Гасырлар бойьтРесей империясы, одан кейш кецеспктотали-тарлыктертшсаясатпен бшпксырын бупп келди Кдз1рдщозщде де халкымыздын саясат пен саяси жетекш1лерд
жүктеу/скачать 7,25 Mb.
|
Жамбылов Саясаттану (1)
| Кеппартиялык, деп мемлекетпк бил»к уилн курес барысында б1рнеше саяси партиялардын ер турш мудделер! мен пшралальн *ын пайдалана отырып баскару TypiH айтады. Онда уш жэне одан артык партия катысады. Бул—адамзатгынкогамдыкбаскаруда ойлап тапкан еркениетл TypL Дегенмен, орыстын белпл! саясатшысы Б. Чичерин айткаидай, кеппартиялыкгынезтшк жагымды жене жагымеыз жактары бар. Жагымды жагынажататындары — онда саяси мэселелер жан-жакты каралады. Keмшiлiктepдi кеилрмейтж оппозициялык партиялардын болу ы уюметп тшмд1 жумыс 1стеуге мэжбур етедь Бюрократиянынер1стеуше тежеу сплынады. Партияны тертткс шакырады. Бил1кбасына кездей-сок емес натыз дарынды адамдардьщ келуше мумюнд1к тудыра-ды. Унамсыз жагына жагатындар — GMipaeri кэп мэселелер ге ез партиясыньщтуршсынан ганакарайды. Бар ойы карсы партияны женуге арналып, ол жолда алдау-арбау, есек-oTipiK сиякты жат кылыктар мен тэсщдер пайдаланылып жатады. Дегенмен, Ka3ipri танда кеппартиялык саяси ем1рдщ Teyip жетшген тур!нщ 6ipi болып танылады. Ондайларга Австрия, Бельгия, Дания, Ни-дерландыдагы квппартиялыктыжаткызура болады.
Ектартиялык жуйеде (бипартизм) баска да мпипр^партия-лар болуы мумюн, 6ipaK бшик ушш нагыз бэсекелеспк ен ipi eKi партиянын арасындажуредк Мувда жалпыга б!рдей т1келей сай-лау нвтижесшде ек! партиянын 6ipi вз!нен-ез1 автоматты турде парламентте копшшк орывды камтамасыз етедь Ол Министрлер Кабинетшщорныктпышн камтамасызетедь Ce6e6i, ол угаметп шн бойынша корсе-плген Mep3iMi бЬкенше кызметж ажаруына мумкшдж бередь Ол мемлекст басшысын сайлауга ж*бершген каржыны да унемдейдь Эйткеш ол орынга сайлауда жеидске жет-ксн партиянын cepKeci ие болады. Бипартиялыккоппартиялык;-гагы сиякты ез(н1Н ж1берген кател1ктер1Н 6ipre билеген баска партияларга аудара сала алмайды. Буган мысал рет1нде АКД1-гакы республикалык жэне демократиялык, Улыбританияда — консерваторлар мен лейбористер, Германияда—христиандыкде-мократгар мен социал-демократгар жатады. Саяси куреске баска да партиялар араласады. BipaK, эдетте, олар шешуип рол аткар-майды жене жсн!скежетерл!к мумюнд^ктер! де жок. Дегенмен, м\ндай жуйен1ном1ршенд!Пн аты аталган елдсрД1Нвм1р1 делел-дспотыр. Ырпартиялык жуйе оз!нен баска, acipece бэсекелес партияларды болдырмайды. Ол тоталитарлык жене авторитарлыкко*ам-длрга -хщ1 Мундай тертппте баскарушы партия бакылаушы жэне сынаушы оппозициялык партиялардын жоктытын пайдаланып, саяси бил1КТ1 бутчндей колына альт, баска мемлекеггк орган-дпрды ыгыстырады. Ондай партия бурын КСРО-даболды, каз1р Кыгай, КХДР. Кубада бар. Демек, партаялык жуйе ер турл! болады. Соншктан солар-дын вилнде eHTeyipi, тшмд1а кайсысыдеген сурактууы мумкш. Буран б1рьщ*ай кесш жауап беру, 6ip улпш у сыну дурыстыкка жатпайлы. вйтсе де партиялык б1рлеспктердщ тшмдшгше жал* пы елшеу!ш боларлык жагдайлар мыналар. Олар халыктыц еяеуметпк мудделер1 мен муктаждыктарын 6ipiHini сезшш, кам-тамасыз етугетырысуы лез1м. Партия аркылы шспиедер кабьш-дагавда азаматгардыцбарынша мол кажетпктерш кдьлу. YkSmct багытын сын козбентузету жене баскарушытопгыц жумысына демократиялыкбакылау жасау жене т.с.с. Саяси партиялардыц шшде фракциялар (латыннын "белшек-тену", "белектену" деген сезшен) болуы мумкш. Бул сез ею ма~ гынада кодданылады: 1) 6ip партияныц парламента:, мемлекепж органдарда, когамдык уйышарда ездершщ саяси нускау, мак-сатгарын уйьшшылдыкпен журпзу yiiiii-i курган уйымы; 2) 6ip партияныц Мндс ез1шпк багыты, курылысы, TepTi6i бар, б!рак сол партиянын катарынан шыкпаган мушелерд1нбел1п. Мундай жагдай азшылыктыи кукы бурмаланган кезде дуниеге келу1 мумкш. Эдегге, ол етпслг кезендерде пайда болады жене узакха созылмайды. Мемлекегпк бшпкт1 жузеге асыру ушш лартиялар коалиция (латыннын "б!рлеспк" деген сезшен) куруы мумкш. Коалиция деп жалпымащсйтщ жету ушш партиялардыц жасаган бгрлхгт айта-ды. Онын. мынадайтурлер! болады: а) парламентов катысатын партиялардыц ешкайсысы ез ал- дына белек, дербес баскдра алмайтындай жаедайда (дауыстын аз- дыгьшан) куралгаи кеппартияяык коалиция; е) eKi кушгп партияныц эркайсысы еюмётп ез колына ашп билей алатындай жагдайда скшартиялык коалиция орнайды. Мундайда 6ip партия парламентте кепшшк дауыс алады да, eiciHinici оппозицияда болады. Егер ексушщ де парламентгеп орны тенболса, уюметп куру ушш баска KiiuipeK партиямен кел!амге келуге межбур болады. Мундайды TypiH езгсрткен еюпартиялык коалиция дейц; б) бшик ушш бесеке eKi партия одагынын арасында болса, оны eKi блоктык коалиция децщ. Мундай коалиция ecipece Фран- циягатен. Онда президенпж, ларламентпк, кантондыксайлау- лар кезвдееи блок курылады. Онблокка гольдыкхар, жискар- лыктар (Фралциянынбурынш президеьптер! Де Голь мен Жис* карде Эстенн1нфамилияларьшан шыккзн), т.б. к!ред| де, сол блок-* ка социалистер, комму нистер, солшыл радикаддар жатады; в) егер дербес партия узак уакыт (20—30 жыл бойы) бшпк етсе, оны басымдык коалициясы дейдь Мысалы, Швеция социал-де-мократиялыкпартиясы 1932жылдан !976жьии:адейш,соданкейщ 1982 жылдан осы уакытка дейш билж басыида. Жапонияда либе-ралдык-демократиялык партия 1955 жылдан 6epi ек!метбасында КСЛСД1- Саяси партиялардын жумысы едетте кукыкпен немесе Коне-титуциямен ретгелед!. Ce6e6i, олардын, жумысы саяси жуйенш лринциптер1 мен максатгарына кайшы келмеуз керек. Оларга жататындар: когамдык ем 1рде партиянын орнын конституция-лык жолмен руксат ету; саяси жуйеде партиянын жумыс ictey жагдайын белплеу; сайлау жуйесшщ жумысына партиялардыц катысуы; мемлекепж вюметоргандарында партиялардыц еквдк ету тес!ддер1; мемлекетак бюджеттен партиялардыц кызметш каржыландыру. Б1ркатар Батые елдершде (Германия, 1%алия, Швеция, т.б.) 60—70 жылдардан бастап саяси партиялар мемлекет тарапынан каржыланцырылады. Кейб1р елдерде занбойынша саяси партгалардын сайлау наукднына арнайы каржы белшедь Бул коиституциада керсетшген мадетгерд) орындау жене киянат етушшкке жол бермеу (мысалы, саяси партияларды курганда е/щекандай к|илпр1мтоптардын немесе жеке адамдардын ыкпа-лын азайту, не болмаса кызметкерлердщ, когам кдйраткерлершщ еатылгыштыгына жол бермеу жанет.б.) ушш керек деп саналады. Б1ркатарелдердщ (Германия, Ундютан, Улыбритания, ФраЕ*-ция) зандарында радио мен теледидарды кецшен лайдалануга мол кукыкберьлген. Муиыцбер! сайлау науканында жене т.б. жумыс бабынпа партияларга тен жагдай камтамасыз ст1л гецщп деп саналады. жүктеу/скачать 7,25 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|