткенінен де, болашағынан да қол үзеді. (Ғ. Мүсірепов) Әркімнің туған тілі – туған шеше, Тәрбие басы – тіл, Оған бала міндетті сан мың есе. Өнер алды – тіл. (С. Мұқанов) (Махмуд Қашғари) Кімде-кім қазіргі уақытта ана тілін, өзінің әдебиетін сыйламаса, бағаламаса, оны сауатты, мәдениетті адам деп санауға болмайды. (М. Әуезов) Халықтың мәңгі ғұмыры оның тілінде. Әрбір тіл - өзінің халқы үшін Ұлы. (Ш. Айтматов) Ана тілін білмеген Ана тілін сүймеген Ақылы жоқ желікбас. Халқын сүйіп жарытпас. (Сарноғаев, қырғыз ақыны) 14-тапсырма. Мақалды аяқтаңыз. Көз - ..... Қол - ..... Дұшпан күлдіріп айтады, Дос ..... Бірлік болмай - ..... Қолда барда ..... Қалауын тапса, ..... Жігітке жеті өнер аз, ..... 10 2-сабақ. МЕНІҢ МАМАНДЫҒЫМ 1-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын ауызша айтып беріңіз. Өмірде мамандықтың түрі көп. Біреулер мамандықты жас кезінен таңдайды. Оларға мамандық таңдауға ең бірінші айналасындағы ортасы, жолдастары, туысқандары әсер етеді. Көбінесе балалар кішкентай кезінде дәрігер немесе мұғалім болғысы келеді. Өйткені, өмірге ең алғаш келгенде көретіні дәрігер, одан кейінгі өмірдің бірінші баспалдағында танысатыны мұғалім. Одан кейін ер жеткен соң, саналы түрде мамандық таңдайды. Әр мамандықтың өзінің қуанышы мен қиындығы бар. Сен тек өз мамандығыңды сүйіп, бар ынта-жігермен істесең, сонда ғана арманың орындалып, көздеген мақсатыңа жетесің. 2-тапсырма. Төмендегі сұрақтарға жауап беріңіздер. 1. Сіз қайда және кім болып жұмыс істейсіз? ............................................................................................. 2. Бұл қызметке не себептен келдіңіз? ............................................................................................. 3. Таңдаған мамандығыңыз несімен қызықтырады? ............................................................................................. 4. Жұмыста немен айналысасыз? ............................................................................................. 5. Жалпы еңбек өтіліңіз неше жыл? ............................................................................................. 6. Осы орынға келгенше қандай қызметтер атқардыңыз? ............................................................................................. 3-тапсырма. Берілген әріптерден мамандық атын дұрыс құрап жазыңыздар. әрдіегр дәрігер жанерин Ғмұліам ышдарлабағмы Азңерг ретішсу Геуіштер шыяад Песеші тықсаб 4-тапсырма. Төмендегі сөздерді сәйкестендіріңіз. Кім не істейді? Аспаз мың бұралып би билейді. Тігінші телефонға жауап береді. Оқытушы қызметкердің жалақысын есептейді. Құрылысшы ас мәзірін дайындайды. Заңгер көлікті басқарады. Биші дәмді тағамдар даярлайды. 11 Әртіс киім тігеді. Дүкенші балаларды білім нәрімен сусындатады. Бастық ғимараттар тұрғызады. Хатшы азаматтардың құқығын қорғайды. Жүргізуші заттарды сатады. Даяшы киноға түседі. Есепші бұйрық береді. Назар аударыңыздар -шы/ -ші, -кер/ -гер жұрнақтары мамандық атауларын тудырады. 5-тапсырма. Мәтінді оқыңыз, мазмұнын ауызша айтып беріңіз. Менің қызметім Мен мемлекеттік қызметкермін. Менің мамандығым – заңгер. Мен құқықтық қамтамасыз ету және халықаралық ынтымақтастық басқармасында жұмыс істеймін. Лауазымым – бөлім бастығы. Қарамағымда бес адам жұмыс істейді. Олардың бәрінің білімдері жоғары. Қызметім өте ауыр, сондықтан жауапты, тыңғылықты, зиялы болуды қалайды. Қызмет бабымен іссапарға жиі барып тұрамын. Іскер, білікті маман болу үшін мемлекеттік тілді, ағылшын тілін жақсы біліп, компьютерде жұмыс істей білу керек. 6-тапсырма. а) Мәтін бойынша әріптесіңізге сұрақ қойыңыз; ә) Сұрақтарды пайдаланып, сұхбат құрыңыз. 1. Іскер білікті маман болу үшін, не істеу керек? 2. Сіз қандай қызметкерсіз? 3. Қызмет бабымен қайда барып тұрасыз? 4. Сіз қайда жұмыс істейсіз? 5. Қызметіңіз қандай және қандай болуды қалайды? 6. Әріптестеріңіздің білімі қандай? 7. Лауазымыңыз кім? 8. Қарамағыңызда неше адам жұмыс істейді? Мақал-мәтелдерді жаттап алыңыз. Жақсыдан адаспа, жаманға жанаспа. Ізет – ініден, ілтипат – ағадан. Адасу – заблуждаться (здесь: избегать) Жанасу – приближаться. Ізет – вежливость. Ілтипат – внимание. 12 7-тапсырма. Сөйлемдерді етістіктің болымсыз түріне айналдырып аударыңыз. Менің танысым мемлекеттік тілде жақсы сөйлей алады. Мен ағылшынша сөйлей аламын. Әріптесім құжаттарды қазақ тіліне аудара алады. Бастық қызметкерлермен тіл табыса алады. Ол ісшараларды телефонмен шеше алады. Ол компьютерде тез тере алады. Бөлім бастығы жоспарды уақытында орындай алады. Әріптесім сөзінде тұра алады. Мен баяндаманы қазақ тілінде жаза аламын. Ол қазақ тілінде жиналыс өткізе алады. 8-тапсырма. Әңгімелесушінің мамандығын анықтаңыз. Кешіріңіз, сіз (хатшы)... ... ? Кешір, сен (дәрігер)... ...? Кешіріңіз, сіз (бастық)... ...? Ғафу етіңіз, сіз (заңгер)... ...? Кешір, сен (экономист)... ...? Ғафу етіңіз, сіз (редактор)... ...? Кешір, сен (мұғалім)... ...? 9-тапсырма. Берілген сөздерге үлгі бойынша жіктік жалғауларын жалғаңыз. Үлгі: Мен заңгермін. Сен заңгерсің. Ол заңгер. Мен елші - посол Сен қызметкер - служащий Сіз кәсіпкер - предприниматель Ол жұмыссыз - безработный Біз мәжіліскер - мажилисмен Сендер әкім - аким Сіздер бағдарламашы - программист Олар тілші - языковед, журналист, экономист хатшы - секретарь 13 3-сабақ. ЖҰМЫС УАҚЫТЫ 1-тапсырма. Төмендегі сөйлемдерден бір сөйлем құрып, жоспарланған іс орындалмағанына өкініш білдіріңіздер. Үлгі: Дүйсенбі күні іссапарға барамын. Ауырып қалдым. – Дүйсенбі күні іссапарға барайын деп едім, өкінішке қарай ауырып қалдым. 1. Арман жұмаға дейін жылдық есепті бітірмеді. Компьютер істемеді. 2. Халықаралық конференцияның материалдарын бейсенбіде баспаға тапсырмадық. Материалдар толық жинақталмады. 3. Сәрсен сенбіден бастап халықаралық симпозиумға қатыспады. Жұмыс бабымен аяқ астынан іссапарға кетті. 4. Әлия Оразбайқызы дүйсенбіде түске дейін шетелдік әріптестермен кездеспеді. Олар кешікті. жүктеу/скачать 1,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|