§ 3. К,азакстандагы кеппартияльщтын калыптасуы

5 облысынык "делсгатгар съезГ шакырылды. Онда кадет партия-
сыныи бел1м! (филиалы) курыдып, сол партиянын багдарлама-
сын кабылдады. BipaK кадетгерболеыи, Уакытша уюметболсын
1917 жылдьщ акпан революциясынан кейш де бгздхн ендр!м1здеп
ултгык, аграрлык жене т.б. мэселелерд! шешугетырыспады. Ал
казактардын G3iH-e3i билеу] немесе автономиясы туралы сез де
козгалмады. Осынын бэрт А. Бекейхановты кадет партиясынан
шыгып, жана "Алаш" партиясын куруга мэжбур етп. Ол туралы
"Казак" гаэетжщ 1917 жылгы 256-санындаарнайы макала шык-ты.
EipiHtm букшказактык съезд Орьшборда 1917 жьшы пшщешн 21—26 арасынла eiri. Кун тэрт1б1нде 14 маселе карадды. Б*рак делегатгар басты назарды улггык автономия, жер, К,урылтай жи-налысын дайындау жэне казактын саяси партиясын куру месе-ле-лерше аударды.
1917 жылы 21 казанда "Казак" газепнде "Алаш" партиясы баг-дарламасыныц жобасы басылып шыкты. Онын ен манызды бап-тарына мыналар жатады: Ресей демократиялыкфедеративтж рес­публика, ал оган К1рстш мемлекетгертэуелаз болуы керек; Ре­сей республикасында дшне, шыккан тегше, жынысына карамай 6api де тек; онда тещцк, жеке адамныц дербес кукылыга. сез, баспасез, одактар ерюадЕг! колданылады; дш мемлекеттен белшедд, барлык дшдертец, казактардын, ез1нд!к муфтияты бо­луы керек; бшик пен сот ер халыктын ерекшелМне сай куры-луы, би мен казы жсрплиеп халыктын. тшн 6Uiyi raic, барлык оку орындарында акысыз бшм жэне ол барлык адамдардыц HiiJiiFi болуы керек жене баскалар.
1917 жылы желтоксан айынын бас кезвде Орьшборда екшш! жалпыказактыц cbe3i шакырыдды. Овдз Алашорда ушмеп курыл-ды. Басщысы болып А. Бекейханов сайланды. BipaK ол уюметл н eMipi кыска болды да, максатына жетс алмады. 1918 жылы кдра-щада Алашорда ykimctj кенест!к эсксрлердт кушшен талкаи-далды, "Алаш" партиясынынбасшылары мен мушелер! репрес-сиягаушырады.
"Алаш" партиясы женщде галымдар арасыцда ек! турл1 кезка-рас бар. Eipeyjiepi (В. Григорьев, ГТ. Пахмурный, А. Сармурзин) бурынгы коммунист идеологияныцтургысынан оны "буржуа-зиялык-ултшыл" партия ретшде карайды. EKimnuiepi (М. Крзы-баев, М. Крйгеддиев) оны ултгык-демократиялык партия деп са-найды. Шынында да, алаштыктар капитализму! куру немесе тек
104
газа ултгык мемлекетп орнатуды еэцерше багдарламалык мурат erin койгаи жок. Олар саяси сркшшкп ансады, еркскиетп адамгсршшкт! когам кургылары келдл. Бул буржуазиялык-ултшылдык емес, жалпы демократиялык максатка жатады.
"Алаш" теориясы сиякты 1917 жылдьщ кузвде Казакстанда "Ym жуз" летен партия курылды. Оныдбасшысы К. Тогысов де-ген болатын. Ол большевиктерге багдар устап, "Алаш" ларгия-
сыныкбасты оппонент! болды.
1918 жылы 1 кантарда Семейде большевиктердщ партия уйы-мы курылды. Ал Кенес ШШт юезщде, кепшшккебелши, жал-шз баскарушы партия СОКП болды.
Казакотан тарихында шугыл бетбурыс болып, ошпес i3 кал-дырган Алматыдаш 1986 жылгы желтоксан окигасы. Ол жалгыз б!зд1н елд! гана емес, бурынш Кенес Одагына юрген елдердщ барлыгын дур алюншрда. Казак жастары 6ipiHUii бёлш "орта-лыктыц" отаршыл саясаты мен эк1мш1Л-эм1ршш жуйесше ашык карсылык бМрш, тайсалмастан, батыл шеруге шыкты. Бул котерше азаттык жолындагы курескс, жана саяси уйымдар мен козгалыстардын пайда болуына туртк! болды. 1987 жылы шщдеде СОКП OirauibiK Комитстшш казак халкын ултшыл деп юналасан каулысы жагдайды одан epi аскындырып ж1бердк Кдзактыц ултгык санасын дамыту, озхтя шыккан тегше бет буру, тшн, дшш, ултгык мэденистш дамыту керекттн далелдеп, алгагар-тыл бастамашы топтар пайда бола бастады. Осы меселелерд1 6ipiHiiii болып квтерген "Желтоксан" козгалысы дуниеге кемп, кейш (1990 ж. мамырда) соиыннепзвде осы атгас партия курылды-
Республиканыц саяси ешргнде "КдзакССР-1ндеп когамдык б1рлест1ктер туралы" зан,ы айтарлыктай рвл аткарды. Ол азамат-тарга когамдык уйымдар куру ерк!нд1пне кепищк бердц. Бейрес-ми саяси партиялар мен б1рлеепктер заниы жумыс icreyiHe мэрте-бс алды. Олар т1ркеуден еткеннен кейш халык депутаттыгьша талашеерлерщ усынуга кукылы,
Республикадагы алгашкы когамдык-саяси курылымдар Коммуниспк партияга оппозиция репнде лайда болды. КеЩнфек, [¹оуелс1зд1кт1 алып, жана конституцияга дайындыкка байланыс­ты саяси KypecriR басты меселелер1 болып азаматшк, мемле­кетпк Т1Л, жердщ жеке мешшкке сатылуы жэне т.б. койылды.
Егер Республика аумагында белД1 рел аткдрган (коб1 элз де аткарып журген) б1рнеше партияларды к багыт-багдарламалары-иа, !с-эрекеттер1не токталсак, олар мыналар:
. Ю5
¥лггык-демократиялмк "Желтоксая" партиясы. Жогарыда айтылгацдай, бул козгалыстын тууына туртк! бол Fan 1986 жыл­гы жедтоксан окигалары болды. Уйымдасуы жагынан бул козга-лыс 1989жылдынкектсмшдекалыптасты. 1990 жылгы мам ырда "вдтет", "Азамат", "Жеруйык", "Keycap булак", "Форум" сиякты когамдык уйымдардыцбастамасымен курылтай съсз! ша-кырылды. Сснда "Желтоксан" когамдык комитетшш. непзшде осы аггас партиянын курылганы ту ралы декларация кабылданды.
Партиянын багдарламасында республикаиын саяси жене эко-номи кадык егемендт ушш, мемлекегпк т!д кдзак тип болуын, 1986 жылгы Желтоксан окигалары курбандарын орынсыз тагыл-ган кшедан толыкактау, оларра саяси курбавдар мертебесш беру, Казакстаннан тыс жерлерде туратын отандыктармен тыг ыз бай-ланыс уйымдастыру, ислам дшшщкайта ©ркенде\а жолында курес журпзу керсетшген.
Казакстаннын республикалык "Азат" партиясы. Ол езшш та-рихын 1990 жылгы шщдеде болган Казакстаннын азаматтык "Азат" козгалысынын курылтай конференциясынан бастайды. 1991 жылгы 4 кыркуйектс "Азат" козгалысынын курылтай кон-ференциясыцда парламент турпатындагы Казакстаннын респуб-ликалык "Азат" партиясынын пайда болганы туралы шеш!м кабылданды. Ол багдарламасында Казакстаннын шын меншдеп егемендт н камтамасыз етуд!, аумактыктутастыгын сактауды, елдщ когамдык турмысын дсмократияландыруды, казак тшн, ултгыкдестурд1 дамытуды жене т.б. максат етш кояды.
Жалпы алганда улпык-демократияльщ "Желтоксан" партия­сы, Кдзакстанныцреспубликалык "Азат" партиясы, "Алаш" улт-бостандык партия л ары улттык жене улггык-демократиялык турде кдлыптасып, непзшен Кецес Одагы кезвде кысымшылык-ты кеп керген казак халкын.а басьшдыктар 6epin, тшн, дшш> мэдениетж дамытуга жагдай жасауга улкен мен бердь Ол кезде бурынгы едетке салып сепаратист пигылдагы уйымдар бас кетерш туратын. Бул партиялардыц ондай ic-эрекеттерше кай-мыкрай кдрсы турып, тойтарыс берш турганын айткан жен.
Казакстаннын социал-демократияльщ партиясы. 1990 жылгы 26-27 мамы рында курылды. Багдарламасьшда батыс елдер!ндеп осы аттас партиялардай бостандык, ынтамакгастык, едшеттшк идеяларын ту етедк Бул партия турмыссапасынжаксарту, саяси, экономикалык* елеуметк реформаларды жуйеге асыру жене т.б. максатгарды кездейд1.
Казакстаннын социалист партиясы. 1991 жылга 7 кыркуйек-те курылды. Онда Казакстан Коммунист партиясынын кезек-тен тыс (тетенше) съез! етш, онын мушелер1 езж-ез! ешкереле-ген идеологиядан бас тартып, соныц непзшде Казакстаннын социалист партиясынын пайда болганынжариялады. Багдарла­масьшда мьшадай стратегиялык максатгарды кояды: саяси салада шынайы дсмократияны, кушктыкмемлекетп, бшнктщбелшуш, саяси алуан турлшкп, улггардыцтенщлн жене дiнгe сейм бос-гандыгын жактайды, экономика саласыцда—катак каржы саяса-тын, салык реформасын, меншжп мемлекетаздецшру жене жекешелещцру, еркш баганы енпзу, елеумегпк салада - халык­тыц осал жпш - аналар мен балаларды елеуметк коргау, жумыесыздыкты болдырмау. Сонымен катар бул партия ТМД елдершщаясында негурлым тыгыз интеграция жасауга, улттык шецбердеи тыс курылымдар куруга карсы e*fecTiriH бширед!. Оздерш Комму ниспк партия ныцмираоеррымыз деп санайды.
"Казакстаннын Хальщ конгресГ* партиясы 1991 жылгы 5 казан-да еткен курылтай съезшде курылды. 0зш центриепк либерал-дык-демократиялык партиямын деп санайды. Ол азаматтык, кукыкгык когам орнатуды калайды. Казакстан жагдайына сэйкес келетш мемлскетпк бил пели тур! деп Президента к республика-иы жене 2 Палаталык Парламента туешед!. Экономикалык сала­да елеумегпк багьпталган мемлекет реггейтш нарыктык эконо­мика ны куруды дурыс кередк Б!здш. мемлекет!м!здш экономи-калык жэнемедени гулденушш непзп шарты азаматтык келнпм депбшп, ултаралыкгуешуцилжт! камтамаеызегуге басты кен|л беледь Ол шыгармашылыкзиялы кдуым мен кеешкерлнетоптар-
га багдар устайды.
"КазаксташшщХалыкб1рл1гР одагы 1993 жылгы 6 акпанында еткен курылтай конференциясындадуниеге кедщ. Оган кептеген шенеушктер юрда. Сондыкган бул партияны карсыластары "но-меиклатуралык партия", "уюмет партиясы" деп атады. Бул партия Президент Н. Э. Назарбаевтын кезкарасын жакгайды. Ол езш елеумегпк багдар устаган, нарыктык экоиомикага суйенген де-мократиялык когам калыптастыруды колдайтын саяси уйым деп жариялады. Ол кеппартиялык жуйе жасауды, елеуметт1к cepiKTeciiK пен азаматтык кел iciMfli, саяси жене ултаралыктурак-тылыкты, Казакстаннын элемде саяси салмагынын KymeroiH, онын гулдену1н калайды. 1995 жылдын кацтарында болган съезшде одак!Ы партия деп атауга шеппм кабылданган. 1999 жылы наурыз айында бул партия "Отан" партиясынын курамынаюрд1.
2002 жылгы ишлденш 15-1нде «Саяси партиялар ту ралы» жака Зан кабылданды. Оран дсйш ел1м1зде 19 партия болган. Сонры Зан бойынша партия болу ушш онын 50 мын мушеа болуы ке­рек. Соран орай Ka3ip 12 партия т!ркеуден erri. Оларга Казак­станнын социал-демократиялы к "Ауыл" партиясы, Республика-нын саяси "Оган" партиясы, Казакстаннын Коммунист партия­сы, Казакстаннын демократа ял ык "Ак жол" партиясы, "Асар" республикалык партиясы, Казакстаннын Аграрлык партиясы, Казакстаннын Азаматтык партиясы, Казакстаннын Демократия-лык партиясы, "Руханият" партиясы жанет.б. жатады.
Мемлекегпк т(ркеуден 6tpiHuii болыл еткен «Ак жол» партия­сы. Онын басшылары — кершде бшик басында кызметютеген, саяси тэж1рибелер1 бар, кырыктын кыркасына шыккан белгш азаматгар. Олардьщ ер салада, ecipece саяси-экономикалыкре-формаларра байланысты ездершш кезкарастары, тужырымдамз-лары бар. Уюметпцбаскан i3tn барып, кебше сыни niKip айтып отырады. "Акжол Кдзакстан", "Эпоха" сиякты басылывдары бар.
Каз!рп электораты (сайлаушылары) кеп, 170 мыннан астам мушеся бар Республикалык саяси "Отан" партиясы. Оныцдуние-те келш, калыптасуына Н. Назарбаев кеп кушжумсады. TinTi ол партиянын, тератасы болып та сайланган болатын. BipaK Казак-стан Реслубликасы Конституциясы бойынша Президент ешкан-дай партияга муше бола алмайтындыктан ол бул партиядары мушел^гш токтатты. Бул партиядагылардыц басым кепшшп — мемлекегпк кызметкерлер мен бшнк басына жа'кын адамдар. Сондыктан оны бшпк партиясы деп те атайды. Оныцгс-ерекетш журтшылыкка жетюзш, упт-насихатжурпзетш букаралыкакда-рат куралдары, эр турл! басылымдар мен телеарналар жетш ар-тыл ады. Бул партия кесткерл1ктл, орта жене шарын бизнест! да-мытуга, елде елеуметпк-экономикалык жанг ыртуг а басты назар аударады.
"Отан" партиясына жакын турган — Казакстаннын Азамат­тык партиясы. Ол непзшен ipi enaipic орындарынын кызмет-керлер1 менжумысшыларына суйенед!. Сондыктаи олар каржы-дан тарлык кермейдь Сондай-ак оларды шетелдпс инвесторлар катты колдайды. Соган орай бул партия парламентте т!келей шетелдж капитаддын мудцесш кездеп, мейлшше, соларра тшмд! занарды кдбылдауга умтылады¹.

Егемен Казахстан; 2003. 10 шше.

" Асар" партиясынын бардарламасына Караганда ол "оншыл-дар" ("Отан", Аграрлык, Азаматтык лартиялар) мен "солшыл-дардын" ("Акжол", Казакстан коммунист партиясы, Казак­станнын патриоттык партиясы) арасындагы центрист баштгы устанбак- Ел!м1зде болашакта купт саяси-элеуметтенген мем-лскет орнатпак. Республикамызда emupic орьтндарын ашып, оны шиюзат енщру кезшен куткармак. Жерд1 жекеменш!кке беруд1 дурыс деп санайды.
Казакстан Коммунисте партиясын непзшен бурынгы ком­му нистер курайды. Басым кешпшп — зейнеткерлер. Бул партия ук!метпн icrereH iciH ердайым сынга альт, оппозициялыксыцай бишреди
Калган партияларды кепишик журтжещибигсбермейдь Гани Касымов болмаса, олардын багыт-багдармаларын окып,файы-бына бара бермейди
Ka3ipri кездеп непзп мэселе — республикамызда теуелаз алеуметок багыт алган, демократиялык, кукыктык мемлекет куру. Оган ел1м!здеп ешкандай партияныц дауы, карсылышжок, 6epi де мойындайдм. Эцпме тек оны капай жузеге асыру керек, ол жолда кдндайтесшдср мен куралдарды пайдаланган жен: 6а-тыл, тубегейлi турде ме елде акырын, 6ipre-6ipTe ме немесе тары баска ма?
Сонымен кдтар республикадагы барлык партиялар ездершщ багдар ламаларында демократиялык кундылыктарды жактайтын-дыгын, нарыктык экономикагатырысатындышнб5лд1рт, Кдзак-станда азаматтык келкнм мен турактылык болганын калайды.
Республикадагы партиялардыц саны унем1 есуде. Б1рак кеппартиялыкшн калыптасу npoueci акырын жене курдел! етуде. Курделшп сол — кептеген партиялар саяси процеске ишн мешнде тыгыз араласпайды, когаммен дамыган байланыс жуйес! жок. Партиялар арасындаедеттегщейерксниетп кагынастар мен байланыстар ел1 орнамаган. Сондыктан Казакстанда калыптас-кан кеппартиялык туралы ай1у ел» ерте сиякты.
Онын себептер1 кандай? Ен адцымен, республ икада niKip ал-уандыгыньщ тарихи дэстуршщ болмауы, саяси медениеттщ темендт, кукыктык непздщелаздт. Онын устше, кейб!р пар­тиялар пiкipлecтepдiцбipлecтiгi ретлнде калыптаспады, "жогар-гы" жактын уйгарымымен жасалады. Оларды болашаксайлауда ез кандшщтурасын усыну ушш курады. Сондыктан жергииктл жерде халыктын б1разы ондай партиялардын барын да бишейди

Коптеген партиялардын ез максат, багдарламаларын насихаттап. уптжурпзерлие мумюнлжтер! аз. Олардын баспалары, радио, теледидарларда каналдары мсмерз1МД1 уакытгары жок.
Казакстанда кеплартиялыктынбудан api даму башты кандай болмаклеген сурактууы мумкш. Топтыкмудделердщж1ктелуше карай багыт-багдары жакьш партиялар 6ip-6ipiHe жакындай Tycyi, жинакталуы, жана партиялардын дуниеге келу1, кейб!рсушш са­яси сахналан кету! мумкш. Болашак партиялар кебше жан-жак-тылыксипаталатындай еыкайы бар.
Кдзакстаннын Конституииясы елдеп консгитуциялык куры-лысты кушпен озгерту, Реслубликанын тутастыгын бузу, мемлекетпк кау<пазд1пне зиян ксдтсру, елеуметпк, неа'лд1к, ултгык, дши, теквк ала ауыздык тугызу жене зан жузшде керсевлгенесксри курылымдарды уйывдастыругатыйым сала-ды. Баска мемлекеттердщ саяси партиялары мен кэсшодакта-рынын, дши непздеп партиялардын жумысы, сонымен кдгар са­яси партиялар мен кеаподактарды шетел мемлекеттер! жеке ха-лыкаралык уйымдарынын каржыландыруына руксат етьлмейдь
Сонымен Kajjpri когамныц ом1рнде саяси партиялар алдынды катардагы орыннын 6ipiH алады. Олар осы мемлекетпк бил1кп коргап, ныгайту немесе оны озгерту ушш курылады. Партиялар букара халыктын муддесш топтан, жинактай бшгенде кушсйе туседь Олар ког амнын саяси дамуынын манызды керсетошл бо­лып саналады.
.#

§ 4. Когавдык-саяси уйымдар мен козгалыстар

жүктеу/скачать 7,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: