Список использованных литератур

1.Л.С.Понтрягин, В.Г.Болтянский, Р.В.Гамкрелидзе, Е.Ф.Мищенко Математическая теория оптимальных процессов. Наука, 2006

2. С.Л.Зенкевич, А.В.Назарова, Д.М. Лисицын. Моделирование движения робота по сложенному маршруту. Мобильные роботы и мехатронные системы. Материалы научной школы-конференции. МГУ. 2000

3.Н.Л.Григоренко. Математические методы управления несколькими динамическими процессами. Изд. МГУ. 2000

4. С.А.Ашманов Введение в математическую экономику. Наука, 2004.
Аннотация. Қамтамасыз етілетін ұсынылған өлшеулер әдіснамасы алынған бағалау кешенділігінің бірегейлігін экономикалық кеңістікте қамтиды. Экономикалық кеңістікте өлшеулер әдіснамасын қолдану нақты қолданыстағы статистикаға тіреледі және және жаңа көрсеткіштер енгізуді талап етеді, экономикалық ақпаратты ұсынудың жаңа үрдісін ұсынады.

Аnnotation.The proposed methodology measurement in economic space provides unity and comprehensiveness of assessments. Application of the methodology of measurement in the economic area, based on current statistics and does not require the introduction of new indicators, presenting a brand new procedure for processing of economic information.


37.037

Н23

ҚУАТТЫҚ ЖАТТЫҒУЛАР ДАЙЫНДЫҒЫНЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ.
Нартбаев Т.. Абдикулов М., Абдыхайранов У.

Тараз мемлкеттік педагогикалық инстиут, Тараз қ.
Спорттық ғылым әрқашан да ұлттық командалардың болашақ контингентінің кәсіптік шеберлігін арттыру мақсатында туындаған сұрақтарға көңіл бөліп қана қоймай, спортпен айналысатын балалар мен жасөспірімдердің денсаулығына назар аударады. Теориялық білімнің, тәжірибелік жетістіктер мен ұсыныстардың сараптамасы жас және ересек спортшылардың тамақтануындағы түйіні шешілмеген мәселелердің өзара тығыз байланысты екенін көрсетеді. Сондықтан, осы жұмыстағы қарастырылған сұрақтар барлық жастағы әуесқой және кәсіпқой спортшылар үшін өзекті болып табылады. Қазіргі таңда спортшылардың тамақтануы көптеген  шарттар арқылы жүзеге асатын үдеріс болып табылады. Ол шарттарға: астың қорытылуындағы биохимиялық және физиологиялық механизмдер; спорт түріне дайындық және жарыстың сатылары, өсу және даму; байланысты  тағам қалыптары мен өзгеріп отыратын  қажеттіліктер, психологиялық және тәрбиелік реакциялар; эстетика және этика сұрақтары; мәдени және ақпараттық тіршілік ортасы және әлеуметтік - экономикалық шарттар, гигиеналық және экологиялық қалыптар.

Қазіргі таңдағы жоғарғы табысты спорт деп - балғын 3-4 жасар баланың спорт секциясына қатысып, өзінің жасына лайықсыз шамадан тыс жүктемемен жаттығуын айтамыз және бұл жағдай бүгінгі күні жүзеге асуда. Үлкен спорт бұлсыз жарық көрмес еді. Ата-аналар мен жаттықтырушылардың негізгі міндеті – баланы осы үдеріске сәйкесінше бейімдеу. Ал оның өзі жас-шамаға, спорт түріне, оқу-жаттығу кездеріне, денсаулық ерекшеліктеріне, жарыстарға, калпына келтіру демалыстарына  және т.б. шарттарға негізделген дұрыс тамақтанусыз жүзеге аспайды.Дегенмен, жаттықтырушылар мен спортшылардың барлығы тағамтану ғылымының негіздерін біле бермейді, білімінің аздығынан спортшылар тамақтану тәртібін дұрыс тағайындамайды.

Спорттық нәтижелердің жоғарылауында тағамның бір түрін шамадан тыс қолдану негізделмеген көзқарас және бұл тәжірибе барысында дәлелденген. Тамақтануды – басты мақсат ретінде қоюға болмайды және спортшы бар ойын тамақтануға бағыттамауы керек, бірақ, спортшының тәртібінде тамақтанудың маңызы зор екенін ұмытпауы керек.

Тамақтану жөнінде спортшыларда туындайтын ең бірінші сұрақ – бұл, тамақтанудың сандық мөлшері. Тамақтанудың сандық мөлшері ағзаның қуаттық шығынымен тығыз байланысты болып келеді.Қуат адам бойынан үнемі шығындалады, ақуыз, май, көмірсу қуаттық заттар үнемі шығындалып отырады. Қуат неғұрлым шығындалса, соғұрлым адам салмағын жоғалтады. Тамақтану шығынға ұшыраған заттардың орнын толтыру арқылы, шығын болған қуатты қалпына келтіреді. Қоректік заттардың сандық мөлшері шығын болған заттар мен қуаттардың мөлшеріне дәлме-дәл сәйкес келуі керек. Бұлшықет жұмысы кезінде қуаттың шығыны орындалған жұмыстың көлеміне сай өсіп отырады. Әр түрлі жаттығулар кезінде жұмсалған қуаттың мөлшерін анықтау үшін қуаттық шығындарды өлшейді, яғни, бұл тәсілді қолданған оттегінің мөлшерін есептеу арқылы анықтайды. Неғұрлым бұлшықет массасы көп болып, бұлшықет неғұрлым үлкен амплитуда және  жиілікпен жиырылатын болса, соғұрлым, қуаттың шығыны көп болады. Қабылданған тағамның қуаттық мәнін есептеу үшін маңызды қуаттық заттардың калориясын білу қажет. Әрбір қуаттық заттың мәні  көп жақты және дұрыс тамақтанған спортшының рационында  барлық қуаттық заттар болуы қажет. Егер тағамдық  рационды, құрамы (ақуыз, май, көмірсу) бойынша емес, тағамның калорийі тұрғысында есептейтін болсақ, онда қуаттық заттар тағам массасына тең келмейтінін ескеруіміз қажет. Тағамның салмақтық тұрғыда едәуір бөлігін су, тұздар және сіңірілмейтін заттар құрайды.Ақуыздар дене жасушаларының құрылыстық материалдары болып табылады. Олар қуаттық маңызға ие. 1г ақуыз тотыққанда 4 ккал қуат береді.  Ақуыздар ағзадағы зат алмасуының қалыпты жүруін реттеуші орын алады. Тәулік ішіндегі ақуыздың минимальдық шығыны 40-50 г тең. Ақуыздың қалыпты тәуліктік қажеттілігі 100-110 г.Май ағза үшін қуаттық маңызға ие. 1г май тотыққанда 9,3 ккал қуат береді. Май ұлпасы мүшелерді қоршап, механикалық жарақаттардан қорғайды. Май жылуды нашар өткізеді, осы қасиетінің арқасында, тері асты май қабаты денеден көп мөлшерде жылудың бөлінуін алдын алады. Белсенді түрдегі спорттық жүктемелерде бұлшықеттердегі майдың шығыны көп емес. Егер бұлшықет өте белсенді жұмыс жасап, үлкен күшпен және жиілікпен жиырылса, онда негізгі қуаттық зат – көмірсу болып табылады. Майлар, белсенділігі жағынан едәуір болып келетін және бірнеше сағат бойы атқарылатын жұмыстарда шығындалады. Майдың тәулік ішіндегі қалыпты қажеттілігі 70-100г, бұл ағзада 600-900 калорий енгізеді. Үлкен қуаттық шығындарда майдың қабылдануы артуы мүмкін. Майдың құрамына А, Д, Е дәрумендері кіреді. Ағзада липидтердің көзі болып саналатын өсімдік майлары жақсы сіңіріледі. Көмірсулар – күрделілігі жағынан түрлі болып келетін қосындылардан тұрады. Қарапайым көмірсу – жүзім қанты (глюкоза), күрделі көмірсу – дисахарид (қызылша қанты), сонымен қатар әртүрлі полисахаридтер (өсімдік крахмалы), клетчатка, гликоген (жануар крахмалы). Күрделі көмірсулар асқорыту  аппаратында моносахаридтерге, яғни глюкозаға дейін қорытылады.

Бұлшықет жұмысы кезінде бұлшықетте орналасқан көмірсулар шығындалады. Олардың шығыны – бауырдан қан арқылы келетін көмірсулармен толтырылады.  Көмірсулардың тасымалдануы моносахарид түрінде жүзеге асырылады. Бұл үшін гликоген бауырдан глюкозаға дейін ыдырап қанға түседі. Бұлшықеттерге  қан арқылы тасымалданған глюкоза қайта гликогенге айналады. Осылайша,  ағзада қантты қуат көзі ретінде жиі пайдаланатын - бұлшықет болып табылады.  Бұлшықет жұмысы неғұрлым белсенді болып,  көмірсудың шығыны көп болса, соғұрлым қаннан көмірсудың сіңірілуі және көмірсудың бауырдан қанға түсуі арта түседі. 1г көмірсу тотыққанда 4 ккал қуат береді. Яғни, көмірсу тағамдарының қуаттық құндылығы 1200-1600 калорий болып табылады.

Спортшының су ішетін тәртібі мен тұзды пайдалану тәртібі бөлек қарастырылмайды. Бұл жағдайда су-тұз алмасу тәртібін айтқан жөн. Бұл дегеніміз, ағзадағы қанда және ұлпа сұйықтықтарында су мен тұздың қатынасы қатаң түрде сақталады. Қандағы тұздың концентрациясы орташа 0,95%-ға тең. Бұл тұздың мөлшері тұрақты болып келеді. Егер бұл тұрақтылық бұзылса, қанның осмотикалық қысымы өзгеріп, қанмен жуылатын жасушалардың қызметі бұзылады. Егер де ағзаға көп мөлшерде тұз түссе, онда судың пайдалануы жоғарылайды. Су ағзада жиналып, ұлпалар ісінеді. Ағзада тұз аз болған жағдайда судың ағзада жиналуы нашарлайды. Қалыпты дене салмағының сақталуы үшін, бұл жағдайды спортшылар ескеру қажет.Спортта үлкен нәтижелерге қол жеткізу үшін, дененің саулығы және ағзадағы болып жатқан барлық үдерістердің кемшіліксіз өтуі шарт. Сондықтан спортшыларға тағамдағы  дәрумендердің құрамын сақтау маңызды болып табылады. Субьективті сезілмейтін, жұмысқа қабілеттіліктің төмендеуін тудыратын гиповитаминоздардың әлсіз түрлері - дистанциядағы секундтық үлесін, секіру мен лақтырудағы сантиметрлердің, ауыр көтергендегі килограмдардың жоғалуына, гимнастикадағы ұпайлардың төмендеуіне,  спорт ойындары мен күрес түрлерінде жеңіліске алып келеді.Спортшы өзінің қалыпты тамақтану рационы құрамына маңызды дәрумендердің және олардың қажетті мөлшеріне аса мән беру керек. Өйткені, бұлшықеттің белсенді жұмысы барысында ағзадағы аталмыш дәрумендердің шығыны жоғары болғандықтан, олардың қажеттілігі де арта түседі. Спортшының тамақтануы жайында сұрақ, тағамның сандық мөлшерін ғана қамтымай, оның құрамын қарастырады. Тағамның жақсы қорытылуы мен сіңірілуі үшін тамақтанудың белгілі бір тәртібін ұстану қажет. Тағамды қашан қабылдауды және тағамды қабылдау мен жарыстар мерзімдерінің арасындағы қатынасын білу керек.Спорт дәрігерлері спортшылардың дұрыс тамақтану рационын құру және әртүрлі  аурулар мен спорттық жарақаттарды алдын алу жөніндегі күрделі тапсырмаларды шешуде. Осы тұрғыдан биологиялық белсенді қосылыстарды (ББҚ)  қазіргі таңдағы спорт  медицинасында  қолдану аса қажет.ББҚ-дың жоғарғы тағамдық тығыздығы,  белгілі бір жүйеге бағытталуы, дайындалуы мен тасымалдануы жағынан түрлі қолайлы пішінде болуы, жақсы дәмдік және сенімді гигиеналық сапасы сияқты қасиеттерінің арқасында барлық спорт түрлеріне қатысатын спортшылардың тамақтануын құрастыруында кең қолданылады.ББҚ спорт тәжірибесінде төмендегі мақсаттарды шешу үшін қолданылады:

- созылмалы жарыс жүктемелері кезінде және жаттығулар арасында тамақтану;

- жаттығу және жарыстан кейін ағзаның қалпына келу үдерістерін жылдамдату;

- су-тұз алмасуын және дене қызуын реттеу;

- дене массасын түзету (салмақтың төмендеуі);

- споршының бұлшықет массасын дамытуға арналған жаттығулар кезіндегі жаттығу белсенділігін жоғарлату;

- жарыс кезіндегі тәуліктік рацион көлемін азайту;

- жаттығу бағыттарының бағытталуына байланысты тәуліктік рационның сапалық бағытын өзгерту.

Спорттық ойын түрлерінде ББҚ өте қажет, өйткені созылмалы дене жүктеме немесе жарыс барысында ағзадан көптеген микроэлементтер, ең бірінші темір, мыс, марганец, молибден, мырыш және макроэлементтер – калий, кальций, магний және натрий жоғалады.Зат алмасудағы осындай өзгерістер ағзадғы пластикалық және қуаттық ресурстарының қалпына келу жылдамдығын төмендетеді. Бұл өз кезегінде спорттық жұмысқа қабілеттілікті төмендетіп және спорттық нәтижелердің өсуін қиындатады. Мысалы: ағзада макроэлементтердің тапшы болуы бұлшықеттің тырысуына және жиырылуы мен босаңсуының төмендеуіне алып келеді. Микроэлементтердің және негізгі дәрумендердің тапшылығы,  ағзаның иммундық күштерінің  әлсіреуіне әкеледі  де үнемі жаттығу жасауға мүмкіндік бермейді.  Осы жағдайға байланысты спорт тәжірибесінде арнаулы тағам қоспалары пайда болып, кең қолданысқа ие болды. Жоғары  биологиялық құндылыққа ие өнімдер дене мәдениеті және спортпен тығыз байланысты. Жаттығулар мен жарыстарда ББҚ қолдану керектігі еш дау тудырмайды.

  

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1. 
   Спортивные игры техника,тактика обучения. Ю.Д. Железняк М. Академия 2001 ж.
   
2. 
   Уақбаев Е. Дене тәрбиесінің негіздері. Алматы., 2000ж
   
3. 
   Т.Бегалиев. Педагогика. Тараз. 2001ж.
   
4. 
   Алимханов Е. Балуанның дене-күш қабілетін арттыру, Алматы, 2004ж.
   

Особенно трудной проблемой являются отходы, изготовленные из полиэтилентерефталата (ПЭТ) методом раздува предварительно нагретой преформы (ПЭТ-бутылки). Переработка пластиковых бутылок помогает решить вопросы защиты окружающей среды и вместе с тем значительно повысить эффективность предприятий по производству полимерной продукции, так как использование вторичного ПЭТ положительным образом сказывается на себестоимости производимых изделий.

Переработка металлических, бумажных, стеклянных, пластмассовых и органических отходов уменьшает потребности в энергии и сырье. Так, при производстве алюминия из скрапа вместо бокситов затраты энергии и загрязнение воздуха уменьшаются на 95 %. Получение бумаги из макулатуры вместо древесины не только спасает от вырубки ценные леса, но и на три четверти сокращает расход энергии на производство 1 т бумаги, требует лишь половины объема воды, потребляемой при использовании древесного сырья. Насчитывается около 150 видов пластиков, 30% из них - это смеси различных полимеров. Для достижения определенных свойств в полимеры вводят различные химические добавки, которых уже более 30, а ряд из них относятся к дорогостоящим материалам. А со временем потребляемые пластики неизбежно переходят в отходы, тем самым остается неиспользованным большой потенциал пластиковой продукции. Т.е затраты энергии и материалов, общее загрязнение могут быть радикально снижены при условии сокращения количества отходов, посредством поощрения полного использования сырья и переработки, путем превращения отходов в новую продукцию.

В настоящее время в развитых странах значительное количество бытовых отходов собирается и перерабатывается не городскими коммунальными службами, а частными предприятиями, которые также имеют дело с промышленными отходами. По мере роста количества и разнообразия отходов, усложнения отношений, связанных с их утилизацией, были выработаны различные классификации и определения типов отходов. Некоторые из них были положены в основу национальных законов, регламентирующих порядок обращения с различными типами отходов. Отходы можно классифицировать как по прохождению: бытовые, промышленные, сельскохозяйственные и т.д., так и по свойствам. Самое известное разделение по свойствам, принятое в законодательствах большинства стран-это деление на «опасные» (т.е токсичные, едкие, воспламеняющиеся и пр) и «неопасные» отходы.

С каждым годом отходов становится все больше и больше. Состав их усложняется, следовательно, увеличивается токсичность таких отходов. Но главной проблемой является не увеличение количества отходов и не повышение их токсичности, главной проблемой является размещение бытовых отходов, проблема заключается в свалках и в их размещении. В результате этого в мире остро встал вопрос о «кризисе свалок», который заключается в отсутсвии земли под складирование отходов. Причем самой важной проблемой становится проблема несанкционированных свалок.

Чтобы как-то решить эту проблему, люди стали придумывать различные способы утилизации отходов, например такие, как сжигание мусора на мусоросжигательных заводах (МСЗ), сливание отходов в водоемы, захоронение мусора и многие другие. Но каждый их этих видов утилизации имеет свои недостатки. Вследствие этого, считается, что самый приемлимый способ утилизации - вторичное использование, которое помогает не только уменьшать количество мусора, но и сберегать ресурсы.

Повторное использование материальных ресурсов исключительно важно с точки зрения сохранения или продления времени использования запасов важнейших руд. Для их количественной оценки используют индексы исчерапния ресурсов, которые характеризуют расходование имеющихся мировых запасов руд с учетом ежегодного прироста темпов их использования. Подсчитано, напрмер, что если запасы металлов возрастут даже в 10 раз, то обеспеченность сырьем увеличивается всего в 2-3 раза. Следовательно, для рационального развития экономики, определяющего, в свою очередь, устойчивое развитие любой страны, необходимы планомерное, целенаправленное повышение роли втоичных ресурсов и организация технологического круговорота веществ.

Понятие «безотходная технология» есть не только чисто технологический процесс, в широком смысле это и совокупность орагнизационных и управлеченских мероприятий, проектных и научно-исследовательских работ. Оно обязательно должно охватывать и сферу потребления продукции, которая после утраты своих потребительских свойств могла бы быть возвращена в производство или, в крайнем случае, переведена в экологически безопасную форму.

Вполне очевидно, что создание безотходных производств-длительный и дорогостоящий процесс. Поэтому в качестве промежуточного этапа вытупает малоотходное производство, при котором его отрицательное воздействие на природную среду не превышает уровень, допускаемый санитарно-гигиенический нормами. При этом если образуются неутилизируемый отходы, они направляются на длительное экологически безопасное хранение или захоронение.

Поэтому человечеству предстоит принять еще множество решений, связанных с этой проблемой. И в ближайшем будущем еще нужно стремиться к созданию такого способа утилизации, при котром отходов существовать вообще не будет.

1.Хотунцев Ю.Л. Экология и экологическая безопасность:Учеб.Пособие для студ. Высш.пед.учеб.заведений.-2-е изд., перераб.-М:Издательский центр «Академия», 2004

2. Экология: учебное пособие/под. Ред. Проф. Денисова В.В-2-е изд.-М:ИКЦ «МарТ», Ростов-на- Дону, 2004

3. Шилов И.А. Экология. М.: Высшая школа, 2001.

4. Ильин В.И. Экология, М., «Перспектива», 2007.

5. Новиков Ю.В. Экология, окружающая среда и человек.М., «ФАИР-ПРЕСС», 2003.

Казахстанское государство регулирует межэтнические отношения и процессы в своей национальной политике на основе правовой базы, включая Конституцию РК, и соответствующих органов и институтов, функционирующих на уровне центральной, региональной и местной власти. Методологические подходы в рассмотрении современных межэтнических процессов обозначены в работах Президента Н.А.Назарбаева "Казахстан-2030", "На пороге ХХI века", "Пять лет независимости", "В потоке истории" и др., в которых он постоянно подчеркивает важность сохранения нынешней гармонии и сотрудничества граждан и мира. Благодаря этому Казахстан стал территорией, свободной от этнических конфликтов. Экономические и социально-политические реформы успешно состоялись, благодаря межэтническому спокойствию и гармонии. Однако интеграция казахстанского общества натолкнулась на существенное противоречие, возникшее при реализации концепции "национального строительства".

Этническая толерантность (от лат. tolerantia - терпение) - способность человека проявлять терпимость к малознакомому образу жизни представителей других этнических общностей, их поведению, национальным традициям, обычаям, чувствам, мнениям идеям, верованиям и т. д.

Исследованиями установлено, что в процессе проявления этнической толерантности: существуют различные способы реагирования представителя конкретной национальной общности на однотипные проблемно-конфликтные ситуации в своей и чужой этнической среде; социально-политическая обстановка воздействует на степень выраженности Э.т.; последняя имеет свойство повышаться или понижаться в зависимости от наличия у человека опыта общения с представителями той или иной этнической общности. [2, 15 с.].

Особенно беззащитны перед сложившейся ситуацией подростки, чьи личности еще только формируются. Причем этот процесс идет в резко расслоившемся на богатых, бедных и просто нищих людей обществе с его глубоко укоренившимися имперскими, авторитарными и люмпенскими стереотипами. Эти обстоятельства накладываются на свойственные юношеству максимализм, скептицизм в отношении мира взрослых, стремление вырваться из-под их опеки, некритичность к выбранным подростками для себя кумирам, тенденцию к объединению в замкнутые группы и кланы. Поэтому молодежь – благодарная аудитория для любой пропаганды, растравляющей «обиды», нанесенные обществом, и персонифицирующей обидчика в образе другого народа или конкретного человека иной национальности. Все это может приводить к возникновению в менталитете молодого человека зародышей этноцентризма, шовинизма, ксенофобии, этнических и расовых предубеждений.

Известно, что установки, закрепившиеся в юности, с большим трудом меняются в зрелом возрасте, сформировавшиеся в ходе социализации подростка этнические стереотипы, предпочтения, ориентации будут влиять на его сознание, поведение на протяжении всей его жизни и на то, как он, в свою очередь, будет воспитывать своих детей. Иными словами, этнические ориентации нынешних подростков – это ориентации взрослых людей начала ХХI века и последующих за ними поколений.

Исследователи данной проблемы отмечают, кроме того, новые проявления межнациональной конфликтогенности, такие как резкая политизация этничности, когда на первый план фактически выходят не вопросы развития культуры, религии, национального языка, а способы захвата власти, передела собственности, территорий и т.п.

Модернизация общества, в том числе и в нынешнем Казахстане, отмечена этнической напряженностью, и от уровня политической толерантности и безопасности этногрупп зависит предотвращение затяжных конфликтов. После окончания холодной войны многие исторически недемократические страны переживали беспрецедентную волну демократизации. Число демократических стран удвоилось. В то же время человечество столкнулось с резким ростом этнических конфликтов в тех странах, которые недавно стали па путь модернизации своих политических систем.

В 1990-х - начале 2000-х гг. эти конфликты в странах Африки, Азии, Ближнего Востока, в бывшей Югославии, по постсоветском пространстве привели к гибели миллионов людей, десяткам миллионов беженцев и материальным потерям, исчисляемым в миллиардах долларов. Этнические войны стали более длительными, чем межгосударственные. Неспособность правительства контролировать местный политический экстремизм приводит к международному терроризму, создает глобальную угрозу безопасности пародов. Демократические институты вместо того, чтобы объединять граждан, разъединяют их на этнической почве.

Крепость нашего казахстанского дома тесно связана с мудростью и нравственным здоровьем народа, который во многих исторических испытаниях оказывался на высоте. Какие только эксперименты не пережила наша казахстанская земля, знала и голодомор, и полигоны, и лагеря для жертв многочисленных репрессий! Но прочным оставался фундамент общения людей разных национальностей, стоящий на взаимном уважении культур и традиций, прав и свобод, единстве жизненных интересов и целей. Они едины и сейчас - в укреплении нашей государственности во имя достойного будущего. И никакие коварные удары и измышления не смогут поколебать веру в своих соотечественников и сломить здоровую сущность многоликого народа Казахстана, ибо черпает он силы в непреходящих духовно-нравственных ценностях доброго человеческого общения. Крайне важным аргументом в пользу именно демократической перспективы развития для Казахстана является этническое многообразие его населения.

Существенная часть пройденного Казахстаном пути - это уникальная история культурного и этнического взаимодействия населяющих его народов, проникающего по существу во все сферы бытия – язык, поведенческие стереотипы, образ жизни и мышления, менталитет. В нашей Республике, в которой, по данным последней переписи, проживают более 130 национальностей, на протяжении многих лет складывалась собственная модель межнационального поведения, основа которой – толерантность. Проблема изучения этнической толерантности в исследованиях ученых Казахстана и России имеет многоплановый характер. Она стала предметом изучения этнопсихологии, социологии, философии, истории. Смысл толерантности в словаре иностранных слов раскрывается как терпимость, снисходительность к кому-либо. Когда возникло это понятие, сказать очень сложно, скорее, даже затруднительно. Возможно, это было так давно, что у современного человека чувство уважения заложено на генном уровне. Доказательством тому может служить жизнь древних людей, которые мясо убитого животного делили поровну на всех или же хоронили человека со всеми необходимыми ему в загробной жизни вещами, думая не только о себе, но и соплеменнике, о взаимоуважение и терпимости к друг другу. Ведь на той же охоте не все забивали мамонта, но добытой едой делились со всеми, а для умершего человека могли бы не делать новые сосуды и украшения или орудия труда, которые пригодятся его сородичам в повседневной жизни. Также не следует исключать и то мнение, по которому толерантность – современное веяние, диктуемое обществом. Примером, доказывающим эту точку зрения, могут быть террористические акты, преследующие сегодняшнюю планету чередой разрушающих воин между людьми разных национальностей, к сожалению, не уважающих другие народности и их этнические ценности.

Формулировка, данная в словаре, показалась нам недостаточно полной. В нашем понимании, толерантность – это, прежде всего, уважение, а не терпимость, потому что каждый имеет право на свободу мнения, выбор религии, реализацию себя как личности, а значит, мы должны уважать чей-то выбор, даже если он расходится с нашим личным выбором. На наш взгляд, многие понимают терпимость как скрытое неодобрение, с которым мы вынуждены смириться по каким–либо причинам. Каждый остается при своем мнении, не считаясь с чужим, а это уже нельзя назвать толерантностью, потому что понятие толерантности подразумевает искренность, какое-то внутреннее, духовное убеждение.

Политическая толерантность - это моральная норма и установка участников конфликтной ситуации. Как норма политической культуры толерантность означает требование терпимого отношения политических оппонентов к различиям своего образа жизни. С точки зрения практического выполнения нормы, политическая толерантность отличается от внешней терпимости, принятия оппонентом различий своего менталитета (убеждений, верований) и стиля жизни (обычаев, привычек).

Внешняя терпимость может быть следствием политической трусости, опасения потерять благожелательность оппонента или вызвать его враждебную реакцию. Политическая толерантность означает свободное, а не вынужденное признание взаимного права на самобытный образ жизни. [6, 2 15 с.].

Толерантность предполагает способность и потребность принимать точку зрения оппонента, не идентифицируя себя с противоположной стороной. По своему происхождению политическая толерантность связана с практикой ведения демократического процесса, является его базовым принципом. Толерантность образует предпосылку мирного решения споров и непосредственно связана с другими нормами политической культуры — готовности к компромиссу и сдержанностью. Политическая толерантность имеет границы применения в конфликтной ситуации. Они пролегают в условиях реальной опасности существованию, исходящей от действий оппонента с иным образом жизни. В этих условиях актуализируется другая норма политической культуры - способность конфликтовать, включая применение легитимной силы. Когда общество защищает себя от преступников, толерантность неуместна. Речь здесь идет не о нетерпимости со стороны общества или группы, а о требовании самосохранения и сдерживания девиантного поведения.

Политическая толерантность определяется как добродетель воздержания от употребления силы для вмешательства во мнения или действия другого, если даже оно отклоняется от мнения или действия субъекта толерантности. Это определение позволяет использовать ситуативный подход, объясняющий различные формы политической толерантности в условиях существования множественности этнических групп и религиозных общин [3, 4 с.].

Ситуативный подход актуален для отечественных политологов, поскольку подчеркивает необходимость признания либеральной ценности толерантности и необходимости восполнения смысла этого понятия ради адаптации к современным процессам мульти культурности и глобализации [7, 25 с.].

Таким образом, в современной политологической литературе наметилась тенденция рассмотрения политической толерантности как моральной нормы и установки участников конфликтной ситуации, связанной с практикой ведения демократического процесса. Однако открытым остается вопрос о границе применения политической толерантности в конфликтной ситуации.

В рамках ООН политические лидеры всего мира пришли к согласию относительно видения будущего мира и его основных ценностей. Шесть общечеловеческих ценностей - свобода, равенство людей и наций, солидарность, толерантность, устойчивое развитие, разделенная ответственность -были названы основой международных отношений, что составляет область » деятельности ООН.

В целом, для установления подлинной межэтнической толерантности в обществе, также необходимо:

- комплексное идеологическое обеспечение государственной политики и деятельности Президента;

- проведение научных исследований в рамках актуальности темы и соотнесения их с социально-политическими реалиями и реагирование государственных органов на представленные материалы;

- проводить регулярный мониторинг общей ситуации с измерением социальной напряженности и уровня конфликтности в стране и оценкой реализации важных государственных программ и мероприятий;

- фактическое привлечение к ответственности СМИ и лиц, разжигающих межнациональную вражду;

- проводить пропаганду по межэтнической толерантности.

Совершенствование системы политических и социально-экономических мер, включенной в государственную политику Казахстана по развитию толерантности, социального доверия, веротерпимости, миролюбия и противодействия экстремизму. Для этого необходимо:

-создать общегосударственные целевые программы по формированию толерантности у населения, стимулировать акции и кампании в общественной жизни и средствах массовой информации, формирующие установки доверия к институтам государственной власти, пропаганды межэтнической и межконфессиональной толерантности, противодействия различным формам социальной агрессии, жестокости и экстремизма;

-использовать в государственной политике по межэтническим отношениям элементы политики мультикультурализма;

-обеспечить нейтралитет государства и его органов по отношению к религиозным объединениям, законно действующим на территории Республики Казахстан;

-способствовать увеличению представительства всех этнических и религиозных групп во властных структурах в результате проведения государственной кадровой политики на основе критериев профессионализма, компетентности;

-создать для всех граждан независимо от религиозной, этнической принадлежности и языка равные условия социального продвижения;

-обеспечить реальную правовую защиту всех граждан;

-проводить борьбу с бедностью, коррупцией, сокращать социально-экономическое расслоение общества, повышать уровень жизни граждан;

-поощрять на государственном и частном уровнях;

- обеспечить подлинную прозрачность социальных процессов;

-отказаться от практики «двойных стандартов» в оценке событий и тенденций внешней и внутренней политики;

-раскрывать враждебную культуре мира суть любой националистической, культурно-изоляционистской мифологии, выдающей себя за сущность национальной культуры;

-противодействовать оскорбительным публикациям и материалам в СМИ, направленных в адрес представителей различных этнических и религиозных групп и привлекать их авторов к ответственности.

В целом казахстанская государственная политика в этнической сфере основывается на принципиальном равенстве всех граждан страны, независимо от их национальной принадлежности, а в качестве стратегической задачи выделяет политическую стабильность и консолидацию общества на основе межэтнического согласия и единства.
Использованная литературы:

1. Назарбаев Н.А. Казахстан-2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев: Послание Президента страны народу Казахстана // Казахстанская правда. – 1997. – 11 октября.

2. Насимова Г.О. Проблемы предотвращения деструктивных политических конфликтов в РК // Саясат-POLICY. – 2008. – № 4

3. Ахетов А. Язык человеческого согласия. О роли СМИ в укреплении мира и единства народов Казахстана // Роль СМИ в формировании культуры мира: материалы международной научно-практической конференции. – Алматы: TST-company, 2005.

4. Сыроежкин К.Л. Казахстан и Россия: как жить дальше? // Континент. – 2000. – № 3 (16).

5. Экономическая и социально-политическая ситуация в Республике Казахстан в оценке общественного мнения местного населения: комплексное социологическое исследование / Центр социологических и маркетинговых исследований SOCIUM. – 2006. – Сентябрь // http://pda.regnum.ru/news/725763.html.

6. Вебер М. Избранные произведения / пер. с нем.; сост., общ. ред. и послесл. Ю.Н. Давыдова; предисл. П.П. Гайденко. – М.: Прогресс, 1990.

7. Кабылбекова З.Б. Особенности социокультурного аспекта воспитания этнотолерантных качеств личности школьника.// Менеджмент в образовании №4 2007.

Ғасырға жуық билік құрған Кеңес Одағының құрамында болған халықтардың барлығының тарихы бірыңғай саяси бағытта жазылғаны белгілі. Бұл әрине, алып империяға қол астындағы халықты уысында ұстап отыру үшін, орыстандыру саясатын жүргізу үшін керек болды. Ал, осы саясатты жүргізу тарихшылар арқылы жүзеге асырылды. Сондықтан да, ХХ ғасырда тарих ғылымына қысым жасалып, тарих тапсырыспен жазылды, қатаң бақылауда ұсталды.

Тарихты бұрынғы бағытпен (маркстік-лениндік методология бойынша) жазу – тарих ғылымының шеңберін тарылтып, тарихшы ғалымдарға тарихи шындыққа жетуде қиындықтар туғызуда. Сондықтан да тарих ғылымын зерттеуде оның методологиясын өзгертуді заманның өзі талап етіп отыр.

Тарихтың зерттеу нысанын өзгерту мақсатында кейінгі кезде қолға алынып жатқан тарихты саясаттан тыс, халықтың күнделікті өмірі тұрғысынан алып зерттеу, яғни ХХ ғасырдың орта тұсына дейін кең өріс алған макродеңгейдегі тарихтан соңғы мезгілде біршама екпін ала бастаған микродеңгейдегі тарихқа бет бұру – тарихты зерттеудегі қордаланып қалған мәселелердің түйінін шешіп, шынайы ақиқатқа жеткізетін бірден-бір жол болмақ.

ХХ ғасырдың алғашқы жартысына дейін қоғамдық жағдай макро деңгейдегі тарихтың (мемлекет, ұлт, таптар тарихы) басымдылық алуына негіз болды. Тарихи ой осы бағыттағы және осы мазмұндағы тақырыптарды игеруге басымдылық берді. Бұл зерттеу әдісі мен бағытының әлсіз жақтары да болғандығын тарихшылар бүгінгі уақытта мойындап отыр.

Тарихи зерттеулердің бұл әлсіз тұстары жеке адамның, әсіресе қоғамдағы «кішкентай» адамдардың (яғни, қарапайым адамдардың) күнделікті өміріне, оның өміріндегі өзгерістерге жете көңіл аударылмай қалуына байланысты еді. Әлемдік тарихнамада «антропологиялық төңкеріс» (Антропология, тарихи антропология (грек сөзі – (anthropos - адам) – адамның табиғаты туралы ілім, тарихнамада зерттеу объектінің өзегі ретінде адамның күнделікті өмірін, ондағы материалдық және мінез-құлықтық, әдет ғұрыптық ерекшеліктер мен өзгерістерді зерттеу нысанына айналдырған бағыт) аталған бұл бағыттың ерекшелігі тарихи зерттеулердегі акцентті глобальды құрылымдардан күнделікті өмір тіршілігіне аударуында еді. Яғни, Күнделікті өмір тарихын зерттеу – ауызша тарих айту арқылы жүзеге асырылады. Күнделікті тарих пен ауызша тарих – бұл әлеуметтік тарихтың өзара байланысты таным құралдары, өмірді, соның ішінде қарапайым қоғам мүшесінің, шағын әлеуметтік топтар мен құрылымдардың күнделікті тіршілігін танып білуге бастайтын жол.

Ауызша тарих дегеніміз – ол адамдардың өз өмірлері туралы, өздері куә болған өткен оқиғалар туралы жазылып алынған естеліктер.

Қазақстанда соңғы жылдарда ғана қолға алынуда.

Қазақ қоғамының тарихын жаңа сапа және мазмұнда зерттеп білуде күнделікті тарих пен ауызша тарихтың жаңа методологиялық таным құралы ретінде маңызы ерекше. Өйткені ұлттың өткен жолы осы уақытқа дейін макротарих тұрғысынан зерттеліп және баяндалып келді, сондай-ақ ол кеңестік кезеңде дебес ғылым және білім саласы ретінде қалыптасып, белгілі себептерге байланысты идеологиялық тапсырыстарды орындауға тиісті болды [8]. Ұлт тарихын, оның түрлі кезеңдер мен саяси жүйе жағдайында жүріп өткен жолын түрлі идеологияланған және саясаттанған талдаулар мен тұжырымдардан аршып алудың бірден-бір тиімді жолы тарихнаманың осы жаңа бағыттарына сүйену болса керек.

Күнделіктілік тарихы соңғы жылдары қазіргі заманғы тарих ғылымында болашағы зор бағыттардың бірі ретінде танылуда. Бұрын тарихшылар тек әлеуметтік, экономикалық, саяси, демографиялық тарихпен, мәдениет тарихымен айналысса, қазіргі кезде зерттеудің негізгі нысаны ретінде АДАМ және оның тарихи үдерістердің әлеуметтік-экономикалық, саяси, конфессиялық, мәдени, т.б. факторларының әсерін қалай қабылдағаны алынып отыр. Адамдардың күнделікті өмірінен қоғамдағы әлеуметтік, экономикалық, саяси, мәдени үдерістердің бейнесі көрініс берсе, өз кезегінде, күнделкті өмір де қоғамға өзінің ықпалын тигізіп отырады. Адамның күнделікті өмірі мен қоғам арасындағы осы ықпалдастықты зерттеп, сараптау тарихи үдерістердің әртүрлілігін көрсетуге, өткен оқиғаларды қайта қарап, жаңа көзқарастар тұрғысынан қайта бағалауға мүмкіндік береді.

Бүгінгі таңда осы аталған методологияға сүйеніп, қазақ қоғамының тарихын жаңаша зерттеп жүрген Отан тарихын зерттеудің жаңа бағытын ұсынып отырған тарихшылар бар. Атап айтсақ бүгінгі күні Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Магистратура және докторантура институтының «Қазақстан тарихы және мәдениеті» кафедрасының меңгерушісі, тарих ғылымының докторы, профессор М.Қ.Қойгелдиев басқарып отырған кафедра ұжымы және институт ішінде «Күнделікті өмір тарихын зерттеу» орталығының ғалымдары мен мамандары ғылыми зерттеу жұмысын жүргізуде.

Отан тарихнамасында да күнделікті тарих пен ауызша тарих бағыттары ұлт пен мемлекет тарихына қоғамдағы қарапайым адам өмірі тұрғысынан келу әрекеті ретінде қабылданғаны жөн. Басқаша айтқанда, қазіргі таңда әлеуметтік тарих жаңа мазмұнға ие болып, ендігі уақытта таптар, әлеуметтік құрылым және институттармен қатар отбасы, әулет, шағын қауым сияқты әлеуметтік микро-құрылымдар тарихы да зерттеу объектісіне айналмақ.

1. 
   Лебедева Л.В. Повседневная жизнь пензенской деревни в 1920-е годы: традиции и перемены/ Л.В.Лебедева. -М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), 2009. С.5-6.
   
2. 
   Дорофеева З. Е. Социология культуры и повседневность //http: //sociologist.nm.ru/articles/zlata_01.htm#u25.
   
3. 
   Сыров В.Н. О статусе и структуре повседневности (методологические аспекты) // Личность. Культура. Общество. 2000. Т.2. Спец. выпуск. С. 147-159.
   
   
   
4. 
   Бутенко И.Б. Социальное познание и мир повседневности: горизонты и тупики феноменологической социалогии. М.. 1987. С. 25. 
   
5. 
   Бродель Ф. Материальная цивилизация, экономика а капитализм XV-XVIII в.в. Т.1. Структуры повседневности: возможное и невозможное. М., 1986, С.41
   
6. 
   Пушкарева Н.Л. Предмет и методы изучения «Истории повседневности» //Этнографическое обозрение. 2004. № 5.С. 21.
   
7. 
   Вамбольдт Н.В., М.П.Шубина. Повседневность в истории // Электронный научный журнал «Вестник Омского педагогического университета». – 2006№ – (www.omsk.edu.ru)
   
8. 
   Козлова Н.Н. Социология повседеневности: переоценка ценностей // Общественные науки и современность. 1992. № 3. С. 48.
   

30-жылдың соңына қарай Қазақстанға қуғынға ұшыраған ұлттарды жаппай зорлап қоныс аударуы кең өріс алды. Қазақстан территориясына ең алғаш болып қоныс аударылған ұлттың бірі поляктар болды. Олар Украина территориясында шекараға жақын жердегі аудандарда қоныстанған еді. Сталиндік қуғын-сүргін салдарынан осы поляк ұлты көбірек тұратын аудандар жойылды. Негізінен қоныс аударуға үкіметтің 1936 жылғы 23 қаңтардағы «Украин КСР-нен Қазақ АКСР-на қоныс аудару» жөніндегі және 1936 жылғы 26 сәуірдегі «УКСР-нан Қазақ АКСР-нің Қарағанды облысына экономикалық қамтамасыз ету» жөніндегі қаулысы негіз болды.

Жоғарыда аталған қаулылар бойынша 1936 жылдан бастап Украина шекаралық аймақтарынан қоныс аударылатын 35,820 поляк ұлт өкілдерінің 35,739-ы, яғни 99,8%-і Қазақстанға жіберіліп, Солтүстік өңірлерге орналастырылды. Бұғанға дейін де Қазақстанда 1926 жылғы санақ есебіне сүйенсек, 5000 поляк ұлты мекен еткен. Олар ХІХ ғасырдағы Ресей патшалығының Сібір өңіріне қоныс аударған поляк революционерлері мен ХХ ғасырдың басында Польша корольдігіндегі экономикалық дағдарыстарға байланысты қоныс аударған поляктар еді. КСРО территориясына поляктардың екінші толқыны 1939 жылы басталды. Тұтастай алғанда, КСРО-ның батыс аймағынан қазақ даласына жер аударылғандардың саны 190 000 адам болған. Соғыс қарсаңына қарай Қазақстанда 102 мың қоныс аударылған поляктар болған.

Күштеп қоныс аударылған халықтардың бірі корей ұлты. Корейлер негізінде Қиыр Шығысқа ХІХ ғасырдың 60-жылдары қоныстана бастаған. 1917 жылғы санақ бойынша Приморье губерниясындағы корей шаруа отбасының саны 9308 болса, бұл 1922 жылы 18407-ге, ал 1925 жылы 21555-ке жетіп, қоныстанушылар саны шамамен 120-130 мың адамды құрады.

1937 жылдың шілдесінде Жапонияның Қытайға басып кіруіне орай кеңес өкіметі елдің Қиыр Шығысындағы қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін кейбір іс-шараларға баруға туралы келді. 1937 жылдың 21 тамызында КСРО Халық Комиссарлар Кеңесі мен БК(б)П Орталық Комитетінің «Корей халқын Қиыр Шығыс өлкесінің шекаралық аудандарынан көшіру туралы» біріккен қаулысы шықты [ 2, 64-65.].

Корейлердің Қиыр Шығыстан КСРО-ның ішкі аймақтарын көшірудің себебін кеңестік үкімет Жапония тарапынан төніп тұрған соғыс қаупінен деп түсіндірмекке тырысты. Бұл негізінде корейлердің Жапон үкіметіне жасырын қызмет атқарулары мүмкін деген күдікпен туындаған еді. Қиыр Шығыстың 23 ауданынан көшірілген корейліктер Қазақстанның Оңтүстік өңіріне, Арал теңізі мен Балқаш көлі маңына орналастырыла бастады.

Соғыс қарсаңында Кеңестік үкімет Түркия мен Иран шекараларына жақын орналасқан аз ұлттарға деген сенімсіздігін күшейте түсті. Шекара аймақтарында тұратын күрд, ирандық, ассириялықтар мен түріктерді ішкі аймақтарға көшіру барысы 1937-1938 жылдар аралығында жүрігізілді. Түркіменстан, Әзірбайжан, Грузия мен Армян КСР-нен күрд, армян және түріктерді көшіру мәселесі олардың шетелдерде туыстарының барлығы және олармен байланыс ұстауынан туындады. Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында Кеңес өкіметі бұл ұлт өкілдеріне үлкен сенімсіздікпен қарады. Қазақстанның Алматы мен Оңтүстік өңірлеріне көшірілген күрдтерді орналастыруға 1938 жылы 400 мың сом ақша бөлінген [3].

30-жылдардың ортасына дейін Қазақстанда тұрып жатқан 51 102 неміс ұлт өкілдері кеңестік қоғамның толық құқылы мүшесі болып келген. Қазақ жеріндегі немістердің саны 1936 жылы 28 сәуірде поляк ұлт өкілдерін Украинадан көшіру жөніндегі КСРО ХКК-нің қаулысынан кейін көбейді. 1936 жылдың соңына дейін, атап айтқанда шілде мен қыркүйекте поляктармен бірге 23  немістер жер аударылды. Екінші дүние жүзілік соғыс басталған кезде, гитлерлік әскерге көмектесуі мүмкін деген желеумен Еділ бойынан немістер қудаланды. 1939 жылғы санақ бойынша КСРО-да 1 427 222 немістер мекендеген.

1941 жылдың 6 қыркүйегінде Мемлекеттік Қорғаныс Комитетінің қаулысы бойынша немістер Қазақстанның Қарағанды облысына, Жамбыл облысына, Қызылорда облысына, Оңтүстік Қазақстан облыстарына орналастыру шешілді.

Соғыс жылдары Қазақстан жеріне қоныстандырылған ұлттардың бірі – қарашайлар болды. 1942 жылдың тамызынан 1943 жылдың қаңтарына дейін қарашайлықтардың жері неміс басқыншылардың қолында болып, бұл территория жаудан тазартылғаннан кейін кеңес үкіметі 1943 жылдың 12-қазанында «Қарашай автономиялық облысын жою және оның территориясын әкімшілік төңірегін қайта құру» туралы қаулы қабылдады. Бұдан кейін кеңестік үкімет «неміс басқыншылары Қарашай Республикасына басып кірген кезде қарашайлықтар опасыздық көрсетіп, сатқындық жасап, көптеген адамдарды немістерге ұстап берген, неміс-фашистерінің құрған ұйымына кіріп, Кеңес Үкіметіне қарсы соғысты» деген желеумен осы жылдың 14 қазанында қарашайларды жер аудару жөнінде құпия қаулы қабылдады. Көптеген қарашайлықтарға «немістерге Закавказье асуынан өтер кезде, оларға жол көрсетті» деген желеумен айып тағылып, тұтқынға алынып, түрмелерге жабылды. Аз уақыттың ішінде ұлтты қатаң жазалау мақсатымен, 70 мыңға жуық тұрғыны бар Қарашай Автономиялық облысын жойып жіберді.

Қарашай автономиялық облысынан 45 529 адамнан тұратын 11 711 отбасы Қазақстанның Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстарына орналастырылған. Негізінде жер аударылып көшірілгендердің басым көпшілігі жас балалар, әйелдер және қариялар болды. Қалмақтар 1943 жылдың 28 қазанында елдің шығыс, солтүстік аудандарына және Оралға жер аударылған. Қысқа мерзім ішінде 99 252 адам көшіріліп, оның 2268-і Қызылорда облысына қоныстандырылған [6, 269 б.].

Жалпы 1936-1951 жылға дейінгі аралықта Сталиндік қуғын-сүргінге ұлттық нышанына байланысты 3 600000 адам іліккен екен. Солардың ішіндегі 17 күштеп жер аударылған халықтардың арасында Солтүстік Кавказдағы шешендер мен ингуштар да болды. Шешен-ингуштарды Қазақстан облыстарына орналастыру мәселесі 1943 жылдың желтоқсанында анықталды. Оларды көшіру барысы жайында Л. Берия күнделікті И. Сталинге жеделхаттар жөнелтіп отырған. Республикаға қырым татарларын көшіру мәселесі 1944 жылғы 13 сәуірдегі «Қырым АКСР-і аумағын антикеңестік элементтерден тазалау шаралары туралы» бұйрықпен жүзеге асырыла бастады. Екі тәуілік ішінде барлығы 191 044 татардың 4501-і Қазақстанға көшіріліп әкелінген. Олармен бірге Қазақстанға 7000 болғар мен гректер көшірілген.

Қоныстанушылар үлкен қиыншылыққа тап болды. Орналасатын бос үйлердің жоқтығы мен азық-түліктің бітуі, медициналық көмектің болмауынан олардың арасында түрлі эпидемиялық аурулар тарады. Жұмысқа орналасу барысында қоныстанушылар жұмыс таба алмай, бір шаруашылықтан екіншісіне көшу барысы жиіледі. Грузиядан көшіріліп әкелінген түріктер Қазақ КСР ІІХК-ның мәліметі бойынша Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Талдықорған және Оңтүстік Қазақстан облыстарына орналастырылған.

Соғыстан кейінгі жылдары да Қазақстанға өзге ұлттарды қоныстандыру толастамады. 1948 жылдың басында республикамызға шешен-ингуш, қарашай, балқар, неміс, қалмақ және т.б. ұлттардың 781 170 адамдық 216 802 отбасы қоныстанған. Ал 50-жылдары Кеңестік өкімет қоныс аударылғандарды республикаға көшіру жұмыстарын жалғастырып, оларды орналастыру жайындағы жоғарғы өкіметтің нұсқауларын бұлжытпай орындады. 1952 жылы сәуір айында Жамбыл облысына Солтүстік Кавказдан шешен, ингуш, карашай, балқарды, Грузиядан келген әзірбайжандарды, немістерді, гректерді, ал Қырымнан татарлар көшіріп әкеліп жайғастыра бастады. Тың және тыңайған жерлерді игеруде Украина, Белоруссия және Молдавиядан арнайы келгендер қоныстандырылды. Негізінде ХХ ғасырдың 30-50 жылдары аралығында Қазақстанға 1 560 мың адам қоныстандырылса, ал тың игеруді желеу етіп 1,5 миллион басқа ұлт өкілдері әкелінді.

1989 жылы 14 қарашада «Күштеп жер аударылған халықтарға қарсы қуғын-сүргін актілерінің заңсыздығын мойындау және олардың құқықтарын қамтамасыз ету» жөнінде КСРО Жоғарғы кеңесінің Декларациясы, ал 1990 жылғы 11 желтоқсанда РКФСР халық депутаттарының съезі «РКФСР-дағы саяси қуғын-сүргін құрбандары», 1991 ж. 26 сәуірде РКФСР Жоғарғы Кеңесі «Қуғын-сүргінге ұшыраған халықтарды ақтау» жөнінде заң қабылданды. Бұл заңдар қалған шектеуліктердің барлығын алып тастады. 1993 ж. 14 сәуірде қабылданған Қазақстан Республикасының «Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау» жөніндегі қаулысының негізінде шешен-ингуштер саяси қуғын-сүргін құрбандары болып есептеліп, ақталынды. Саяси қуғын-сүргінге ұшыраған ұлттар мен этностар сталиндік зобалаң нәтижесінде небір қиыншылықтардың басынан кешіріп, тек өздерінің жігерінің, қайсарлығының, еңбеккерлігінің арқасында ғана үлкен жеңістерге жетті.

1990 ж. бас кезінде Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаев республиканың барлық ұлттық мәдени қозғалыстарын бір ұйымға – Қазақстан Халқы Ассамблеясына біріктіру туралы ұсыныс жасап, 1995 жылы 1 наурызда Қазақстан халық Ассамблеясы құрылды.

Қазақстанда ғасырлар бойы түрлі этностардың бірге тұруы айрықша қазақстандық менталитетті қалыптастырды. Осы заманғы Қазақстанның бірегейлігі этностық сан алуандығында. Бұл қазақстандықтарға басқа халықтармен құнды мәдени жетістіктерді алмасу мүмкіндігін беретін біздің бүкіл қоғамның орасан зор байлығы, ортақ жетістігі.

Күштеп қоныс аударылған ұлттар мен этностар Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан т.б. республикаларға бөлініп-бөлініп орналастырылды. Туған жерінен, елінен айрылған әртүрлі ұлттар қалай болғанда да келген жеріне, ортаға бейімделуге мәжбүр болды. Тек бірнеше жылдардан кейін ғана құқықтық шектеулері алынып, өз атамекендеріне оралуға мүмкіндік туды. Осы аралықта олардың этнос ретінде мәдениетіне, тіліне, салт- дәстүріне, экономикалық дамуына және ұлттық құрамының жетілулеріне қиянат келтіріліп, бірлігіне орасан зор нұқсан келді. Дегенмен, адамзаттың әділет күресі мен жарқын өмірге ұмтылысының нәтижесінде, заман ағымының әрі қарай аяқ басуы, олардың еріксіз келген орында шегерілмей, атамекендеріне оралуы немесе тұрақтап қалған жерлерінде, олардың осы елдің азаматтары ретінде қайта қалыптасуына септігін тигізді. Қазақстан жеріне күштеп қоныс аударылған ұлттар мен этностар халық шаруашылығының әр саласында ауыр да, өте қиын жұмыстарды атқарып, еңбек етті. Әртүрлі ұлт өкілдері: корей, неміс, шешен, ингуш, түрік, қалмақ, қарашай халықтарының көпшілігі т.б., ауыл шаруашылығының әртүрлі саласында, өнеркәсіп орындарында, құрылыста, мәдени-ағарту мекемелерінде еңбек етіп, алдыңғы қатардан табылды. Олардың арасынан шыққан танымал өнер қайраткерлері, ғылымға үлесін қосқан көрнекті ғалымдар, жазушылар, республиканың озат педагогтары, мәдениет, қоғам қайраткерлері де аз емес.

Тарихи Отанына қайта алмай, тұрақтап қалған аз ұлт өкілдерінің көпшілігі Қазақстан жерінде өніп-өсіп, өркендеп отыр. Келмеске кеткен тоталитарлық жүйе, жер аударылған халықтардың трагедиялық тарихына қиянаты, ойланбай істелген іс - шаралары арқылы жазылмас жара, өшпес із қалдырды. Қазір қазақ жерінде 130-дан аса ұлт өкілдері өмір сүріп, еңбек етуде.

Қорыта айтқанда, сонау бір отты жылдарда Отандарынан айырылып, айдауға түскен, еріксіз жер аударылғандардың өздерінің де, ұрпақтарының да, бүгінде жолдары ашық, болашақтары ел келешегімен бірге екені баршаға мәлім. Өйткені, сол бір қиын-қыстау кезең, Қазақстанның барлық ұлттарына бірдей сын болып, оны бәрі бірге көтерген ұлттар мен ұлыстар, болашағының тек қана бірлікте екенін жете ұғып отыр. Осы жолдан таймастары да хақ.

1. 
   Волков А. Қазақстандағы поляктар // NOMAD – KAZAKHSTAN. –2006. – №2 (8). – 42-46-бб.
   
2. 
   Белая книга о депортации корейского населения России в 30-40-х годах. Кн. первая. – М., 1992. – 372 с.
   
3. 
   ҚРОММ. 1987-қ., 1-т., 10-іс. 15- п.
   
4. 
   Бугай Н.Ф. 40-е годы: «Автономию немцев Поволжья ликвидировать...» // История СССР. – 1991. – №9.
   
5. 
   ҚРОММ. 1987-қ., 1-т., 16-іс. 6-7-пп.
   
6. 
   Депортированные в Казахстан народы: время и судьбы. –Алматы: Арыс, 1998. – 428 с.
   
7. 
   Алдажұманов Қ. Күштеп көшіру: жымысқы саясат, басқыншылық әрекет // Қазақ тарихы. – 1997. – № 4. –32-36-б.
   

Күрестің ұлттық түрі «қазақ күрестің» даму тарихы қазақ халқының тамыры тереңнен тартылатын тарихымен тұтасып жатыр. Түрлі бас қосулар мен мереке тойлар спорттың осы түрінің сайысынсыз өткен емес. Күші басым түсіп, жеңіске жеткен балуандар халықтың төбесіне тұтар құрметті адамына айналған. Қазақтың ұлы батыры Қажымұқан есімі қазақ халқының тарихына ғана еніп қойған жоқ, сонымен бірге спортшылардың әлемдік элитасының қатарына кірді.

«Қазақ күресі» бойынша бірінші ірі жарыс 1938 жылы ауыл шаруашылығы аймақтары арасындағы спартакиада аясында өткен. Сол сәттен бастап жарыс дәстүрлі түрде республика қалаларында тұрақты өткізіліп келеді.

Ірі Халықаралық турнирлер 1952 және 1975 жылдары Азия аймағы спортшыларының қатысуымен өткізілді. Ұлттық күрестің дамуы Қазақстан егемендік алғаннан кейін жаңа серпін алды. 1991 жылдан бастап республикалық чемпионаттар мен біріншіліктер жыл сайын өткізілетін болды.

2004 жылы Қазақтардың Берлиндегі Бүкіләлемдік Құрылтайында конференция болып, сонда «Қазақ күресі» бойынша халықаралық федерация ұйымдастырылды. Федерацияның президенті – Төкеев Серік Адамұлы.

2005 жылы Ресейде (Алтай өлкесі) «Қазақ күресі» бойынша І Азия Чемпионаты өтті. 2005 жылы қарашада Астанада ҚР Президентінің жүлдесіне «Қазақ күресі» күресі бойынша ірі халықаралық турнир болды. Оған әлемнің 25 елінен 100-дене аса спортшы қатысты. Олардың қатарында Германия, Түркия, Голландия, Франция және басқалары бар.

2006 жылы Алматы қаласында қазақ күресінен 1-ші әлем біріншілігі өткізілді, оған 36 мемлекеттің балуандары қатысты. Бұл жарыста Қазақстанның 4 балуаны әлем чемпионы атанды, атап айтсақ  Бауыжан Тәліп, Мәди Құрымбаев,Бақтыбай Қисықов,Бейбіт Ыстыбаев.

2008 жылы Ресейдің Орск қаласында 2-ші әлем біріншілігі өткізілді, оған 42 мемлекеттің балуандары қатысып, Қазақстанның 4 балуаны алтын,2-і күміс медальмен оралды. 

2010жылы Елордамыз Астана төрінде 3-ші әлем біріншілігі туын желбіретті, 46 мемлекеттен 300-ден астам балуандар қатысты. Қазақ балуандары бұл бәсекеде намысты қолдан бермей 5 алтын 1 күміс 1қола медаль иеленіп командалық есепте бірінші орынды алды.

2011 жылы 20-шы тамызда Қазақ барысы жүлдесі өткізілді,оған әр обылыстан 4 балуаннан , барлығы 64 балуан қатысып бас жүлдені сарапқа салды.  Бұл сайыста 1-ші орынды Қызылордалық балуан Рысқұл Ұлан иеленіп 150 000 АҚШ долларын алды ,2-ші орынды Жамбыл обылысының балуаны Ыстыбаев Бейбіт иеленіп жүлдеге 30 000 АҚШ долларын алса, 3-ші орын Шығыс Қазақстандық Жоламанов Шалқарға бұйырды, тиісінше 10 000 АҚШ долларын алды. 

2012 жылдың  15 қыркүйегіне Қазақ барысы жүлдесі сарапқа салынбақшы жалпы жүлде қоры 320 000 АҚШ долларын құрайды, мұндай үлкен сый тағайындау арқылы бүкіл әлемге қазақ күресін насихаттау 
Қазақша күрестің техникасы

Қазақша күрес техникасы дегеніміз жеңіске жетуге бағытталған белгілі бір әрекеттер жүйесі. Күрес тактикасында аса тиімді әрі түрлі әрекеттер сараланып шықты. Оларды шабуылдау, қорғану, қарсы шабуылдау әрекеттер деп бөлуге болады. Осылардың ішінде палуанның техникалық шеберлігін арттьфуға ең пайдалысы шабуылдау әрекеттері болып табылады. Күрес техникасына нашар палуандар әдетте, өзіне қолайлы әрі тиімсіз амалдарды пайдаланады. Сөйтіп көбінесе қарсыластарының бетін қайтаруға ғана күш салады. Ал мұндай амалдар шабуылдаушы жақтың күші басым болса ғана нэтиже береді. Техникасы жақсы палуандар көбінесе ісүші басым қарсыласын да жеңіп кетеді. Брі үшін олар түрліше қимылдар жасап, қорғанып, қарсы шабуылға шығып, не күш жағынан, не уақыт жағынан ұтады.

Күрес техникасын анықтау үшін күресушілердің барлық негізгі қимылдарын талдаудан өткізу қажет. Мұндай талдауды ең алдымен ол қимылдарды орындауға жұмсалатын механикалық күш тұрғысынан қарау керек.

Ең қарапайым қимылды орындағанның өзінде де адам денесінің бірқатар органдары өзара қимылға келіп, оны орталық нерв жүйесі реттеп тұратындығы белгілі. Сондықтан күрес техникасын талдап анықтағанда жеке бұлшықет қызметі қарастырылмайды. Өйткені күресте оны қысу немесе тарту   күші   тарту   ұзақтығы,   шапшаңдығы   пайдаланылады.  Сонымен, палуандар қозғалысында әсер етуші күш ретінде мыналар ескеріледі:

· салмақ күші;

· бұлшықеттің тарту күші;

· дененің инертті (қимылсыз тұрған кездегі) қарсылығы.

Осы күштер әсер еткенде палуан денесі әртүрлі жағдайға түседі, оның жеке бөліктерін рычак ретінде қарастыру ыңғайлы.

  

Қазақша күрестегі техникалық  тәсілдері

Күрес жеке-жеке қарапайым қозғалыстан (ол қозғалыс кеңістік және уақыт арқылы бір-бірімен байланысты) тұратын тұтас әрекет болып табылады. Яғни әрбір әдіс, қол, аяқ, дене арқылы жасалатын қарапайым қозғалыстан тұрады, ол қарапайым қозғалыс деп аталады. Күресте шартты түрде қозғалыстар былайша бөлінеді:

1.  қолдардың қозғалысы - ұстау, орап ұстау, қысу, итеру, жұлқу, тұю, тарту, тіреу, басу, т.с.с.

2. аяқтардың қозғалысы - қою, аттау, кейін қою, адымдап кету, бүгу, жазу  йіліп шалу, қағу, үстіне салу, т.с.с.

3. дененің    қозғалысы  еңкею,   тік көтеру, иілу, бұрылу,  қысу,  итеру,  құлату, т.с.с.

Палуанның қимылдарының біразы бір мезгілде, біразы бірінен соң бірі орындалады.Барлық әдістерді шапртты түрде қарапайым қозғалыс және қозғалыс фазасы деп бөлуге болады.

Күресушінің негізгі жағдайы және қозғалыстары олардың биомеханикалық талдауы (тіреу алаңы, жалпы ауырлық центрі).

Қазақша күрес те айқасудан басталады. Сондықтан күресушілер қозғалған кезде тепе-теңдікті сақтау заңдылықтарын ескерулері қажет.

Күрес үстіндегі шабуылдағанда күресушінің бірі екіншісін тепе-теңдіктен шығаруға, ал екіншісі жығылып қалмау үшін тепе-теңдігін сақтап, сондай жағдайда қарсыласын түсіруге тырысады. Бірақ қарсыласын тепе-тендіктен шығарғанда палуанның өзі де тепе - теңдікті сақтай алмайды. Өйткені ондай қимылдарды бір орында тұрып орындау мүмкін емес. Сөйтіп, күрес кезінде екі жақ та ұдайы тепе-теңдігінен айырылып және оны сақтап тұрады.

Күрескен кезде палуандар көбінесе тіреу алаңын көзбен бақылайды. Мұндай жағдайда тіреу алаңы екі табаны мен табандарының арасындағы кеңістік болып табылады. Палуанның жағдайына қарай оның аяқтары тірейтін алаңы өзгеріп отырады. Әрине тіреу алаңы неғұрлым үлкен болса, срғұрлым палуанның берік түратындығы да табиғи нәрсе.

Жалпы ауырлық центріне түсетін түзу сызық тіреу алаңының шетіне келсе немесе одан шығып кетсе, тепе-теңдік бұзылады. Сондықтан палуан қимылдаған кезде ауырлық центрінің түзу сызығы тіреу алаңының ортасына жақын болуының маңызы зор.

Палуан денесінің белгілі бір табиғаттағы орнықтылығы  орнықтылық бұщрышы бойынша сипатталады. Орнықтылық бұрышы дегеніміз ауырлық сызығы және дененің ауырлық центрінің тіреу алаңының шетімен (дененің орщнықтылықдәрежесі анықталатын жақтағы) қосатын сызық арасындағы бұрыш. Орнықтылық бұрышы (X) дененің ауырлық центрі төмендеп, тіреу алаңы үлкейген сайын және ауырлық сызығы тіреу алаңының шетінен қашықтауына қарай үлкейе береді. Айқас кезінде аяқтарын алшағырақ қойып, аздап бүксе, палуан денесі орнықтырақ болады. Алайда аяқтарын тым алшақ қойып немесе көбірек бүгіп жіберсе, спортшы денесін шапшаң игере алмай қалады.

Тепе-теңдікті сақтау өнері мынаған саяды: тіреу алаңын тез өзгертіп, «қауіпті бағытта» орнықтылық бұрышын арттыратын қимылдар жасау; қарсыластың жұмсаған күшін бейтараптау немесе кері серпу үшін тиісті бұлшық еттерін қатайту немесе босату.

Осындай қимылдар жасау үшін ең қолайлы жағдайды күресте палуанның тұрысы деп атайды. Бұл мынадай жағдай: аяқтары иығына сәл алшақтау, бір аяғы ( сол немесе оң) бір табан алға қойылған; тізелері аздап бүгілген,бұлшықеттері бос,кез-келген бағытта тез қимылдауға дайын, денесі сәл ғана еңкейген, Іал алға қойған аяғы жағындағы иығы да солай қарай бұрылған. Әсіресе, жалпы ауырлық центріне ерекше көңіл аудару қажет. Ол шабуылдау кезінен басқа уақытта тіреу алаңының ортасында (аяқтарының арасында) болуы тиіс.

Орнықтылық бүрышын «қауіпті бағытта» арттағы аяқты палуан өзінің тұрған күйін сақтайтындай етіп, ал қауіпті бағыт қарсы жақта қалатындай етіп тағы да кейін қою арқылы арттыруға болады.

 

Қазақша күресті үйретуді жаңа әдістері

Күрес тәсілдерін квалификациялау барлық белгілі әдістерді ортақ белгілеріне қарай топқа бөлуге болады.

Жүйелеу - Тәсілдердің әртүрлі топтардың арасындағы байланыстар мен өзара тәуелділіктерді тауып, оларды қиындық дәрежесіне, құрылымының күрделілігіне, тағы сол сияқты белгілеріне қарай бірінен бірін орналастыру (жүйе).

Терминология - педагогикалық және спорттық жұмыс кезінде пайдаланылатын қазақша күреске тән атаулар.

Жүйелеу   классификациялау      негізінде      жүргізіледі.       Ол жаттықтырушының күрес техникасы, топтар мен амалдар арасындағы өзара байланыс жөніндегі жаттығушыларға түсінік беруіне көмектеседі. Бұл палуандарды дәйекті түрде және дұрыс оқытуға мүмкіндік береді.

Қазақша күресті классификациялау негізіне қарсыласпен күрескен кезде қолданылатын және жарыс ережелерінде рұқсат етілген амалдар алынған.

Қазақша күрес техникасындағы кейбір түсініктерді анықтау.

кеудесімен түсіруге мүмкіндік беретін әдістер.