Гасырлар бойьтРесей империясы, одан кейш кецеспктотали-тарлыктертшсаясатпен бшпксырын бупп келди Кдз1рдщозщде де халкымыздын саясат пен саяси жетекш1лерд
жүктеу/скачать 7,25 Mb.
|
Жамбылов Саясаттану (1)
| Саяси козгалыс деп еюмст бшип ушш курес аркылы каз1рг[ жаедайды езгертуге немесе ук!метке ыкпал жасай отырып, оны ныгайтугатырыскан когамдык куштерд! айтады. Баска когамдык ап,1мдармен салыстырганда саяси козралыстын айырмасы ол ек1мет ушш немесе уюметп жузеге асыру тесшне ыкпал ету ушш куреседц ягии ол бул жолда саяси тваддерд! пайдаланады.
Саяси козгалыстардык пайда болуына темевдегщей саяси жаг-дайлар себеп болады: 1) жеке адам ез ойын, кезкарасын еюмет орындарынаткелейжегазе алмайды. Сондыктан ©31сияктылар-мен топтасады; 2) экономикалык жене елеуметпк кайшылык-тар, наразылыктар себеп болады. Мысалы, Жана Озендеп (1989) елеуметпк жапшйга наразылыктан онда "Б1рл!к" деген уйым курылды, ал Шевченко (каз!рп Актау) каласында сол уакытта по "Парасат" деген уйым дуниеге келдг, 3) ултгык мэселелердщ пгешшмеу1. Мысалы, Казакстанда "Азат", "Желтоксан" партиялары солай туган болатын. Меселсн, Казакстаниыназаматтык "Азат" козгалысы kofum-дык-саяси уйымретвде 1990жылдын 1 Ш1лдес1нде курылды. Бас-гы максатын "Халыкаралык. Одактыкшартпсн б!рискен epiKTi де теуелаз жана когамдастык шенбершде Казакстаннь1Н шынайы мемлекетпк егемендтне кол жетгазу" деп 6uieni. Бул козгалыс Казакстанды, казак халкьш отаршылдык пен тоталитаризм зар-даптарынан арылту ушш кажегп зандардын кабылдануы, олардын дурыс орындалуы жешнде халыкка ундеулер таратып, ук!метке осы женшде ез усыныетарын жасады, "Желтоксан", "Алаш'' партияларымен 6ipre сепаратист пишлдагы уйымдарга (славяндык "Лад", "Русская община", казактар б1рлеспктер0 олардын осы тургыдагы ю-ерекеттерше б1рнеше рет тойтарыс беруге белсенеюр^тк Саяси козгалыстар кепшкшк партияны куру жолында ал-гашкы саты болуы мумк!н. Козгалыстын партияга тен уйымы, жумысынын б!рынгай багдарламасы, баекдруда айкын прин-циптер1 болмайды. Эдетге, онын едшетшпк, бостандык, кару-сыздану, бейбггшшк ушш курес, улттын жацарып ерлеуц айиа-ладагы ортаны Kopfay т.с.с. жал пыхал ыктык, адамзаттыкталап-тарга иепзделген басты максаты калыптасадьь Бул урандар кепгш.глктщ коншшен шыгып, бастарын косады, тшт! езара ай-тарлыктай айырмашылыктары бар когамдык таптарды да 6ipiKTipyi мумкш. Ke6ine козгалыстар стихиялы турде пайда болады. Когамдык курылыска катынасына карай саяси козгалыстар консервативпк, реформисте, револкжиялыкжене контррево-люгщялык болып белшедь Олардын устанатын принциптер1 саяси партиялардагы сиякты. (Олар женшде 6i3 партиялардын ж1ктелу1нде айткан болатынбыз, сондыктан каз1р токталмаймыз). Саяси козгалыс 6ip кальттатурмайды. Ол дамып, езгер!п оты-радыженемынадай сатылардантуралы: козгалыска кажегг1л1к жене онын пайда болуы; упт-насихат, ерекет ету сатысы; дамы-гаи жумыс кезент; саяси козгалыстын ешу сатысы. Когамдык, уйымдорга халыктын белшп 6ip тобынын муддесш 6iTOipin, коргайтын, алдына койган элеуметпк максатка жету уш!н epiKTi турде мушелжке KipreH, OFan материаддык кемек корсететщ, эз1н-оз! баскаратын адамдардынб1рлест1п жатады. Саяси козгалыстар сиякты когамдык уйымдар да адамдардын мудделерш гске асырудын куралы ретшде пайда Гюлады. Ka3ipri заманда ондай уйымдар мен козгалыстар ете кеп. Ол когамнын саяси eMipiHe катысушы адамдардын максатгары мен кдрым-каты-настарыныкор алуандыган бширедь Когамдык уйымдар б1рлесе амал, ерекет жасау ушш халык-аралык, жалпы мемлекетпк, аймактык, ултгык, жергшкп колем-де ресми жене бейресми сипаттага одактарга, халыкаралык уйымдарга 6ipiryi мумкш. Когамдык уйымдар эртурл1 кслед1. Оган: партиялар, каст-одактар. жастар уйымдары, кооператив™ б1рлесгпктер, шыгар-машылык (творчестволык) одактар, эр турл! epiKTi когамдар (гылыми, гылыми-техникалык, мэдени-агарту, спортгык, кор-FaHbic жэне т.б.) жатады. Когамдык уйымдар аркылы миллионда-ган адамдар 03iH-e3i баскаруга белеешь катысып, ем1р мектебшен отед!. Когамдык уйымдар мынадай турлерге белшедк 1. Когамдык-саясимулделершесай курылган уйымдар. Буган аддына саяси максатгар койган уйымдар жатады. 2. ЭкономикалыкмуддесЫе карай курылган уйымдар. Таптык белпсше сай уйымдар (кэсшодактар, шаруалар одлгы). Кызметтурше кдрай курылган уйымдар (гылыми-техникалык, оку-агарту, денсаулык сактау, улттык-мэдени, спорттык, корганыс, дши, т.б.). Келшшк уйымдардын imuiae айрыкша кезге тусетш1 — кэсшодактар. Кзстодак, — 6ip мамандыктын немесе oaaipicriH 6ip саласында енбек ететш адамдарды 6ipiKTipeTiH когамдык уйым. Алгаш per кэсшодактар капитализмге тунгыш аяк баскан Анг-лияда XVIII f. басында пайда болды. КеШжрек олар еиеркеабг дамыган барлык елдерде калыптасады. Себеб!, капитализмнщ экелген аяусыз канауына тетеп беру ушш жалданушы жумыс-керлер 6ipirin, уйымдаскан турде ез мудделерш коргауга межбур болды. Кэсшодактар олардын енбеп мен турмысын жаксарту, жогынжоктау жолында окш, корганы болды. Кэсшодактар езше муше болса да, болмаса да енбекишерд^нзкономикалык жене елеуметпк мудделерш крргайды. Олар жеке адамныном!р cypyiHe кажет Ымдер, ережелер мен айлыктар жуйесш менгеруге, енбекшшер мен олардын отбасы мушелершщ медени денгейш кетеруге кемектсседь 112 Кэсшодактар ез кызмет1нде жумысшы табына суйенген саяси партиялармен тыгыз ынтымактастыкта болып, солармен б!рлесе жумыс (стеген елдерде ен улкен рел аткарады. Kecin-одактар мен партиялар арасыкда мундай келюс кимылдау, ecipccc, Улыбритания, Германия, Скандинавия елдерше тан. Бул елдерде жумысшы табынын арасында сонизл-демократтардын ыкпалы жогары. Олар кестодактарга айтарлыктай идеологиялыкжене саяси веер егедь Кэсшодактар камкоршы партияны кушейте тусу-ге жене олардын еюмет басында узагырак болуына мумюнлж жасауга тырысады. Бул ушш олар жумыс берушиюрмен ымырага келш, енбек наркында тыныштыкты сактауга куш салады. Осы-нын нетижесшдеолар капиталист жуйемен б1ршамаэкономи-калык одакка к»ргендей болады. Мундайларды "жауапты" кесшорындардеп атайды. Сонымен катар уюметке карсы курес журпзуип партиялармен сыбайласкан кэсшодактар да болады. Олар мемлекетпн элеумегпк-экономикалыксаясатына -лкелей эсер стлейщ. (Мысалы, Италияда). Мсмлекеттарапынан олардын курссше кемек жасадмайды. Сондыктан олар екЫстке каймыкпай карсытурып, оз жактастарын батыл шараларга шакыруы мумкш. Мундайларды "жауапсыз" кэсшодактар дейдк Б1здщ республикамызда кэсшодактар мемлекетпк жэне когамдык icTepai шешугеараласады. Енбеюшлердщ енбек жене турмыс жагдайларын жаксарту, олардын материалдык жене медени дережесш арттыруга басты кен1л беледь Олар енбек жене демадыс жагдайларын жуйеге келлретш зандар мен каулъшар-ды, ужымдык шарттарды жасауга т!келей катысады. елеуметпк камсыздандыру iciH баскарады, енбек сактау мен техника каутаздтнш ережелер! еактадуын кадаралауды icKe асырады. 1.иаруашылыкбасшыларын тагайындау мен босату мэселелер! кесиюдактармен ксЛ1сш шеилледь Кэсшодактар ез мпндетгерш уш турл1 жолмен шешеди EipiHUiic] — жумысшылардынэкономикалык, елеуметпк турмыс жагдайын тузетуде ек1метген жекелеген жевдийктерге жету!. Б1ракбул жолдан улкен езгерктер кутуге болмайды. EKiHUiici — узд!кс1з ереушге шыгып, еюметке кушпен кысым жасау. Б1ракбудан экономикага нуксан келедд. YuiiHiLrici — кэсшодактардыноз кезкарасын экшетпнсаяса-тымен сейкестеншрш, мемлекет, кэсшкерлердщ ек1лдер1мен б)рлесе отырып, взара тшмд* шеплм 1здест!ру. х кил из Аталган уш жолдын ишнде каз!рп кезде пайдалысы yiiiiniiii жол деп жур. Муньг, ecipece, ек1мет басында социал-демократ-тар отырган елдерде кеншен колданады. Когамдык б1рлеспктердщ копшшп саяси ем1рде 5елсенд1л iK танытканымен, "пкелей саясатка араласа коймайды. Шетелдерде солардышшлнде белдгсше цысымшы топтар (группы давления) жатады. 1с жуз(нле олар парламент лен уюметкс кенес беру жене оларды арнаулы норматив™ кызметмеселелер! бойынша тшсп акпараттармен камтамасызету ушш курылады. Кысымшы топ-тар ез атгарынан сайлауга катынаспайды. Олар мемлекегпк органдарга идсологиялык ыкпал жасаудан бастап, сатып алура дейшп кысым керсетудщалуан турлерш пайдаланады. АКД1-та буларды лоббисте уйымдар, муддел! топтар деп атайды. ¥лы-британияда оларды парламент aremrepi лсйдь Олар кебшесе мудделерш1н.ортактыгы непз1нде жэне бул топ пен бшик орган-дарынын арасында байланыс болгаида пайда болады. Когамдык козгалыстардын 1ш1нде кен тараганынын 6ipi — "Халык,майдандары"Оларга жалпы когамга катысы бар, елеумегпк таптардын барлыгын ык, немесе кепшштнш муддесш кдм-титын меселелердд шешуге багытгалган'&рлеспктер жатады. Олар жалпыдемократиялык принциптердщ непзшде куралады жэне жумыс гстейдк Онда катал айкындалган уйьгмнын тур] мен Myuieniri болмайды. Онын курамына калын букара халыктын муддесш кездейтш саяси партиялар, кесшорындар, жастаржэне т.б. уйьгмдарда Kipyi мумкш. Халык майдандарынын мынадай турлер1 болады: Когамда терен батыл езгер!стер кез*нде саяси куштер ду] ше-ге келш, калыптасады. Сол саяси куштерден пайда болган халык майдандары. Буган мысал ретткде Африка, Азия елдервде улттык азатгыкалу барысынаа пайда болган халык майдавддрын келтаруге болады. Олардан кейш елеумегпк топтардын белшектену] жене саяси партиялардын максатынын езгеру барысьшда баска козга-лыстар шыгуы мумкш. вздершщ саяси ыкпалы жетюпегенде манызды максатка жету, саяси бшикп алу ушш саяси партиялардын немесе олар-дьщкесемдерйодбастауымен курылган халык майдандары. Мы-сады, оган 80 жылдары КСРО-да пайда болган халык майдандары н жаткызуга болады. Согыска, фашизмге карсы, демократияны коргау ушш ин-тернационалдык непзде калыптаскаи халык майдандары. Олар осы пюырдын 30 жылдарында капиталист елдерде пайда болып, со-■ i.ю алдындагы жылдары фашизмге кдрсьг курееп баскарады. М ысалы, Франиияда халык майдандары 1936 жыддын кектем1нде парламент сайлауында жене оган суйенген уюмет бул елде фмнгизмншдамуына жол бермедь 1936—39 жылдары Испанияда хдлык майдандары букара халыкты топтастырып, оларды фашизм мен реакцияга карсы куреске жумылдырды. Жалпы екпшп дуниежузшк согыс жылдарында фашизм мен реакцияга карсы курссте квптеген елдердщ халык майдандары аскан зор рел ат-ырлы. Халык майдандарынын epniri 1991 жылы тамыз айында I 'ссейде тенкерю жасауга тырыскан бул 1кцллсрдсн демократияны коргаудадаайкын корадк Бейресми б^рлеепктер жастардын, студенттердщ арасында да мм i орын алады. Олар аддына койган максаты мен Typi, ic-epcKeri мен турактылыгы, оган катысушылардын жасы мен жынысы жа-гынанералуан. Оларлын 1ш1иде когамдык-саяси, экологиялык, экономика-лык, елеуметпк, дани, спорггыкт.б. маселелермен айналысатын-длрыдабар. BipaKKe6i медени-шыгармашылык жэне бос уакыт-глрын калай етюзуге арналады. Оган еуеской вн шыгарушьшар, орындаушылар клубтары, енер, театр, кино, би жене т.с.с. гошрепндсп шыгармашылыкб1рлест1к'гер, кейб1р орындаушы-л»р мен спорт клубыиынжанкуйерлерннн б1рлеспп жатады. Белгш жастар козгалысына "металлистер", "фанаттар", "ипнкшер", "хинпилер", "рокерлер". "брейкерлер", "пацифистер" жене т.с.с. жатады. Баска елдердеп сиякты Казакстанда да когамдык козгалыстар мои уйымдар баршылык. Аддына койгаи максаттарынакзрай оларды былайшатоптастыруга болады: экологиялык багытгагы уйымдар. Оларга жататындар: "Непала - Семей" козгалысы, "Арал - Азия — Казакстан" халыкара-лык когамдык комитет!, "Табигат" комитет] жене т.б.; ултмеселелерш шешуге тырыскан топтар. Оларга: Казакстаннын "Азат" азаматтык козгалысы, славяндардын республи-юигык когамдык "Лад" козгалысы, "Русская обшина", "Единство" Когамдык 6ip;iecTiri, республикадагы казактар козгалысы, немгс, уйгыр, грек, Kepic жене т.б. медениеторталыктары; тарихи-агартушылык когамдар: "Мемориал", "Эдшет", "Акикдт"женет.с.с; элеуметпкталаптар койган уйымдар: "Атамекен", "Алтын (feci к", "Жеруйык", "Шанырак" жене т.б. 115 Булардын Ke6i заман талабына сай пайда болып, ез максатга-рын орындауына байланысты GMip сахнасынан кетп, б1рталайы ic-epeKerrepiH аш де аткаруда. Сонымен катар республикада ардагерлер, эйелдер, жастар одактары жэне т.б. кептеген когамдык уйымдар мен козгалыстар бар. Осылардын 6epi, сайып келгенде, эркайсысынын ез ерекшел!ктер1 болуына карамастан енбеюиьтердщбелсендштн артшрып, Кдзакстаннын гулденш еркендеуше, туракты дамуы-на улестерж косканда гана максатгарына жетпек. Бакылауга жэне азш-рз1 тексеруге арналгав сурактар Ч. Саяси партия деген1м13 не? Баска когамдык-саяси уйымдардан партиянын айырмасы нсде? Саяси партиялар не себегт пайда болды? K,a3ipri когам саяси л.аршя-ларсыз, когамдык-саяси козгалыстарсыз SMip суре ала ма? Партиянын непзп кызметгер» кандай? Партияларды ж*ктеу неге непзделед!? Партиялык жуйе деп нен! айтады? v6. Бгрпартиялык, ектартиялык жэне кеппартиялык жуйелердш ба-сым жэне осал жактары кандай? Партия санынын кептш кеппартиялык жуйеш бшцре ме? Казакстанда кеппартиялык жуйе курылды деп айта аласыз ба? Шбел)м. САЯСАТТЬЩ СУБЪЁКТ1ЛЕР1 АДАМ ЖОНЕ САЯСАТ 8 - т а р а у. САЯСИ ЭЛИТА ЖОНЕ САЯСИ ТОП БАСТАУШЫЛЬЩ § 1. Саяси элитанын TyciHiri мен кызмет! "Элита" термит француздыц "elite" деген сезшен шыккан, сурыпталган, тавдалган, 1р1ктелген деген магынаны йдщреш. XVIII гасырдан бастап ол сезбен жогары сапалы товарларды ата-ды. XX г. бастап саясаттану мен элеуметтануда 6uiiMi, байлыгы, бедел!, 6iuiiri жогары адамдардын азгантай елеуметпк тобын биццред*. Тарихи жагынан алганда адамдарды ел билеушд тандаулылар-га жене олардын деген iH (стейтш баганыштыларга белу идеясы ore ертеден бастау алады. Мысалы, Конфуций (б.з.б. 551—479) адамдарды асыл азаматтарга (билеупн элитага) женетеменп (кара-пайым) аламдарга белдк Платон билеуип-философтарга, эскер-лерге, епншшер мен кесшшшерге ажыратш. Алайда элитарлык гсорияны кезкдрастар жуйеа ревнде XX f. басьЕНда италия галым-дары Г. Моска, В. Парето, hcmic Р. Михельс жене т.б. калыптас-тырды. жүктеу/скачать 7,25 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|