Государственного педагогического
жүктеу/скачать 2,35 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Обобщение по теме занятия.
УДК 54.23:11 ВЛИЯНИЕ ЛИНГВОСТРАНОВЕДЧЕСКОГО МАТЕРИАЛА НА МОТИВАЦИЮ ИЗУЧЕНИЯ ИНОСТРАННЫХ ЯЗЫКОВ Алмолдаева Ұ. Казахский национальный педагогический университет им. Абая, г. Алматы Проблема преподавания иностранного языка в вузах в настоящее время особенно актуальна, так как изменения в характере образования все более явно ориентируют его на «свободное развитие человека», на творческую инициативу, самостоятельность обучаемых, конкурентоспособность, мобильность будущих специалистов. Изучение языка и культуры одновременно обеспечивает не только эффективное достижение практических, общеобразовательных и развивающих целей, но и содержит значительные возможности для вызова и дальнейшего поддержания мотивации обучаемых. Формирование положительной мотивации должно рассматриваться преподавателям как специальная задача. Как правило, мотивы связаны с познавательными интересами студентами, потребностью в овладении новыми знаниями, навыками, умениями. Но первая и естественная потребность изучающих иностранный язык – коммуникация. Для организации благоприятного климата, ориентирующего студента на коммуникацию, необходимо выбирать такие формы и методы, которые будут стимулировать деятельность студента. Урок иностранного языка имеет свою специфику, так как, в отличие от других предметов, в качестве основной цели обучения выдвигается формирование коммуникативной компетенции. В чем же заключается специфика этого предмета? Она заключается в том, что, во-первых, язык – будь то родной или иностранный – служит средством общения, средством приема и передачи информации об окружающей действительности в естественных условиях социальной жизни, и в качестве такового он и должен рассматриваться при его изучении в школе. Во-вторых, при обучении этому предмету расширяются представления об иноязычной культуре страны через язык, и расширяется общий кругозор. Изучение иностранного языка дает студентам лишь возможность овладевать средствами восприятия и выражения мыслей о предметах, явлениях, их связях и отношениях посредством нового для них языка, который выступает в двух формах: устной и письменной. Овладение этими формами общения и должно входить в коммуникативную цель обучения предмету «иностранный язык». В-третьих, язык, будучи средством общения, нуждается в том, чтобы его «содержали в рабочем состоянии», то есть всегда готовым к использованию в возникающих ситуациях общения. Поэтому овладение этой дисциплиной непременно связано с целенаправленной, четко организованной практикой в употреблении усваиваемого материала в устной и письменной формах общения в тех условиях, которыми располагают вузы. [1] В настоящее время глобальной целью овладения иностранным языком считается приобщение к иной культуре и участие в диалоге культур. Эта цель достигается путем формирования способности к межкультурной коммуникации. Именно преподавание, организованное на основе заданий коммуникативного характера, обучение иноязычной коммуникации, используя все необходимые для этого задания и приемы является отличительной особенностью урока иностранного языка. Деятельностная сущность коммуникативно-ориентированного обучения иностранному языку реализуется в условиях гуманистического подхода к обучению. При таком подходе создаются положительные условия для активного и свободного развития личности в деятельности. В общем виде эти условия сводятся к следующему: студенты получают возможность свободного выражения своих мыслей и чувств в процессе общения; каждый участник общения остается в фокусе внимания остальных; участники общения чувствуют себя в безопасности от критики, преследования за ошибки и наказания. Под мотивацией в учебной деятельности студентов при изучении иностранного языка понимают внутренние импульсы, понуждающие их внимательному отношению к своим учебным обязанностям, старательности, прилежности, аккуратности в выполнении заданий, знания любых мелочах о изучаемой стране. Внешними импульсами учебной деятельности при изучении материала является стимулы. Например, хорошо развитое чувство долга является мотивом изучения в то время как поощрения и наказания является стимулом. Мотивы и стимулы находятся в тесной диалектической взаимосвязи. Они влияют друг на друга и переходят друг в друга. Например, доброжелательная, строгая и справедливая требовательность к студентам как стимул постепенно перерастает в чувство ответственности, в мотив учения. Стремление порадовать близких хорошими успехами в учении постепенно превращается в чувство интеллектуального удовлетворения учебным трудом и становится внутренним мотивом учения. В эпоху глобализации всех сфер общественной жизни проблема мотивации в изучении иностранных языков становится чрезвычайно актуальной. Глобализация означает, что все более возрастает роль личных контактов людей, а следовательно, – вербальной коммуникации, в том числе межнациональной, которая требует знания иностранного языка. Иностранные языки становятся одним из главных факторов как социально–экономического, так и общекультурного прогресса общества. Иностранный язык выполняет огромную роль в формировании личности и повышении образования, ведь с помощью него можно получить непосредственный доступ к духовному богатству другой страны, получить возможность непосредственной коммуникации с представителями других народов. Поэтому неудивительно, что в последнее время в нашей стране существенно вырос интерес к иностранным языкам, главным образом – к английскому. Теперь знание двух и более языков – это несомненный атрибут любого современного высокообразованного человека. Владение иностранным языком стало настоящей потребностью, без него уже невозможно устроиться на высокооплачиваемую работу и построить успешную карьеру. Новые политические и социально–экономические изменения в нашей стране в последние десятилетия, ее стремление активно и плодотворно сотрудничать с западными странами существенно повлияли на расширение функции иностранного языка как предмета и привели к переосмыслению цели, задач и содержания обучения иностранным языкам. Новая политическая обстановка, расширение международного сотрудничества и международных контактов требуют сегодня более глубокого владения иностранным языком. [2] Данная работа необходима для выявления роли лингвострановедческого материала в процессе обучения иностранным языкам. В наше время необходимо и престижно знание двух языков или трех, а в РК как в свое время заявил Глава нашего Государства Н.А. Назарбаев «необходимо знание трех языков: казахского, русского и английского». Появилось множество методик ускоренного обучения иностранного языка. Поэтому необходимо, чтобы в вузах повысилось количество часов обучения иностранному языку, а для этого следует искать новые методы преподавания. Лингвострановедческий материал является сильным рычагом для создания и поддержания интереса к языку. Отсюда следует, что мотивация увеличится и станет прочнее, если мы будем вводить элементы лингвострановедческого характера. Все вышеперечисленное существенно повышает престиж предмета "иностранный язык" в качестве образовательной дисциплины. И здесь понятие мотивации выходит на первый план. Конечно, проблема мотивированности в обучении возникает по каждому предмету, но особенно остро она проявляется в изучении иностранного языка. Все дело в особой специфике предмета, требующей от студента наличия определенной базы и коммуникативных способностей. Нередко это вызывает у обучаемых определенные сложности и мотивированность исчезает. Поэтому, рассматривая мотивацию как основную движущую силу в изучении иностранного языка, отметим, что мотивы относятся к субъективному миру человека, определяются его внутренними побуждениями. Отсюда все трудности вызова мотивации со стороны. Человек сможет выучить иностранный язык, если только сам почувствует необходимость в этом, то есть будет замотивирован. [3] Попробуем разобраться, что же представляет из себя мотивационная сфера человека и чем она характеризуется при учебной деятельности. Понятие "мотив" ученые трактуют по–разному: К. Вилюнас понимает под мотивом условия существования, Г. А. Ковалев – морально–политические установки, а Ж. Годфруа – соображение, по которому субъект должен действовать. Так или иначе, большинство сходится во мнении, что мотив – это либо побуждение, либо намерение, либо цель. Поэтому к этому понятию нужно подходить комплексно, учитывая все возможные аспекты. Теперь охарактеризуем те виды мотивации, которые имеют место при обучении, в частности, иностранному языку. Все вместе они составляют так называемую учебную мотивацию. Учебная мотивация определяется рядом специфических факторов[4]: особенностями обучающегося (пол, самооценка, уровень интеллектуального развития) особенностями преподавателя и его отношения к педагогической деятельности организацией педагогического процесса спецификой учебного предмета (в данном случае иностранного языка) На основании вышеперечисленных факторов учебную мотивацию можно разделить на внешнюю и внутреннюю. Внешняя мотивация не связана непосредственно с содержанием предмета, а обусловлена внешними обстоятельствами. Примерами могут служить: мотив достижения – вызван стремлением человека достигать успехов и высоких результатов в любой деятельности, в том числе и в изучении иностранного языка. Например, для отличных оценок, получения диплома и так далее; мотив самоутверждения – стремление утвердить себя, получить одобрение других людей. Человек учит иностранный язык, чтобы получить определенный статус в обществе; мотив идентификации – стремление человека быть похожим на другого человека, а также быть ближе к своим кумирам и героям (например, чтобы понимать тексты песен любимой группы); мотив аффилиации – стремление к общению с другими людьми. Человек может учить иностранный язык, чтобы общаться с друзьями–иностранцами; мотив саморазвития – стремление к самоусовершенствованию. Иностранный язык служит средством для духовного обогащения и общего развития человека; просоциальный мотив – связан с осознанием общественного значения деятельности. Человек изучает иностранный язык, потому что осознает социальную значимость учения. Внутренняя же мотивация связана не с внешними обстоятельствами, а непосредственно с самим предметом. Её еще часто называют процессуальной мотивацией. Человеку нравится непосредственно иностранный язык, нравится проявлять свою интеллектуальную активность. Действие внешних мотивов (престижа, самоутверждения, и так далее) может усиливать внутреннюю мотивацию, но они не имеют непосредственного отношения к содержанию и процессу деятельности. В условиях инновационного развития общества созданию современной образовательной среде инфраструктуры способствует расширение условий внешней среды. Все более актуальным становится усиление сотрудничества учреждений образования, общественных и культурных организаций по вопросам поиска новых путей и механизмов улучшения условий обучения, привлечения внешних ресурсов для формирования школьной инфраструктуры, отвечающей требованиям времени. В настоящее время стала очевидной идея необходимости обучения иностранному языку как средству коммуникации непременно в коллективной деятельности с учетом межличностных связей: преподаватель-группа, преподаватель-студент, студент-группа, студент-студент. Иностранная культура как цель обучения имеет социальное, лингвострановедческое, педагогическое и психологическое содержание, которое соотносится со всеми аспектами обучения и вытекает из содержания предмета «иностранный язык». Таким образом главная цель лингвострановедческого подхода в обучении иностранному языку - является обеспечение коммуникативной компетенции в актах международной коммуникации, прежде всего через адекватное восприятие речи собеседника и оригинальных текстов, рассчитанных на носителя языка. Лингвострановедческий подход обучению иностранному языку, обеспечивает решение целого ряда проблем, в частности, главной филологической проблемы адекватного понимания текста, поэтому оно выступает в качестве лингвистической основы не только лингводидактики, но и перевода. Ведь для того, чтобы переводить, нужно, прежде всего, полностью текст со всеми нюансами значения, включая подтекст, аллюзии, намеки, а уже затем с учетом адресата подбирать соответствующие эквиваленты в языке перевода, а их незнание приводит к затруднению в общении на иностранном языке и, в конечном счете, к снижению коммуникативной компетенции студентов. Список использованной литературы: Ананьева Е.А. //Современный подход к преподаванию иностранного языка// 2010г. Готлиб Р. А. Социальная востребованность знания иностранного языка. Социологические исследования, № 2, 2009г. Данилова О. А., Конова Д. В., Дукин Р. А. Роль мотивации в изучении иностранных языков» 2008г. Гимаева И.С. //Лингвострановедческий аспект интеркоммуникаций. Выпуск № 27, февраль 2010г. Аннотация. Жеке тұлғаны жан-жақты дамыту шеңберінде білім берудің мақсаты мен мәнінің өзгеруі «білім беру технологиясы» деп аталатын жаңа ұғымның пайда болуына ықпал етті. Бұл ұғымның мәнін білім беру процесін өздігінше дамытатын жүйе деп түсінуге болады, онда білім алушылардың қызметі жетекші фактор болып табылып, оқыту мұғалім мен білім алушының субъектаралық өзара әрекетін қарастыратын және олардың мүмкіндіктерін қамтамасыз ететін рефлексиялық басқару ретінде көрінеді. Annotation. The article describes the effect lingua-cultural material motivation to study foreign languages. Definitions are: "condition", "cultural competence", "motive", "interest", reveals the essence and peculiarities of motives. Thus the main objective of lingua-cultural approach to learning a foreign language - is to ensure communicative competence in acts of international communication. ӘОЖ: 811.512. 001.895 «ҚАН МЕН ТЕР» РОМАНЫНДАҒЫ ҚОС СӨЗДЕРДІҢ ЛЕКСИКА -ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Иманбекова Н.Н., Ботаева Ж.Д. Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ. Романдағы қос сөздердің жасалуына тән заңдылықтар сыңарларының мағыналық байланысына қатысты болып келеді. Туындыда ешбір мағыналық байланысы, бір-біріне қатысы жоқ сөздер бір-бірімен қосылып, қосарланбаған. Міне, бұл романдағы қос сөздердің жасалуында қатты сақталған заңдылық. Осыған байланысты қос сөздердің сыңарлары көбіне мағыналас, синоним, антоним сөздерден болған. Мысалы, қазан-ошақ, көрпе-жастық, төсек-орын, дүние-мүлік, зорлық-зомбылық. есік-терезе, құда-құдағи, ашу-ыза т.б. Осы қос сөздер өмірде бір-бірімен белгілі байланысы бар заттардың атынан яғни бір-бірімен мағыналық қатысы бар сөздерден жасалған [1,88б.]. Мағыналық байланысы бар қос сөздер романда көп қолданылған. Мысалы: абысын-ажындар, бет-аузы, оқ-дәрі, , аман-сау, дені-қарны, сана-сезім, қарға-құзғын, тай-құлын, аяқ-қол, әдет-ғұрып, салт-дәстүр, кедей-кепшік, шаң-тозаң, қатын-бала. Ә. Нұрпейісов өзінің туындысында мағыналары бір-біріне қарама-қайшы сөздерден жасалған, яғни, антоним сөздерден болған қос сөздерді көп қолдана білген. Мысалы, асты-үстіне, ішпей-жемей, шығар-шықпас, кіріп-шыққан, келді-кетті ұшып-қонып, үлкен-кіші, ашар-ашпаста, алды-артына, күндіз-түні, өліп-тіріліп, ашып-жұмғанша, қала-далаға, сенер-сенбесін, соғар-соқпасын, қою-сұйығын, күндіз-түн, бас-аяғын, алыс-жақын, ұйқылы-ояу, оңы-солын, шикілі-пісілі, алым-берім, кәрі-жасы, қысы-жазы, көшкен-қонғанда, кешелі-бүгін, рас-өтірік, іші-сырты, үйдегі-тыстағы, т.б. Сонымен қатар Ә. Нұрпейісов романында бір сыңары мағыналы, екінші бір сыңары мағынасыз сөздерден жасалған қос сөздер де көптеп кездеседі. Мысалы; жалғыз-жәутік, тай-тулаған, айқай-сүрең, кем-кетік, жоқ-жітік. Осы сөздердің тай-тулағын, айқай-сүрең, кем-кетік, жоқ-жітік, қазан-аяқ, жамап-жасқайтын деген қос сөздердің бір сыңары мағыналы да екінші сыңары мағынасыз. Мұндай қос сөздер романда көп кездеседі. Мысалы, әуре-сарсаң, тығыз-таяң, шапан-шоқпыт, киім-кешек, ойын-сауық, бала-шаға, ұры-қары, аралас-құралас, тері-терсек, жүн-жұрқа, көрші-қолаң т.б. Сонымен қатар романда екі сыңары да мағынасыз сөздерден жасалған қос сөздерді көптеп кездестіреміз. Мысалы, оқта-текте, ыңқыл-сыңқыл, саңғыр-сұңғыр, әлім-берім, быт-шыт, мең-зең, астаң-кестең, ойран-топан, тас-талқан, некен-саяқ, іле-шала, алда-жалда, ұмар-жұмар, бұрқ-сарқ, үшті-күйлі т.б. Тіл мамандары осындай қос сөздердің кейде бір сыңары, кейде екі сыңары да мағынасыз болып келуі, тілдің даму сатысына байланысты; ол жағдай қос сөздердің жасалған кезіне қатысты емес, олардың бәрі алғаш мағыналы сөздерден жасалған дейді [2,123б.]. Кейін келе бір сыңары, кейде екі сыңары да тілдік дамудың нәтижесінде лексикалық мағынасы солғындап, не мағынасынан мүлдем айырылып, қазіргі дәрежеге жеткен. Оған сөздің дыбыстық өзгеріске ұшырауы да қосылған деп тұжырымдайды. Ә. Нұрпейсовтің «Қан мен тер» романындағы қос сөздердің өзіне тән жасалу заңдылықтарымен қатар өзіне тән мағыналық ерекшеліктері де бар. Романдағы қос сөздердің мағыналары бірдей емес. Қос сөздердің тұлғалық түрлері қаншалықты бай болса, мағыналық ерекшеліктері соншалықты көп. Туындыдағы кейбір қос сөздер дара мағыналы сөздерден құралып жинақтық я жалпылық мағынаны білдіреді. Мысалы, қару-жарақ, ер-тұрман, қыз-келіншектер, абысын-ажын, келін-кепшік, ойын-сауық, ел-жұрт, ауыл-аймақ. Осындағы қару-жарақ деген қос сөзі бастапқы қару және жарақ дейтін жеке сөздерден қосарланып, ұрысқа қолданылатын соғыс құралдарының жалпы мағынасын білдіреді. Ал, ер-тұрман қос сөзі де жеке-жеке мағынасының жиынтығын қамтитын жалпы бір мағынада, яғни тек атқа байланысты керекті ер, тоқым, жүген, әбзел тағы басқа жабдықтарды білдіру мақсатында ғана қолданылған. Енді, қос сөздердің мағынасына назар аударайық. Қыз-келіншек деген қос сөзде қыздар тобы мен келіндер тобы деген жалпы бір мағынаны қамтиды. Абысын-ажын, келін-кепшік деген қос сөздер жалпы абысын мен келін атауын білдіреді. Ойын-сауық деген қос сөз қазақ халқының ұлттық ойындарын, яғни көкпар, қыз қуу, алтыбақан, асық, ақ сүйек ойындарының жеке-жеке мағынасының жиынтығын қамтитын жалпы бір мағынаны білдіріп тұр. Сол сияқты той-думан қос сөзі де жеке-жеке сөздерден қосарланып, жалпы қазақтың салт-дәстүріне тән (шілдехана, тұсау кесер, сүндет той, беташар, қыз ұзату) жалпы бір мағынада берілген. Сонымен қоса, ауыл- аймақ, ел-жұрт деген ұғым бүкіл ауыл, ел және оның айналасын; ағайын-туған деген ұғым әке, шеше, апа, аға, іні, қарындас, нағашы, жиен т.б. дегендердің жеке мағынасын қамтитын жалпы бір мағынада қолданып тұр. Осы сияқты мағынасы екі бөлек, бірақ өзара мағыналық сыбайластығы бар екі сөзден құралып жинақтық, жалпылық мағынаны білдіретін романдағы қос сөздер мыналар: ата-ана, ата-баба, бала-шаға, әке-шеше, кәрі-жас, тума-туыстық, ағайын-тума, үлкен-кіші, кемпір-шалдар, қарға-құзғын, жер-су, ат-тұрман, қозы-лақ, қыз-келіншек, апалы-сіңлілі, әкелі-балалы, аға-жеңгесі ер-азамат, қыз-бозбала, жиын-думан, үй-мүлік, қатын- қалаш, қыз-қырқын, тай-тулақ, қоныс-жай т.б. Ә. Нұрпейісов белгілі бір ұғымды дәл атамай екі-ұшты етіп болжау мағынасын беретін қос сөздерді де туындыда орынды қолдана білген. Мысалы, үйір-үйірімен, ағыл-тегіл, бірлі-жарым, бес-алты, алты-жеті, төрт-бес, екі-үш, үш-төрт, бір-екі, жиырма-отыз, қырық-отыз, қырық-елудей, бес-он, сегіз-тоғыздағы азды-көпті, деген қос сөздер дәл екеу емес, үшеу емес немесе аз емес, көп емес,қырық емес, елу емес, жалпы шамалап, болжап айтып тұр. Романдағы кейбір қос сөздер белгілі амалдың бір рет емес, әлденеше рет қайталанғанын білдіреді. Мысалы; күнде-күнде, сықыр-сықыр, қышыр-қышыр, бүлк-бүлк, пыш-пыш, шу-шу, сыбыр-сыбыр, шиқ-шиқ, бір-бір, қайта-қайта, қорқа-қорқа, оқтың-оқтың, дір-дір, жалтақ-жалтақ, мырс-мырс, қарқ-қарқ, қалш-қалш, ырқ-ырқ, құлаш-құлаш, мырс-мырс, уқалап-уқалап, қысыла-қысыла, шұрқ-шұрқ, шықыр-шықыр, үзіп-үзіп, шаңқ-шаңқ, тарс-тарс, зу-зу, гу-гу, тарс-тарс, бұрқ-бұрқ, күбір-күбір, кіжініп-кіжініп, сарт-сарт, жыбыр-жыбыр, күрк-күрк, сықыр-сықыр, бұға-бұға, сарт-сарт, қалш-қалш,сақ-сақ, қыж-қыж, сытыр-сытыр, желк-желк. Осы жоғарыда келтірілген сылқ-сылқ, кіжініп-кіжініп, жалтақ-жалтақ, қағып-қағып, ауық-ауық, күтір-күтір, дір-дір, үзіліп-үзіліп, оқтын-оқтын деген қос сөздер бір қимыл әрекеттің әлденеше рет қайталанған мағынасын білдіріп тұр. Романдағы қос сөздердің келесі бір мағыналық ерекшелігі қимылдың я көріністің бір қалыпты емес, бірде олай, бірде бұлай құбылып отыратындығында. Мысалы, даңғыр-дұңғыр, сарт-сұрт, жалтақ-жұлтақ, даңғыр-дұңғыр, тасыр-тұсыр, шаң-шұң, шапыр-шұпыр, жарқ-жұрқ, т.б. Осы мысалдардағы даңғыр-дұңғыр, сарт-сұрт, жалтақ-жұлтақ, даңғыр-дұңғыр, тасыр-тұсыр, шаң-шұң, шапыр-шұпыр деген қос сөздер қимылдың бір қалыпты емес, құбылып өзгеріп тұратынын білдіріп, амал кезектеніп отырады. Бұл сөздердің осындай мағыналық ерекшеліктері сөздің бірінші сыңарындағы ашық дауысты дыбысының екінші сыңарда еріндік қысаң дауысты дыбысқа ауысуы арқылы жасалған. Туындыдағы келесі бір қос сөздер екі субьектінің арасындағы әрекеттің немесе қарым-қатынастың тікелей байланысы болатынын білдіреді. Мысалы; баспа-бас, жүзбе-жүз бетпе-бет, қолма-қол деген қос сөздер амал мен істің біреу арқылы емес екі субьектінің арасындағы әрекеттің тікелей болатынын білдіріп тұр. Романдағы кейбір қос сөздер заттың түсін, көлемін я болмаса сапасын күшейту үшін қолданылған. Мысалы: қып-қысқа, оп-оңай, жеп-жеңіл, жұп-жұмыр, мұп-мұздай, жып-жылы, тұп-тура, қып-қызыл, боп-боз, жұп-жұмыр, теп-тегіс, жап-жас, сұп-сұр, моп-момақан, сап-сары, тып-тығыз, теп-тез, доп-домалақ, тіп-тік, тып-тығыз, тіп-тік, мөп-мөлдір, құп-құттай, құп-құртақандай, қап-қара, , үп-үлкен, тұп-тура, түп-түгел т.б. Келтірілген мысалдардағы қып-қысқа, оп-оңай, жеп-жеңіл, жұп-жұмыр, мұп-мұздай, жып-жылы, тұп-тура, қып-қызыл, боп-боз, жұп-жұмыр, теп-тегіс, жап-жас, сұп-сұр, моп-момақан, сап-сары, тып-тығыз, теп-тез, доп-домалақ, тіп-тік, тып-тығыз, тіп-тік, мөп-мөлдір, құп-құттай, құп-құртақандай, қап-қара, , үп-үлкен, тұп-тура, түп-түгел деген қос сөздерді заттың түсін, көлемін, сапасын күшейту үшін жазушы шығарма жазуда әрбір сөйлемде өте орынды қолданған. Осындағы құп-қу, тіп-тік, тұп-тұнық, мөп-мөлдір, қап-қара, түп-түзу, тап-таза, қып-қызыл, жап-жалғыз, оп-оңай, тап-тұйнақтай, жұп-жұқа, жіп-жіңішке, сұп-сұр, ап-арық, құп-құрғақ, сұп-суық сияқтылар сын есімнің шырай формасынан жасалып тұр. Мұндай қос сөздерді профессор А.Ысқақов бір сыңары ықшамдалып қайталанатын қос сөздер қатарына жатқызып, қос сөздердің бұл түрін үстеме буынды немесе күшейтпе буынды қос сөздер деп атайды. Сонымен қоса бұл сөздің үстеме буындары сын есімнің әуелгі толық компонентінің әрі ықшамдалып, әрі соңына «п» дыбысын жамап алып, бір тұйық, бір бітеу буынға айналуынан пайда болған дейді. Үстеме буынды қос сөздердің дыбыстық та, морфологиялық ерекшеліктеріне қарай, семантикалық мағыналары бәрінен өзгеше [3,91б.]. Ә. Нұрпейісов туындысында мезгілдік мағынаны беретін қос сөздер де жиі кездесіп отырады. Мысалы, қысы-жазы, күндіз-түні, күнбе-күн, таңды-таңға дегендер мезгілді білдіріп тұр. Романда бір затты қомсыну, кемсіну мағынасын білдіретін қос сөздер де қолданылған және сөйлемге эмоциялық реңк үстеген. Мысалы, ат-матымен, кәрі-құртаң, ақсақ-тоқсақ. Тіл-тілдегі күрделі сөздердің, атап айтатын болсақ қос сөздердің пайда болуы кездейсоқ құбылыс емес. Тілдегі қос сөздердің жасалуына қатысты заңдылықтарды қос сөздердің түрлеріне байланысты нақтылы материалдарға сүйене, соған талдау жасай отырып айқындауды жөн санадық. Жалпы айтқанда, романдағы қос сөздер өзіне тән бірнеше заңдылықтар арқылы жасалған. Туындыда қос сөздердің сыңарлары кез-келген сөзден бола бермей, екі сыңары да бір сөз табынан жасалған. Мысалы, ет-бауыры, үй-іші, дүние –мүлкі, сақал-мұрты, хат-хабар, шай-суын, бет-жүзіне, төсек-орындар, қазан-ошағын, жер-қазбасын, ер-азамат, өлім-жітім, ашу-ыза, ер-тоқым, ауыл-аймақ, бітім-болмыс, құрбы-құрбылар, өкпе-бауыр, зорлық-зомбылық, есік-терезе, құда-құдағилар, сый-сияпат, ауыс-күйіс, азық-түлік, қуғын-сүргін, зәбір-жапа, тұрмыс-халі, есіл-дерті, төсек-көрпе оқ-дәрі, іні-туысқан, құрбы-құрдас, дос-жаран, амандық-саулық, ағалы-інілі, зәре-құты, зәре-иманы, бет-өңі, ауыл-аймақ, ел-жұрт, үй-жай, қыз-келіншек деген қос сөздердің екі сыңары да бір сөз табынан, яғни зат есімнен жасалған. Туындыда ең көп ұшырайтын сөз таптарының бірі – зат есімдер. «Қазақ грамматикасында» қосарлы зат есімдерді қазақ тіліне тән айрықша құбылыс және заттың, ұғымның, құбылыстың, түсініктің атауларын жинақтап беру үшін қолданылатын сөзжасам амалының бірі дей отырып қосарлы зат есімдерді: а) Көне замандардан қалыптасқан тілдік бірліктер. ә) Тілдің даяр нұсқасы. б) Сөзжасамның аналитикалық тәсілімен жасалатын құнарлы түрі деп көрсетеді [4,112б.]. Романда зат есімдерден басқа да сөз таптарынан жасалған қос сөздер кездеседі. Бірақ бұл сөз таптардың саны зат есімдерден жасалған сөздерге қарағанда айтарлықтай көп емес. Туындыда сын есімдерден жасалған қос сөздердің мағыналарының көпшілігі, бір-біріне қарама-қарсы болып келеді. Мысалы, Кәрі-жасы, алыс-жақын, аумалы-төкпелі, шетсіз-шексіз, ұсақ-түйек, ұйқылы-ояу. Осы мысалдардағы қос сөздердің біразының жеке мағыналары бір-біріне қайшы болып келеді. Туындыдағы қайшы мағыналы сын есімнен жасалған қос сөздерге мыналар жатады: кәрі-жас, алыс-жақын, үлкен-кіші, ақ-қара, ұйқылы-ояу. Ал, мағыналас қос сөздерге: тату-тәтті, етек-жеңді, үбірлі-шүбірлі, қызыл-жасыл, ірік-шірік жатады. Романдағы қос сөздер сан есімдерден де жасалған. Мысалы, екеу-екеу, үшеу-үшеу, алты-жеті, бір-екі, төрт-бес, бес-алты. Осы сөздердегі алты-жеті, үшеу-үшеу, екеу-екеу, жеті-сегіз, жиырма-отыз деген қос сөздер есептік және жинақтау сан есімдерінен жасалып тұр. Туындыда қос сөздердің біразы етістіктен де жасалған. Мысалы, ұшып-қонып, ішпей-жемей, кіріп-шыққан, бақты-қақты, жалынып-жалбарынып қақалып-шашалып, жуып-шаятын, алып-қашты, буынып-түйініп, алып-жұлып, қағып-қағып, сүйіп-сүйіп, ырғап-жырғап, қысып-қысып, күйіп-піскен, күліп-ойнап, желе-жортып, жаздық-жаңылдық, ысылдап-пысылдап, қипақтап-сипақтап, теңкеиіп-теңкеиіп, ойлай-ойлай, сілкіп-сілкіп, ұбап-шұбап, артынып-тартынып, ырғап-жырғап, баса-көктеп, апырып-жапырып, уылдап-шуылдап, ұрда-жық т.б. Осындағы қос сөздер тек етістіктерден жасалған. Туындыда негізінен етістіктерден жасалған қос сөздердің саны өте көп кездеседі. Үстеу қос сөздеріне: кешелі-бүгін, әрі-бері, арлы-берлі, анда-санда, тез-тез, қайта-қайта, кезек-кезек, күндіз-түні, әзер-әзер, оқта-текте, бетпе-бет, ақырын-ақырындап, жиі-жиі, түн-түнімен, жалма-жан, жүзбе-жүз, жылма-жыл, жан-жаққа, Мұндағы қос сөздер үстеуден жасалып тұр. Сондай-ақ романда екі сыңары да еліктеуіш сөзден болған қос сөздер де кездеседі. Мысалы, кеңк-кеңк, сарт-сұрт, желп-желп, қорқ-қорқ, шықыр-шықыр, қарқ-қарқ, қылп-қылп, бұрқ-бұрқ, жарқ-жұрқ, дүңк-дүңк, қорт-қорт, арс-арс, мырс-мырс, ырс-ырс, қалш-қалш, былқ-былқ, сырп-сырп, бұрқ-сарқ, сытыр-сытыр, пышыр-пышыр, күлдір-салдыр, пыр-пыр. Туындыда бір қатар қос сөздер есімдіктерден жасалған. Мысалы, бәрі-бәрі, өз-өзінен, анау-мынау т.б. Романда есімдіктің бір түрі өздік есімдігі өте көп қолданылған. Сонымен романдағы қос сөздер барлық сөз таптарының құрамында кездеседі. Бірақ бір айта кететін жайт, романда одағай мен шылаудан жасалған қос сөздер мүлдем жоқ. Романда қос сөздердің жасалуындағы тағы бір заңдылық-ол қос сөздердің сыңарларының буын саны жағынан үндесіп келуі. Романдағы қос сөздердің 80% буын саны жағынан тең буынды сөздерден жасалған. Мысалы: жалғыз-жәутік, қысы-жазы, талас-тартыс. Осы мысалдардағы жалғыз-жәутік, қысы-жазы, айып-жаза, талас-тартыс, аяқ-қол, деген қос сөздер буын саны жағынан тең болып келген (жал-ғыз – жәу-тік, қы- сы – жа-зы, ай-ып – жа-за, та-лас – тар-тыс екі сыңары да екі буынды; аяқ-қол бір буынды сөздерден жасалған). Романда жалпы қос сөздердің бір буынды, екі буынды, үш буынды сөздерден жасалғанын көруімізге болады. Бір буынды қос сөздерге: жым-жырт, көп-көп, арс-ұрс, жер-су, мән-жай, қол-аяқ, сарт-сұрт, ұл-қыз, дір-дір, тіп-тік, мең-зең, дос-жар, шаң-шұң; екі буынды қос сөздерге: бала-шаға, сүйек-сорпа, үлкен-кіші, сырлас-мұңдас, қысы-жазы, қуғын-сүргін, көрпе-жастық, ата-ана, оқта-текте, бөліп-жарып т.б; үш буынды қос сөздерге: үзілді-кесілді, ерсілі-қарсылы, қызылды-жасылды, үлкенді-кішілі, таршылық-тапшылық, аздырып-тоздырып деген қос сөздер жатады. Бір буынды және екі буынды сөздерден жасалған қос сөздер туындыда өте көп қолданылған. Ал үш буынды сөздерден жасалған қос сөздер аз қолданылған, төрт буынды сөздерден жасалған қос сөздер тіпті кездеспейді. Буын саны тең сыңарлы қос сөздердің жасалуы, олардың айтылуы да үндесімділігін көздеуден туған деуге болады. Өйткені романдағы қос сөздердің басым көпшілігінде буын үндестігі яғни сингорманизм заңы сақталған. Осындағы емін-еркін, пішін-бітім, талан-тараж, қыбыр-сыбыр деген қос сөздер не бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке сөздерден жасалған. Романда мұндай қос сөздердің саны көптеп кездеседі. Олар: ауыл-аймақ, айна-тарақ, азын-аулақ, тамыр-таныс, үзілді-кесілді, ерсілі-қарсылы, айқыш-ұйқыш, алыс-жақын, ірік-шірік т.б. Алайда романдағы қос сөздердің жасалуындағы бұл заңдылықтарда қайшылықтар жоқ емес, бірақ олар негізгі заңдылықтарға қарағанда өте аз. Романда қос сөз сыңарларының буын саны жағынан тең болмайтындары да бар. Олардың іштей ерекшеліктері мыналар: 1. Таза мағыналық байланыстан туған сыңарлардың буын соңының теңсіздігі: қыз-келіншек, ер-азамат, ер-тоқым, әл-қуат, би-болыс, қыз-бозбала, той-думан, ар-ождан т.б. Мұндай қос сөздер сыңарларының мағына байланысының күштілігі негізінде жасалған сияқты. 2. Романдағы қос сөздердің жасалуындағы келесі бір қайшылық буын үндестігіне байланысты. Әдетте, қос сөздердің екі сыңары да не бірыңғай жуан не бірыңғай жіңішке сөздерден жасалған. Осы заңдылықтарда қайшылықтар жоқ емес – бар құбылыс. Мысалы, оқта-текте, ерсілі-қарсылы, қайыр-мейір, асты-үсті, жүзік-сырға, аман-есен, тату-тәтті, күтіну-сақтану, жүріс-тұрыс, арлы-берлі, алқа-жүзік дегендер сингорманизм заңына бағынбай, қосарланып жасалған. Осылай сыңарлары жуан-жіңішке сөздердің аралас келуі арқылы жасалуы мағынаға тікелей байланысты. Қос сөздердің бұл түрлерінің бәрінде олардың сыңарларының арасындағы мағына байланысы өте күшті. Туындыдағы мұндай қос сөздер мағыналық байланыс негізінде жасалған. 3. Романдағы кейбір қос сөздердің бір сыңарының қосымшамен келуі арқылы сыңарларының буын саны теңдігінен айырылған. Мысалы, өзімен-өзі, біріне-бірі, қолма-қол, көзбе-көз, жүзбе-жүз, шаппа-шап, бет-бетімен, тұс-тұстан, бетпе-бет, аз-аздап т.б. Ә. Нұрпейісовтің «Қан мен тер» романындағы қос сөздер қолданылу сипаты жағынан әртүрлі болып келеді. Олардың көбі халықтың сипаттағы, ұлттық дүниетаным ерекшеліктерін ашып көрсететін қос сөздер. Мысалы, ер-тоқым, ер-тұрман, Осындағы «ер-тоқым» - ер-тұрман жабдықтарының бірі болып саналады. Тоқым киізден екі қабаттап пішіліп тебінгілігі төзімді мата немесе былғарымен қапталып, өрнектеле сырылып айнала шеті көмкеріліп жасалады. Сонымен қатар романдағы қос сөздердің көбі тақырыптық жағынан да әр алуан: ұғым-түсініктің, тұрмыс-тіршілікке қатысты жабдықтың, қажетті бұйымдардың жинақтық атауларын білдіреді. Мысалы, көрпе-жастық, қора-жай, ер-тұрман, қазан-ошақ деген қос сөздер тұрмыс-тіршілікке қажетті бұйымдар. Осындағы ата-ана, ағайын-туыс, абысын-ажын, қыз-келіншек, жігіт-желең, ағайын-туыс, аға-іні, аға-бауыр сияқты қос сөздер жалпы туыстық қатынасты білдіріп тұр. Осындай қос сөздерді Ә. Нұрпейісов өзінің туындысында өте шебер қолданған. Ә. Нұрпейісов өзінің туындысында қайталама қос сөздер мен қосарлама қос сөздердің барлық түрлерін өте шеберлікпен қолданған. Енді осы жайында айта кетейік. Қайталама қос сөздер бір сөздің я қосымшасыз, я қосымшалы түрінің екі рет қайталануы арқылы, я сол сөздің не бір я бірнеше дыбысының немесе бір буынының өзгеріп қайталануы арқылы жасалады. Қайталама қос сөздер компоненттерінің ерекшеліктеріне сәйкес, қалыптасқан дыбыстық және морфологиялық формаларының өзгешеліктеріне қарай, төрт түрлі болады.
Қосымшасыз түбірдің қайталауынан құралатын қос сөздер. Қосымшалы түбірдің қайталауынан құралатын қос сөздер. Түбірдің бір дыбысы өзгеріліп құралатын қос сөздер. Түбір ықшамдалып құралатын қос сөздер. Ешқандай да қосымшалар жалғанбай-ақ, бір түбір екі рет қайталау арқылы жасалатын қос сөздерге жалтақ-жалтақ, қарқ-қарқ, тартып-тартып, мылжа-мылжа, қора-қора сияқты қос сөздер романда көптеп кездеседі. Мырс-мырс, ыстық-ыстық, ұзақ-ұзақ, тізбек-тізбек қос сөздері әуелгі түбір қай тұлғада тұрса, сол тұлғада тұрып жай қайталану арқылы жасалады. Осы себептен бұл топты жай (қайталама) қос сөз деп атауға болады. Бұндай қос сөздердің бірде-біреуі бастапқы түбірден мағына жағынан өзгеше болып түсінерліктей жаңа лексикалық мағына білдірмейді, тек олардың семантикасына саралау, топтау мағынасы жамалып, стилистикалық қызметіне өзгеріс енеді. 2) Қосымшалы түбірдің қайталануы арқылы жасалатын қос сөздерге түбірге жұрнақтар да, жалғаулар да жалғанып қосарланатын сөздер жатады. ішіп-жеп, алып-қашты, буынып-түйініп, қақалып-шашалып, алып-жұлып, жүдеп-жадап т.б. Осындағы қос сөздерде қайталанған түбірдің екеуіне бір түрлі жұрнақ (-ып, -а, -е) жалғанып тұр. Қосымшалар жалғанып қосарланған бұл сөздердің де лексикалық мағыналары өзгермей, тек семантикалық мағынасы мен стилистикалық қызметтеріне ғана қосымша реңктер ғана жамалады. Бұл қос сөздер қайталанатын түбірдің я біреуіне, я екеуіне де бірдей қосымша жалғанып жасала беретіндіктен, оларды қосымшалы қос сөз деп атауға болады. Қайталанып жасалатын түбірге қосылатын қосымшалардың формаларына қарай, бұл топ мына төмендегідей салаларға жіктеледі: ә) Қосымша екі компонентіне де қосылатын қос сөздер іштей екі сыңары екі түрлі жұрнақты, бір сыңары жұрнақты, бір сыңары жалғаулы немесе әр сыңары әр түрлі жалғаулы бола береді.
Бір сыңарының дыбысы өзгеріп (трансформацияланып) құралатын қос сөздер де туындыда кездеседі. Бұл топ та түбірдің бастапқы кездегі жай қайталауынан шыққан, олардың екінші компоненттері бірінші сыңарларының ритмикалық жаңғырығы ретінде жұмсалатын болып қалыптасқан. Бұндай қос сөздерден де жаңа лексикалық мағына тумайды; олардың екінші сыңарлары бірінші компоненттерге қосымша реңк қана жамайды. Бірақ жамалатын мағыналық рең бұл топтағы қос сөздердің бәрінде біркелкі болмайды. Олардың сыртқы дыбыстық өзгерістерінің ерекшеліктеріне қарай, семантикалық айырмашылықтары да болады. Бұндай қос сөздердің жасалу заңдылықтары мынадай: а) Егер сөздің бірінші дыбысы дауыссыз болса, ол дыбыс қайталанғанда көбінесе м, с, п, дыбыстарына ауысады. Мысалы, романдағы мынандай сөздерге назар аударайық: мәре-сәре, аз-маз, олпы-солпысы. ә) Егер сөздің бірінші дыбысы дауысты болса, қайталанатын сыңарға сол дауысты дыбыстан бұрын дауыссыз дыбыс қосылады. Мысалы: ұмар-жұмар, үйме-жүйме, ала-бөле, үзе-мүзе, апақ-сапақ, ұйқы-тұйқы, іле-шала, ию-қию, абыр-сабыр, опыр-топыр, ұбап-шұбап, үбірлі-шүбірлі, ырым-жырым, ырду-дырду, улаған-шулаған т.б. б) Егер қайталанатын бірінші түбірде ашық дауысты дыбыс болса, қайталанатын екінші жаңғырық сөзде ол дыбыс еріндік қысаң дауысты дыбысқа ауысады. Мысалы, мына сөздерге назар аударайық: бұрқ-сарқ, шаң-шұң, жапыр- Қайталама қос сөздердің осы үшінші топқа жататын түрі туындыда өте сирек қолданылған. Жазушы ондай қос сөздерді өте шебер пайдаланған. Қос сөздердің екінші түрі қосарлама қос сөздерге тоқтала кетейік. Қосарлама қос сөздер лексикалық мағынасы басқа-басқа екі түрлі сөзден құралады. Қосарлама қос сөздер мағына жағынан ыңғайлас, морфологиялық жағынан тектес, синтаксистік жағынан теңдес сөздерден құралады [5,97б.]. Бұл аталған еркшеліктер қосарлама сөздердің күрделі сөз болып жасалуына негізгі таяныш болумен қатар, олардың өзге күрделі сөздерден ажырауына да негізгі белгі есебінде қызмет етеді. Компоненттері морфологиялық жағынан бір тектес, синтаксистік жағынан өзара тең болғандықтан, қосарлама қос сөздің мағынасын құрамындағы екі компоненттің де мағынасын бірдей қамтиды да, жалпылау, жинақтау, топшылау, болжаудау, мөлшерлеу тәрізді ұғымдарды білдіреді. Қосарлама қос сөздердің құрамындағы компоненттер дыбыс, буын және реті жақтарынан да үлес, үндес болып құралады. Біріншіден, қосарлама сөздердің құрамындағы компоненттер рифма жағынан өзара үйлесіп отырады. Синтаксистік жағынан бір-бірімен тең екі компоненттің екеуіне де бір түрлі қосымша қосылуы арқылы да, осымен байланысты, буын саны мен екпіннің орны ауысуы арқылы да өзара орайласып отырады. Оған мысал ретінде романда мынадай қос сөздер кездеседі: әке-шеше, бала-шаға, көрмей-білмей, көшіп-қону, азан-қазан, сақал-шашы, зар-нала т.б. Екіншіден, қосарлама сөздердің құрамдарындағы компоненттердің дауысты және дауыссыз дыбыстары үйлесіп, үндесіп отырады. Мысалы; қауіп-қатер, сай-сала, тамыр-таныс, қатын-қалаш, балдыр-бұлдыр, тиын-тебен, салдыр-сұлдыр, кедей-кепшік т.б. сияқты қос сөздер сөз басындағы дауыссыз дыбыстардың қайталануы арқылы үндескен аллитерациялық үйлесімдер. Ал, азын-аулақ, аш-арық, анда-санда, абысын-ажын, ығы-жығы, айла-амал, ым-жым, ұмар-жұмар, ауыл-аймақ т.б. сияқты қосарлама қос сөздер дауысты дыбыстардың қайталануы ассоннанс жолымен үйлесіп романда қолданылған.
1. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: Ғылым, 1999 2. Есенғұлов А. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қос сөздер және олардың қазақ әдеби тіліне қатысы жайында. Алматы, 1981 3. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991 4. Нұрмағамбетов Қ. Қос сөздердің құпия сырлары. Алматы, 1991 5. Шәкенов Ж. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер мен күрделі тұлғалар. Алматы, 2001 Аннотация. Статья посвящена лингвистическому исследованию системы повторов казахского языка. В статье рассмотрена лингвистическая природа повторов казахского языка, состояние данной проблемы в мировой лингвистике, в тюркологии и в казахской филологии. А также посвящена особенностям фонетических и лексико-семантических повторов. До сих пор в казахской филологии виды этих повторов не рассматривались как лингвистическое явление. Annotation. The work is devoted to the linguastistic investigation of the system of repetitions in the Kazak language. Work the linguististic nature of the repetitions in the language and the state of the problem in the world linguististics, in the turkoljgy and the Kazak philology. ӘОЖ 940 Б18 «ҚҰТТЫ БІЛІК» - ХАЛЫҚТЫҢ ҚҰТЫ, ЫРЫСЫ БОЛҒАН ІЛІМ Қуандықова Э.Ж., Байжулова А.Ж., Кайратов Н. Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ. Қазақ халқы өз алдына дербес тәуелсіз мемлекет болып, қоғамдық ой-сананы қайта құрып жатқан қазіргі жаһандану дәуірінде көненің көзіндей болып, бізге ғасырлар қойнауынан жеткен педагогикалық мұраларымызды өзара ықпалдастық пен тарихи сабақтастық тұрғысынан қарастырудың маңызы өте зор. Соның бірі XI ғасырда өмір сүрген түркі данасы, ойшыл-ақын Ж.Баласағұнның педагогикалық, философиялық ойларының өзінен кейінгі дәуірлердегі ойшыл ағартушылардың тәлім-тәрбиелік идеяларымен үндестік табуы болып табылады. Ғұламаның негізгі тәлім-тәрбиелік идеяларының өзара түйісіп, бір-бірімен сабақтасатын тұсы адамшылық, адамгершілік және ізгілік принциптеріне негізделген тәрбие мазмұнының көрінісі және жалпы түркілік дәстүрге, ерекшелікке сәйкес келетін тәрбие мазмұнының ізгілендіру идеясына сүйенуі заңды құбылыс.Ж.Баласағұнның «Құтты білік» еңбегінде педагогиканың жалпы негіздері, дидактика және тәрбие теориясының негізгі мәселелері, жеке тұлғаны қалыптастыруға бағытталған адамгершілік, эстетикалық, құқықтық, т.б. тәрбие мазмұны қарастырылды. Бұл дастанының бүгінгі адамзат қоғамы үшін құндылығы мынада болып табылады: 1) «Құтты білік» - халықтың құты, ырысы болған ілім; 2) әрбір адамға бақыт сыйлайтын, құт әкелетін білім; 3) ғасырлар бойында көзі ашық, көкірегі ояу кемел ұрпақтың бойына адамдық, азаматтық қасиеттерін, адалдық дәстүрлерін сіңіріп, жан-дүниесіне рухани күш дарытатын тәрбие туралы ойы. Дастанның басты мақсаты – бақытты қоғам құру, берекелі де құтты ел түзу. Сондықтан да отбасын ұстаудан бастап, мемлекет құру, ел басқару ісіне дейінгі ұстанымдарды баяндайды [1.12]. Әр нәрсенің бастауы бар екені анық болса, онда ең әуелі бала тәрбиесіне көп көңіл бөлсе, болашақта жақсы отбасы, мықты мемлекет, бақытты қоғам құруға болады. Ал, бақытты, ізгілікті қоғам құру жер бетінде адам баласы пайда болғаннан бері келе жатқан барша адамзаттың арманы. «Адам жайлы баяндайын енді мен, Қадір тапқан ақыл, білім, иесімен»,- дейді [1.75]. Адам ақылмен, оймен, парасаттылықпен жақсы-жаманды ажырата алады.Иә,ХХІ ғасырды табалдырығын аттап отырған адамзат баласын жаман мен жақсыны ажырата алмайды деуге болмайды. «Құтты білік» дастанында кейіпкерлердің символикалық сипаттары арқылы берілген төрт жетекші педагогикалық идеялардан өрбитін тағылымдық құндылықтар тәрбие мақсатына қол жеткізудің көзі болып табылады. Олар: әділдіктің бейнесі Күнтуды Елік патша арқылы берілген бұлжымас әділ заң мен тура жол; патшаның уәзірі Айтолды бейнесімен берілген бақ-дәулет, ырыс-байлық; уәзірдің баласы Өгдүлміш арқылы берілген ақыл мен парасат; уәзірдің жұрағаты тақуа жан Одғұрмыш бейнесі арқылы берілген қанағат, ынсап, барға риза болу, сабырлылық. Тұлғаның үйлесімді дамуы осы төрт құрылымдық компоненттің өзара бір-бірімен тепе-теңдігінен көрінеді – «төрт құбыласы тең». Осы төрт құбыланың біреуі бұзылған жағдайда немесе олардың дамуында тепе-теңдіктің болмауынан тұлға тұтастығының үйлесімділігі болмайды. Ұлы ойшыл Жүсіп Баласағұни тұлғаның осы қасиеттері халқына адал қызмет етіп, елінің ертеңін ойлайтын азаматтарға тән болу керектігін көрсетеді. Бұл тәлімдік идеялар қазіргі педагогикадағы тұлғаны қалыптастыру мақсатымен өзара байланысып, бүгінгі таңда маңыздылығы артып отыр. Осы тұжырымдама қазақ халық даналығындағы «сегіз қырлы, бір cырлы» нақыл сөзімен байланысып төрт құбыланың қиылысуы мен ажырамастығын бейнелейтін тұлғаның сегіз қырын ашып көрсетеді. Ашкөздік, көреалмаушылық, қанағатсыздық сияқты адамның бойындағы келеңсіз қасиеттерді Жүсіп Баласағұн осылай ойын жеткізеді. Кесем әділ. Болмайды ешбір келісім... Біл, әділ заң – басқарудың тұғыры, Бегі әділ ме?! Берік елдің жұлыны! Бек елінде тура заңды ұстаса, Бар тілекке жетер қолы қысқасы [1.44]. Қоғамдағы бүгінгі биліктегі азаматтар, қалтаның қамын ойламай, сонау ықылым замандардан өнеге етілген адамгершілік қағидаларын, әділеттілік қағидаларын ұстануы тиіс. Барша адамзаттың ұстазы атанған Әбу Насыр Әл-Фараби «Қайырымды қала» еңбегінде: «Адамның өмір сүру мақсаты ең жоғарғы бақытқа жету болатын болса, ол адам бақыт дегеннің не екенін білуі қажет, және оны өзінің мақсаты етіп қойып, соған ұмтылуы қажет. Сонан кейін ол бақытқа жету үшін не істеуге тиіс екенін біліп соған әрекет жасауы керек. Әртүрлі индивидтердің түрліше қасиеттерінің айтылғанынан мынадай айқын қорытынды шығады: білуі тиіс болған (нәрселер) мен бақытты кез келген адам біле бермейді. Бұл нәрсе кезкелген адамға бітетін қасиет емес. Ол үшін (екінің бірінде) ақылгөй ұстаз керек. Бұл жағдай адамдардың көпшілігіне тән нәрсе. Сондықтан ол осының бәрін үйрететін және тиісті амалдарды орындауға итермелейтін адамдарға зәру болады [4.409], - деп айтып кеткен. Ж.Баласұғынның «Кітап атын «Құтадғу білік» қойдым – Құтын тұтсын оқушым білікті ойдың» деген ой-пікірі дастанның әрбір адам үшін құндылығын көрсетеді. Ғұламаның бұл туындысы жаһандану кезеңінде ұрпақ тәрбиесіне мол үлес қосады және оның ілімі өзі өмір сүрген қоғам үшін де, қазіргі қоғам үшін де, болашақ үшін де ешқашан құндылығын жоймайтын, аса бағалы еңбек болып табылады . Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1.Әдеби жәдігерлер. Жиырма томдық. 5-т.; Ж.Баласағұн. Құтты білік/ көне тіркі тілінен аударып, алғы сөзі мен түсініктерін жазған А.Қ.Егеубаев. – Алматы: Таймас, 2007. – 536 б. 2.М. Мырзахметұлы Абай және Шығыс. – Алматы: Қазақстан, 1994. – 208бет. 3.А. Құнанбайұлы Қалың елім, қазағым. Өлеңдер. – Алматы: Атамұра, 2002. – 224 б. 4.Әл-Фараби Таңдамалы трактаттары/ Құраст.: Ә.Нысанбаев, Ғ.Құрманғалиев, Ж.Сандыбев. – Алматы: Арыс, 2009. – 656 б.
Использование НИТ в учебно-педагогическом процессе представляет, по мнению специалистов, качественно новый этап в теории и практике преподавания русского языка. В последние годы всё чаще поднимается вопрос о применении новых информационных технологий в ВУЗе. Это не только новые технические средства, но и новые формы и методы преподавания, новый подход к процессу обучения. Основной целью обучения русскому языку является формирование и развитие коммуникативной культуры студентов, обучение практическому овладению языком. Задача преподавателя русского языка состоит в том, чтобы активизировать познавательную деятельность студента в процессе обучения языку. Современные методики такие, как обучение в сотрудничестве, проектная методика с использованием новых информационных технологий и Интернет–ресурсов помогают реализовать личностно - ориентированный подход в обучении, обеспечивают индивидуализацию и дифференциацию обучения с учётом способностей студентов, их уровня обученности, склонностей и т.д. Ученые выделяют следующие признаки интерактивного обучения: - возможность каждого участника педагогического процесса иметь свою индивидуальную точку зрения по любой рассматриваемой проблеме; - диалогичность общения преподавателя и студента предполагает их умение слушать и слышать друг друга, внимательно относиться друг к другу, оказывать помощь в формировании своего видения проблемы, своего пути решения задачи; - организация активной мыслительной деятельности преподавателя и студента. Не трансляция педагогом в сознание обучающихся готовых знаний, а организация их самостоятельной познавательной деятельности; - свобода выбора; - создание ситуации успеха, т.е. позитивное и оптимистичное оценивание студентов; - рефлексия, т.е. самоанализ, самооценка участниками педагогического процесса своей деятельности, взаимодействия. В интерактивной методике, как и в любой другой методике преподавания, существует множество приемов, которые способствуют организации взаимодействия в группе. Нами будет описан один из возможных методических вариантов использования новых образовательных технологий при изучении темы «К.Э. Циолковский. Спряжение глагола» на занятии по русскому языку в казахской аудитории педагогического вуза. 1 этап занятия - чтение и пересказ текста. Работа с текстом проводится традиционно: выяснение лексических значений незнакомых аудитории слов, отработка техники чтения (коррекция фонетических, акцентологических, интонационных отклонений от современных литературных норм), анализ и пересказ текста.
На пороге ХХ века дорогу в космос указал ученый-мечтатель Константин Эдуардович Циолковский. Он родился в 1857 году под Рязанью в семье служащего лесного ведомства. В детстве маленький Костя перенес тяжелую форму скарлатины. Больниц тогда не было, лечили его кое-как, и мальчик почти полностью потерял слух. Из-за этого он не мог учиться в гимназии. Циолковский занимался самостоятельно. В это же время Циолковский увлекался исследовательской работой. Но ученый не получал никакой поддержки от царского правительства. Циолковский даже не имел возможности следить за мировой научной литературой. Но несмотря ни на что, он упорно работал. В те дни, когда аэропланы еще с трудом отрывались от земли, разработал теорию ракетного движения – основу современных технических наук. «Земля – колыбель разума, - говорил Циолковский, - но нельзя же вечно жить в колыбели». И он неустанно работал над проблемами космических полетов. Ему принадлежит замечательная идея «ракетных поездов», т. е. нескольких ракет, соединенных вместе. Весь «поезд» двигает вперед последняя из них, которая после окончания топлива отбрасывается. Такие ракеты теперь называют многоступенчатыми. Циолковский вывел многие формулы, которыми в наши дни постоянно пользуются строители ракет. Весь его жизненный путь – пример беззаветного служения науке, Циолковский не знал, что его мечта о полете человека в космос так скоро станет явью. Прекрасным средством активизации познавательной деятельности может стать демонстрация интерактивных выступлений, подготовленных студентами самостоятельно по материалам Интернета и книжных источников, которые служат дополнением к теме занятия. (Выступления сопровождаются показом слайдов). Приведем в качестве примера некоторые из выступлений. Выступление 1 «Основной мотив моей жизни: сделать что-нибудь полезное для людей, не прожить даром жизнь, продвинуть человечество хоть немного вперед...»,- писал К.Э. Циолковский. Выдающийся исследователь, крупнейший ученый в области воздухоплавания, авиации и космонавтики, подлинный новатор в науке.Он рос смышленым, любознательным и впечатлительным ребенком. Уже в эти годы формировался характер будущего ученого – самостоятельный, настойчивый и целеустремленный. «Я думаю, что получил соединение сильной воли отца с талантливостью матери», - говорил ученый. Константину Эдуардовичу было 16 лет, когда отец решил отправить его в Москву для продолжения учебы. Три года самостоятельных целеустремленных занятий в библиотеке Румянцевского музея обогатили юношу знаниями в области математики, физики, астрономии. Выступление 2 После возвращения из Москвы осенью 1879 года Константин Эдуардович экстерном сдал экзамен в Рязанской гимназии на звание учителя уездных училищ и спустя три месяца получил назначение в небольшой городок Боровск Калужской губернии. В течение 12 лет Циолковский жил и работал в Боровске, преподавая арифметику и геометрию. Там он женился на Варваре Евграфовне Соколовой, ставшей его верной помощницей и советчицей, матерью его семерых детей. Учительствуя, Константин Эдуардович начал заниматься научной работой. Уже в 1883 году он написал работу «Свободное пространство», в которой сделал важный вывод о возможности использования реактивного движения для перемещения в мировом пространстве. Почти всю жизнь Циолковский занимался вопросами воздухоплавания. Его первая научная работа по воздухоплаванию «Аэростат металлический, управляемый» увидела свет в 1892 году.В этом же году в связи с переводом Константина Эдуардовича в Калужское уездное училище семья Циолковских переехала в Калугу. Следующий этап занятия – «мозговой штурм».
Кто является основоположником космической науки? Где и когда родился К.Э. Циолковский? Как он получил образование? В каких условиях работал Циолковский? Кем работал К.Э. Циолковский? О чем мечтал Циолковский? Сбылась ли мечта ученого? Каковы его заслуги перед наукой? Как оценен труд ученого? Почему его жизнь является примером беззаветного служения науке? Составление кластера с ключевым словом «К.Э. Циолковский». Использование названного приема поможет восстановить в памяти то, о чем уже шла речь на занятии, и выступить с заключительной речью по лексической теме занятия. Основоположник космонавтики и ракетостроения новатор в наукеученый-мечтатель К.Э. Циолковский К.Э. Циолковский ученый-теоретик 
Орден Трудового Золотая медаль «За выдающиеся работы в Красного Знамени области межпланетных сообщений» мыслитель настойчивый целеустремленный 1.Как вы определили условия выбора орфограммы в слове слышится? (Для того чтобы не ошибиться в написании гласной в безударном личном окончании, нужно знать спряжение глагола) И это тема сегодняшнего разговора. 2, Что же называется спряжением? Давайте обратимся к таблице и сформулируем правильный ответ на этот вопрос. Итак, блиц-опрос. «Выбери правильный вариант» 1. Какие части речи изменяются по лицам? а) имя прилагательное; б) местоимение; в) глагол. 2. Какие слова изменяются по числам? а) наречие; б) глагол в неопределенной форме; в) глагол в изъявительном наклонении. 3. Сколько спряжений у глагола? а) одно;
б) три; в) два.
Итак, спряжением называется изменение глагола по лицам и числам. 3. Мы выяснили, что называется спряжением и для чего оно существует. Как же нам разобраться, к какому спряжению какие глаголы относятся? Работа по таблице:
Следующий прием - классификация, в котором студентам требуется распределить глаголы по группам (1 и 2 спряжения). Выписать из текста глаголы 1 спряжения (задание 1 малой группе) и 2 спряжения (задание 2 малой группе). Объяснить правописание безударных личных окончаний. Очередным этапом занятия является решение проблемной задачи.Преимущество проблемного метода обучения в том, что он будит мысль, являясь стимулятором познавательной активности обучающихся. Проспрягать в настоящем времени глаголы слушать и слышать. Поставить ударение. Составить с этими глаголами предложения. Какая разница в значении этих глаголов?
Обобщение по теме занятия.Рефлексия: - Что нового вы узнали сегодня? - Что нужно знать, чтобы правильно писать безударные гласные в окончаниях глаголов? - Что называется спряжением? - Как определить спряжение глагола? Таким образом, использование интерактивных методов обучения позволяет повысить мотивацию и познавательную активность студентов, сделать качественным усвоение новых знаний, вызвать интерес к предмету, творческий настрой, товарищеские взаимоотношения. Литература: 1. Бунаков Н.Ф. Избранные педагогические сочинения. М.:1983. 246 с. 2. Большая Советская Энциклопедия в 30 томах, т.28, изд 3. М.: 1998. 618 с. 3. Кларин В. Инновации в обучении. М., 1997. 4. Потапова Р.К. Новые информационные технологии и лингвистика. М.: Просвещение, 2002. 5.Таубаева Ш.Т., Лактионова С.Н. Педагогическая инноватика как теория и практика нововведений в системе образования, Алматы:Ғылым.2001. Аннотация. Бұл мақалада жоғары оқу орында бір орыс тілі сабағында жаңа ақпараттық технологияны пайдалануы тұралы жарияланады. Annotation. In this article the ways of using the new tehnologies in teaching Russian to University students are described on the example of the Russian lesson plan. 371.214(574) М90 НАУЧНО-МЕТОДИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ОПРЕДЕЛЕНИЯ СОДЕРЖАНИЯ ОБРАЗОВАНИЯ В УСЛОВИЯХ 12-ЛЕТНЕГО ОБУЧЕНИЯ В КАЗАХСТАНЕ Мунатаева Э.М., Сагинтаев Р. Таразский государственный педагогический институт, г. Тараз В современных условиях качество образования является важной характеристикой конкурентноспособности общества в целом и каждой личности в отдельности. Непрерывное повышение требований к современному человеку, к его творческим возможностям, физическому и духовному здоровью, общей культуре требует модернизации организации и управления образовательным процессом. Главной задачей отечественной образовательной политики на современном этапе становится достижение качества образования, его соответствие актуальным и перспективным потребностям личности, общества и государства. В центре внимания сейчас находится личность, которая должна самостоятельно ориентироваться в мире информации и быстро восполнять пробелы в знаниях. Это требует изменения в методике обучения в вузах. Применение инновационных технологий в обучении обеспечивает формирование будущих специалистов, обладающих организаторскими и коммуникативными способностями, но в первую очередь применение разнообразных методов и приемов на занятиях позволяет создать возможность у студентов желание и стремление к обучению, что способствует, в конечном счете, повышению качества образования. В «Концепции 12 – летнего среднего общего образования в РК» сформирована главная цель: «Формирование и развитие образованной, творческой, компетентной и конкурентоспособной личности, способной жить в динамично развивающейся среде, готовой к самоактуализации как в своих интересах, так и в интересах общества». В мудрых изречениях предков говорится, что мы всегда «преклоняемся перед прошлым , стремимся к будущему». Сегодняшние дети – это будущий мир. Перед нами встают проблемы: как учить в век информатизации человека будущего, чему учить, чтобы знания, полученные на уроках, помогли каждому стать конкурентоспособной личностью, как повысить качество обученности студентов. В поисках решения этих проблем и складывается система нашей работы. Мы уделяем большое внимание вопросам повышения педагогического мастерства, внедрения новых технологий. Это «модульная технология», «проективная методика», «технология сотрудничества», «технология развития критического мышления». Таким образом, проектирование образовательной среды способствует профессиональному росту преподавателей, формируется новый тип учителя, вносящего новый профессиональный вклад в определение индивидуальной траектории развития, обучения и воспитания учащегося, в создание качественно новый системы обучения. Основными тенденциями мирового развития, обуславливающими существенные изменения в системе образования, являются:
ускорение темпов развития общества; переход к постиндустриальному, информационному обществу, расширение масштабов межкультурного взаимодействия; возникновение и рост глобальных проблем, которые могут быть решены в результате международного сотрудничества; демократизация общества; динамическое развитие экономики, рост, конкуренции; рост значения человеческого капитала. Государственная программа развития образования в РК на 2011-2020 годы ставит перед средним образованием задачи формирования в общеобразовательных школах интеллектуально, физически и духовно развитого гражданина Республики Казахстан, удовлетворения его потребности в получении образования, социализации личности, помогающей ей успешно жить и действовать в динамично меняющем мире. Образование в настоящее время стало важнейшим, системообразующим ресурсом социокультурной модернизации общества, социально-экономического развития государства, важнейшим фактором создания инновационной системы и развития человеческого капитала страны. Одним из инструментом достижения постановленной цели определен переход на 12-летнюю модель обучения. 12-летнее среднее образование рассматривается как социально-педагогическая инновация, способная консолидировать общественные и профессиональные усилия для создания уникальной национальной модели образования в интересах экономического и социокультурного развития Казахстана и с учетом современных тенденций модернизации образования и интеграции в мировое образовательное пространство. К настоящему времени разработаны: концепция 12-летнего образования, концепция развития профильного обучения, правила оценки учебных достижений обучающихся, концепция развития малокомплектных школ, государственные стандарты и учебные программы 12-летней школы, методические пособия. Современный динамично развивающийся мир предъявляет качественно новые требования к подготовке специалистов технического и профессионального образования. От специалиста требуется высокий профессионализм и компетентность, мобильность, способность к профессиональной адаптации, постоянному самосовершенствованию, владение информационными технологиями, знания в области экономики и управления. Согласно государственной программе развития технического и профессионального образования РК на 2008-2012 годы предполагается разработка и внедрение с участием работодателей, международных экспертов государственных, общеобязательных стандартов технического и профессионального образования, предусматривающих формирование у обучающихся базовых, специальных компетенций и несколько квалификаций, интегрированных (модульных ) образовательных программ по специальностям, в том числе эквивалентных программам бакалавриата, типовых учебных программ по специальным дисциплинам, учебной литературы, учебных пособий и учебно-методических комплексов. Методологические ориентиры, принципы и условия достижения профессиональной компетентности обучающихся в системе технического и профессионального образования. В настоящее время осуществляется разработка научных основ проектирования информационно-педагогической среды обучения специалистов технического и профессионального образования, формирования конкурентноспособных кадров как условия модернизации технического и профессионального образования. Отличительными чертами разработанных новых стандартов являются использование компетентного подхода, основанного на разработке оценки компетенций обучающихся учебных заведений в виде основных образовательных результатов, возможность использования модульного обучения. Основными задачами, стоящими перед системой высшего образования Казахстана, являются модернизация национальной системы высшего образования в контексте Болонской декларацией, приведение стандартов и образовательных программ в соответствие с требованием рынков труда, создание системы обеспечения качества, внедрение кредитной технологии обучения и европейской системы перевода зачетных единиц. По важным вопросам теоретико-методологического обеспечения развития системы высшего образования в условиях интеграции в европейское образовательное пространство учеными академии проведены несколько фундаментальных исследований. Это позволило целостно охарактеризовать актуальные цели и задачи современной системы высшего образования, определить содержание национальных ценностей, приоритетных направлений, принципов развития системы высшего образования Республики Казахстан на основе изучения лучшего мирового опыта. В условиях глобализации расширяются границы культурно-мировоззренческого плюрализма, происходит отход от универсальности, определенности, целостности и все больше появляется разнородность, многообразие, изменчивость, вариативность, форм человеческого бытия неустойчивость ценностного пространства. Поэтому сейчас актуально проанализировать влияние происходящих трансформаций и изменений на личность человека, важно понять и осмыслить не только негативные последствия динамично меняющихся условий, но и принятие их как состояние, открывающее новые возможности адаптации к динамизму и сложности современных реальностей и модернизации системы образования в соответствии с этими трансформациями. Современный мир характеризуется становлением информационного общества. Положительные и отрицательные стороны расширения и углубления информационной среды оказывают влияние на процессы образования, образовательные структуры и структуры образования. Информационная среда стала существенной составляющей образования человека. Научить его ориентироваться в многомерном, многозначном информационно-коммуникационном пространстве становиться одной из главных задач образования. Государственная программа развития образования в Республике Казахстан на 2011-2020 годы, безусловно, станет новой вехой в модернизации системы образования нашей страны в соответствии со все более нарастающими требованиями эпохи глобализации и переходом в постиндустриальное общество. Мы считаем, что в рамках реализации программы предстоят новые задачи по научному и научно-методологическому обеспечению развития всей непрерывной системы образования. Одной из ключевых вопросов модернизации всей непрерывной системы образования является разработка Национальной квалификационной системы, которая, определяя уровни образования и требования к ним, а также переходы между специальностями, может служить фундаментом для формирования системы непрерывного образования, улучшения качества, доступности образования. Актуальными вопросами в плане модернизации образования являются разработка научных основ реализации концепции обучения в течение всей жизни, проблемы интегрирования образования и профессиональных квалификаций с потребностями рынка труда, определение социально-педагогических условий достижения квалификации через программы формального и неформального образования, разработка методологии подготовки профессиональных отраслевых стандартов и на их основе образовательных стандартов нового поколения, основанных на компетенциях.
1. Республиканский научно-методический, информационно-аналитический журнал «12 жылдық білім беру - 12-летнее образование». 2. А.П.Бердашкевич, Н.В.Тихомирова // Народное образование. – 2011. - №2 .- С.16-19. 3. Переход на новые стандарты в установленные сроки и по мере готовности: беседа с Е.Рыжаковым. Новый образовательный стандарт и 12-летнее обучение в школе. Аннотация. Біздің ойымызша, бағдарламаның жүзеге асуына, білім жүйесінің барлық толассыз дамуына ғылыми және ғылыми-методикалық жүйенің тарапынан жаңа мақсаттар құрылып, қамтамасыздану қажет. Annotation. We believe that under the program face new challenges to scientific and methodological support continuous development of the whole education system. 681 М85 АЙМАҚТЫҚ АҚПАРАТТАРДЫ ТҮСІНДІРУ БАРЫСЫНДАҒЫ ҚАЙТАЛАНУ ЖӘНЕ НҮСҚА ТҮРЛЕРІ. Мусабекова Г.С. №47 орта мектеп, Тараз қ. Шет тілін үйрету барысында ең негізгі принципі біздің ойымызша, ол шет тіліне байланысты материалдарды түрлендіріп және қайталауды қосып өткізу. Осы екі факторларды қосу арқылы біз жиі кездесіп, қолданылып тұратын тіл жүйесін нақты қорытындылай аламыз. Ағылшын тілі сабақтарында осы принципті қолдану өте тиімді де оңай болып саналады, әсіресе аймақтық материалдарды қолданған кезде. IX- XI сыныптарға арналған ағылшын тілі оқулықтарында, Ұлыбритания, АҚШ, Канада, Австралия және Жаңа Зеландия елдері туралы очерктері бар. Одан басқа оқушылар өзінің туған қаласы туралы белгілі ақпаратты ағылшын тілінде алады. Мазмұны бойынша бұл материалдар бір бірінен айырмашылығы болса да, олар қайталанатын сөз тіркестерімен сөйлемдерді қамтиды. Осы жүйелерге байланысты біз бірнеше мемлекеттер мен аймақтық материалдары бар оқулық кестелерді жасадық. Мысалы осындай кестенің бір түрі;What town ( city) is the capital of….? The capital of…. is…. .
Осы кестені пайдалана отырып, біз 11 біртипті (бірақ бірдей емес) сұрақтарға жауап бере аламыз, сонымен қатар жүйесі бір 11 сөйлем құрастыра аламыз бірақ әр- түрлі ақпараты бар.Айта кететіні, кесте « дайын ақпаратты» қамтымайды.Бұл ақпаратты жақсылап анықтап алу керек, ол оқушылардан көп жұмысты талап етеді.Кестемен жұмыс жасауда мынадай нұскалары бар; 1.Мұғалім; What is the capital of Canada? Оқушылар; The capital of Canada is Ottawa. 2.Мұғалім бір де бір сөз айтпайды, тек қана мемлекетін айтады, мысалы; Scotland. Осы белгіге байланысты, оқушылар біріге отырып сұрақ құрастыру керек; What city is the capital of Scotland? Содан кейін жауабын беру керек; The capital of Scotland is Edinburgh.Хор мен жұмыс кестенің лексикалық Материалы біткенше жүреді. Бұндай кестені барлық сыныптарда қолдануға болады. Кесте өткенді қайталауға және тақырыпты түсінуге көмектеседі. Б ірнеше кестелердің үлгісін көрсетуге болады. Where is…. Situated? What river is ….. situated on? …… is situated on …..
What is the residence of ….? The residence of …. is…..
Осындай кестелердің басқа түрі болуы мүмкін; What minerals is …. Rich in ? What is the area (population) of …..? What does the industry (agriculture) of ….. produce ? How many…. does …… consist of ? Осындай кестелермен жұмыс жасау, көптеген сөз, сөйлем түрлерін жаттап алуға және еске сақтау қабілеттерін асырады. Бірақ бұл жұмыс бекер жаттап алу дегенді білдірмейді.Қайта, материалды жақсы қабылдауға әсер етеді.
Биккинин И.Д. “Тюркизмы в английском языке”, Ватандаш. – Уфа, 1998. – №1. – с.176-180 Таубаева Ш.Т., Лактионова С.Н. Педагогическая инноватика как теория и практика нововведений в системе образования, Алматы:Ғылым.2001. Shuchard, B. The structure of American English», New York. 1998. – p 73 Haugen, Einar. The analysis of linguistic borrowing, Language. 1950. – p 210-231 Аннотация. С нашего точка зрения изучая английский язык главный и важный принцип это повторят и обновлять материалы связывающий с английским языком. Annotation. From our point of view, studying English major and important principle is to repeat and update binding materials with English. 374.018 М85 МЕКТЕПТІҢ ЖОҒАРЫ САТЫСЫНДА БАҒДАРЛЫ ОҚЫТУДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ Мустафина М.А. Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ. Қазақстан Республикасының білім беруді дaмыту мәселелерінің негізгі мақсаты – білім беру жүйесінің барлық деңгейінде қоғамның талаптарына сәйкес келетін білімді, кәсіби біліктілігі жоғары, бәсекеге қабілетті тұлғаны тәрбиелейтін білім негізін қалыптастыру. Білім берудің адамға, жеке тұлғаға қарай бағытталуы , білім мазмұнының демократиялылығы, заман талабына сай білім беру мен ұлттық тәрбие үрдісінің гуманистік сипаты – 12 жылдық білім берудің әдіснамалық негізі ретінде қызмет ете алады. Білім беруде,білім алушының дербес мүмкіндіктері , жас және жеке ерекшеліктері ескерілуі қажет. Оқушының жеке тұлға ретінде дамуы, өзіндік көзқарасының қаллыптасуы, ой-өрісінің кеңеюі мектеп қабырғасынан басталып арнайы орта оқу орындарында жалғаса түседі. Сондықтан да, 12 жылдық білім беретін мектептегі үрдіс жеке тұлғаға бағдарланған оқыту ұстанымына негізделіп, оқушының жеке ерекшеліктеріне қарай қоғамдағы өзгерістерге бейім даму мүмкіндігін айқындауды қажет етеді. Яғни 12 жылдық білім беру жүйесіне көшу-әлемдік білім кеңістігіне еркін енуді көздейтін заман талабынан туындап отырған мәселе. Қоғамның жедел ақпараттануы мен қарқынды дамуы білім беруге қойылатын талаптарды түбегейлі өзгертті. Еліміз оқытудың «Нәтижеге бағытталған білім беру» моделіне көшті. Ал,нәтижеге бағытталған білім беру дегеніміз жеке тұлғаның құзырлығын қалыптастыру. Білім берудің басты мақсаты – білімге, білік пен дағдыға қол жеткізу ғана емес, солардың негізінде лайықты ақпаратты өзі табу, талдау және оны пайдалану сөйтіп қарқынды дамып жатқан заманға лайықты өмір сүру болып табылады. Үшінші мыңжылдық – құзыреттілік білім беру жағдайында мамандардың инновациялық даярлығын қажет ететін, жаңа тұрпатты инновациялық іс-әрекет кезеңі. Яғни, қазіргі өзекті мәселелердің бірі - өзгермелі әлеуметтік және экономикалық жағдайда өмір сүруге дайын ғана емес, айналасындағы шынайы өмірге белсенді қатынасын байқатып, оны жақсартуға ықпал ете алатын, бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру болып табылады. Тұлға – мазмұнды күрделі ерекше әлеуметтік ұғым. Оның өсуі мен қалыптасуы ортасы мен қоғамдық өмірге тәуелді. Адамның тұлғалық қалыптасуы – үздіксіз және күрделі процесс. Демек, оқушыға білім бере отырып, біз оқушының жан-жақты дамуына мүмкіндік жасауымыз қажет. Білім беру барысында оқушының жеке тұлға ретінде ерекшеліктерін ескеру – баланың өзін-өзі жан-жақты дамыту мәселесін оңтайлы шешуге мүмкіндік береді. Бүгінгі ұрпаққа әлемдік білім беру стандартына сәйкес жаңаша білім беруімізді өркениетті дамудың өзі талап етіп отыр. Сондықтан да бүгінгі таңда жалпы 12 жылдық білім беру жүйесіне көшумен жеке тұлғаның бойында мәдени, рухани құндылық қасиеттерін қалыптастыра оқытумен қоса тәрбие де аса маңызды орын алады. Жеке тұлғаның бойында мәдени құндылық қасиеттерін қалыптастыруда оқыту мен тәрбиенің теориясы мен практикасын ұштастыра отырып жүргізу қамтамасыз етілуі керек. 12 жылдық оқу мерзіміне көшу жауапты жұмыс екені даусыз. Оны жүзеге асыру арқылы білім беру жүйесі жалпы әлемдік білім аймағына ене алады. Осындай деңгейде болу ұрпағымыздың жер шарының кез-келген жеріне барып қалаған мамандығын игеруіне мүмкіндік береді. Осыған байланысты жеке тұлғаға қойылатын мынадай талаптар алдыңғы орынға шығады: креативтілік, белсенділік, әлеуметтілік жауапкершілік, ой - өрісінің кеңдігі, жоғары кәсіби деңгейлі сауаттылық, танымдық әрекетке қызығушылығының басымдығы. Осыған байланысты оқу әрекетін дұрыс ұйымдастыру қажеттілігі туындайды. Білім алу, іскерлік пен дағдының қалыптасуы тек оқу әрекетінде ғана болады деп бір жақты түсінуге болмайды.Ол басқа әрекеттерге де тән, бірақ олар өте баяу жүреді, ұзақ уақытты талап етеді. 12 жылдық орта білім берудің құрылымдық-мазмұндық моделі төмендегі ұстанымдар негізінде ұйымдастырылады: - жеке тұлғаның жас және жеке ерекшеліктерінің басты назарда болуы; - жеке тұлғаның жас кезеңдерінің ескерілуі; - күтілетін нәтижелердің оқушы жетістіктеріне бағыттылығы; - оқытудың сабақтастығы; - әрбір оқыту сатысының даралығы. 12 жылдық білім мазмұнының негізгі өзегі – қарқынды дамып келе жатқан өзгермелі қоғамда өмір сүруге икемді, жеке басының, сондай-ақ, қоғам пайдасына қарай өзін-өзі толық жүзеге асыруға дайын білімді, шығармашылыққа бейім, құзыретті және бәсекеге қабілетті тұлғаны қалыптастыру мен дамыту болып табылады. Білім алушы білім алудың белгілі бір сатысымен (мектеп немесе жоғары оқу орнымен) шектелмейді. Бүгінгі таңда, демек, болашақта да білім қажеттілігі адамның белсенді өмірін қамтиды. Сондықтан жастардың бүгінгі білімі – болашақта өз білімін жетілдірудің және өз бетімен білім алуларының тек қана негізі. Мұнан шығатын қорытынды оқушыларды үздіксіз білім алуға дайындаудың тиімді жолдарын іздестіру өзекті мәселелердің бірі екендігі сөзсіз. Қазіргі заманғы тұлға кеңейген әлеуметтік кеңістікте , ішкі икемділігі мен түрлі мүдделерін көрсете, өзін жетілдіруге ұмтыла, адамзат тұрмысының маңызын сезінуге бағдарлану керек. Орыстың ұлы педагогы В.А.Сухомлинский мектептің басты міндеті - әрбір адамның дарындылығын ашу, оны толыққанды шығармашылық, интеллектуалдық еңбек жолын бағдарлау. Әрбір оқушының қайталанбас дарынын дөп басып табу, аша түсу, қастерлеу бұл – тұлғаны адамзат қадір-қасиетінің өркендеуінің жоғары деңгейіне дейін көтеру деген сөз деп атап көрсетеді. Дәстүрлі мектептен бағдарлы оқытудың айырмашылығы оқушыларға тереңдетіп оқу үшін нақты басым бағытты таңдап алуға мүмкіндік береді. Таңдау бірнеше нұсқада берілетіндіктен, бағдарлау-бұл ең алдымен, білім берудің еркіндігін, вариативтілігін ескереді. Ал оның тереңдетіп оқытудан ерекшелігі- оқушыларға бірін бірі толықтырып отыратын бірнеше пәндер тобын оқуға мүмкіндік туғызылған. Бағдарлы оқытудың қазіргі жағдайының күрделілігі, ең алдымен, бағдарлы оқытудың жедел қарқынмен енгізілуімен байланысты. Оның салдары ретінде бағдарлы оқытудың жеке аспектілерінің жете ойластырылмағанынан туындап отыр. Бүгінгі күнгі оқушылардың бағдарлы сыныптарды таңдап алуы көбінесе болашақ кәсіпті таңдап алумен байланысты емес. Ата-аналары мен балаларының нақты бағдарды таңдап алуы нақты қоғам қажеттіліктеріне сәйкес келе бермейді. Мамандыққа бағдар беру – 12 жылдық оқытудың басты міндеттерінің бірі. Бағдарлы білім беру –оқытудың жоғары сатысында емес, негізгі мектептен бейіналды даярлық болып басталады. Оқушының бейіналды дайындығы – бұл бейіндік оқытудың құрамдас бөлігі, жалпы орта білімнің жоғарғы сатысында қажетті дайындық кезеңі. Негізгі сатының ерекшелігі оқушының мектептегі жоғары сатысындағы бейіндік оқытуға саналы таңдау жасауға бағдар беретін бейіналды дайындықтың жүргізілуі болып табылады. Бейіналды даярлықтың негізгі мақсаты- таңдау курстарын, ақпараттық жұмыстарды, бейіндік бағдарды ұйымдастыру арқылы оқушылардың өзін-өзі анықтауына ықпал беретін білім беру кеңістігін құру. Қазіргі таңда социолог- ғалымдардың зерттеулері бойынша жастардың 40% -ының мамандықтары өздерінің қызығушылықтар мен қажеттіліктеріне , мүмкіндіктері мен қабілеттеріне еш сәйкес келмейді екен. Бұл адамның жұмысқа деген қабілетін төмендетіп қана қоймай, рухани, психологиялық тоқырауға да алып келеді. Бұл еліміз егемендік алып, нарықтық экономикаға көшкеннен бері айқын көрінуде. Мектеп практикасында ҰБТ тапсыратын мектеп түлектерінің басым көпшілігінің өздерінің қай мамандықты таңдайтынын айқындап үлгермейтіндігі, 4-ші пәнді (таңдау пәні) ауыстырушылық жиі кездеседі. Ауыстырғанда бір-біріне өзара байланысты пәндер емес, физиканы таңдап тұрып, ҰБТ кезінде әдебиетке ауысып жатады. Бұл оқушылардың бейіндік бағдарының толық айқындалмағанын көрсетеді. Осындай мәселелерден шығудың бір жолы дұрыс жолға қойылған бағдаралды даярлық болып табылады. Бейіналды дарлықтың мақсаты-
11-12 сыныптың бейіндік оқытуды таңдау барысындағы оқушыға өзін-өзі анықтауға жағдай жасау; түрлі бейіндік оқытуды таңдаудағы өзінің шынайы қабілеттілігін бағалауға қалыптастыру; қызығушылығы мен қабілеттілігіне сәйкес бейіндік оқытуды таңдауға көмектесуді іске асыру; оқуды бейінді таңдау мотивациясының жоғары деңгейін қалыптастыру. Жалпы орта білім берудің екінші сатысының негізгі бағдары- жалпы білім алуға жағдай жасау, адамдар арасындағы және этносаралық қатынастар мәдениетін, тұлғаның біртұтас көзқарасын, өзін-өзі анықтауын қалыптастыру, тұлғаның өзін-өзі ұйымдастыру тетіктерін, кәсіби және танымдық ой-пікірінің туындауына, теориялық ойлау тәсілдері мен ғылыми таным әдістерін игеруіне ықпал ететін оқу әрекетін ұйымдастыру. Бағдарлаудың міндеті- мектептегі әрбір оқушы өзін табуы үшін, қандай қызмет саласына өзінің бейім екенін түсінуі үшін оларға жағдай туғызу болып табылады. Бағдарлы оқытудың мақсаты – мектептің жоғары сатысының орта және жоғары кәсіби білім беру ұйымдарымен сабақтастығын қамтамасыз ету, сол оқу орындарына оқушыларды түсуге дайындау болып табылады. Оқушылар бағдарлы сыныптарға келген кезде бірқатар проблемаларға тап болады. Олар:
Қолданбалы курстардың оқушылар сұранысына сай келмеуі Мектептердегі әлеуметтік білім ортасының ерекшелігі; ресурстық орталықтардың, оқушылардың теориялық білімін жетілдіретін талапқа сай жабдықталған кабинеттер, зертханалар, оқу шеберханаларының жоқтығы; Жалпы білім берудің үш сатысы арасында жүйелі байланыстың болмауы; Педагогикалық ұжымның кәсіби потенциалы Мектеп түлектерінің ҰБТ-дағы төртінші пәнді таңдаудағы толғаныстары; Осы мәселелер аясында бағдаралды дайындық жұмыстарын ұйымдастыру жұмыстарына тоқталайық. Тұлғаның бейіндік бағдарын анықтауы – бір рет қана болатын құбылыс деп қарауға болмайды, ол адам өмірінің маңызды кезеңін қамтитын ұзақ та күрделі үдеріс. Осы кезде адам өзінің жеке бас ерекшелігін, қызығушылығы мен қажеттіліктерін, әлсіз қырлары мен басым тұстарын танып біле бастайды. Өз білімі мен таңдайтын мамандығына қажетті білімді саралай бастайды. Сондықтан да, бейіналды даярлықты 2 кезеңмен жүргізіледі. Ақпараттандыру Бейіндік бағдарды анықтау 1. Ақпараттандыру кезеңі - оқушы мен ата-ананаң келешекте білім траекториясын жоспарлау мен таңдауға көмектеседі. Оқушының білім кеңістігігінің еңбек рыноктарында, бейіналды дайындықтың жүйесінде өзін-өзі бағдарлауға жағдай жасайды. Ақпараттандыру кезеңінде қолға алынатын жұмыстар: а) бұқаралық ақпарат құралдарын пайдалану б) жоғары оқу орындары мен кәсіптік оқу орындары шығарған анықтамалық кітаптар кең ақпарат береді с) мамандақ иелерімен тілдесу болуы шарт.
Кез келген мамандықты игеру үшін адамның еңбек әрекетін қамтамасыз ететін мүмкіндіктері мен дайындығы болады. Бұл – физикалық және ақыл-ойдың жұмыс қабілеттілігі, ой-өріс белсенділігінің деңгейі, бейімділігі мен қабілеті, оқу мен жұмысқа деген қарым-қатынасы. Негізінен осы қабілеттер адамды еңбекте табысқа жетелейді. Бала өзінің осы қасиеттерін аяғына дейін толық біле бермейді. Осы тұста психодиагностиканың берер көмегі мол. Ол адамның өзін-өзі тануына, өз қызығушылығы мен мүмкіндіктерін дәл анықтай отырып, өзін-өзі қабылдауы мен жетілдіруін белсендіреді. Бейіналды дайындық – бұл болашақ кәсіби іс-әрекетті есепке ала отырып, бейіндік оқуды таңдау барысындағы 9-10 сыныптардық өзін-өзі анықтауға бағытталған ақпараттық жүйе және ұйымдастыру іс-әрекетіндегі педагогикалық ұжымдық, психологиялық-педагогикалық демеу. Қорыта айтқанда, қазіргі кезде бағдарлы оқыту көптеген жаңа проблемалармен қабаттаса өтіп келеді, ал бұл өз кезегінде білім беруді басқаруоргандары мен мұғалімдерден жұмыла күш жұмсауды талап етеді.
Қазақстан Республикасындағы 12 жылдық жалпы орта білім беру тұжырымдамасы. Бахишева С. «12 жылдық білім беру және оқушы тұлғасы».Білім кілті.[№1, 2006] Жазықбаева Ұ. «Жеке тұлғаны қалыптастырудағы 12 жылдық білім берудің тиімділігі». Білім әлемі. [№1, 2007] Дәулетов Н. «Бала қабілетіне қарай білім беру – бұл өмір талабы». Егемен Қазақстан. [19 қазан,2005] Жұмабаев М. Педагогика. Алматы: Ана тілі,1992 жүктеу/скачать 2,35 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||