Государственного педагогического

Понятие «познавательная активность» используется в тех случаях, когда помимо собственно интеллектуального имеется и ярко выраженный личностный аспект в виде потребностей как «внутренних источников активности».

Во многих исследованиях познавательная активность рассматривается с акцентом на самом ее процессе осуществления как творческого исследовательского поиска. Различными формами познавательной активности являются ориентировочно-исследовательская активность, понимание, рефлексия и т. п. В развитии познавательной активности тесно взаимосвязаны ее интеллектуальные и личностные моменты, поскольку «процесс удовлетворения познавательной потребности осуществляется как поисковая активность, направленная на обнаружение, открытие неизвестного, его усвоения. Активность завершается актами решения проблемы, представленными в актах «понимание». Познавательные потребности и вызываемые ими виды активности развиваются как не насыщаемые, стимулирующие дальнейшее развитие познавательной активности… Основу ее развития составляют те принципы воспитания личности и развития мышления, которые включают стимулирование и поощрение самих актов познавательной активности со стороны другого человека. Именно поэтому наиболее значительными ситуациями в возникновении актов познавательной активности являются ситуации обучения, различных типов межличностного взаимодействия, игры, учения.

В зависимости от специфики саморегуляции А. М. Матюшкин выделяет три уровня продуктивной познавательной активности, выражающейся в виде: 1) активности внимания, вызываемой новизной стимула и разворачивающейся в систему ориентировочно-исследовательской деятельности; 2) собственно поисковой активности, вызываемой проблемной ситуацией в условиях обучения, общения, профессиональной деятельности; 3) личностная активность, выражающаяся в форме интеллектуальной инициативы, самореализации личности, над ситуативной активности. Именно творчество служит в его концепции основанием для введения понятия познавательной продуктивной активности в противопоставление реактивной, репродуктивной активности адаптивного характера.

Д.Б. Богоявленская выделяет и рассматривает интеллектуальную активность в качестве единицы анализа творчества. Она подробно разбирает часто употребляемое в литературе разноречивое понятие «интеллектуальная активность», которое она сама трактует в аспекте «инициативы». Такая трактовка очень точно, емко и полно отражает сущность данного явления: именно мера инициативы и определяет уровень интеллектуальной активности.

В её исследовании проблема творчества поставлена и экспериментально решена не только как проблема интеллекта, продуктивного мышления, а как проблема личности. Авторпишет, что интеллектуальная активность - это интегральное образование, которое проявляется в познавательной деятельности, выходящей за пределы требований данной проблемной ситуации. В работе раскрывается структура интеллектуальной активности, в которую входят как умственные способности, так и мотивационные факторы. Диалектическое взаимодействие этих двух подсистем дает в итоге то свойство личности, которое и определяет индивидуальный уровень интеллектуальной активности. На большом экспериментальном материале убедительно показано, что умственные способности действуют, лишь преломляясь через мотивационную сферу личности, которая может либо стимулировать, либо тормозить проявление этих способностей. Поэтому, старая проблема единства аффекта и интеллекта ни в одном исследовании последних лет не выступила так отчетливо, а главное, так экспериментально разработано, как в данном исследовании.

В книге дана классификация уровней интеллектуальной активности: стимульно-продуктивного, эвристического и креативного. Эти уровни отражают движение мысли, ее последовательное восхождение от анализа единичного (стимульно-продуктивный уровень), через особенное (эвристический уровень) на уровень всеобщего (креативный уровень); их выделение позволяет выявить механизм «спонтанных» открытий, феномена постановки проблемы.

Автор установила отсутствие связи уровней интеллектуальной активности с тем или иным видом профессиональной деятельности испытуемых. Ею обнаружена прямая связь между высоким уровнем интеллектуальной активности и уровнем осуществления профессиональной деятельности, что свидетельствует о возможностях применения метода «креативное поле» для решения актуальной современной проблемы - диагностики творческого потенциала личности. Исследования автора показали, что для формирования творческой активности недостаточно обеспечить операциональную сторону деятельности, т. е. сформировать у человека определенные знания, умения и навыки. Если интеллектуальная активность представляет собой единство интеллектуальной и мотивационной сфер личности, то проблема формирования творчества неизбежно поднимает проблему нравственного воспитания.

Подход к творчеству позволяет автору наметить основы нового научного направления, которое можно было бы назвать педагогикой творческой активности личности, так как фундамент такой активности закладывается еще в дошкольные годы, и очень важно построить единую систему формирования творческой личности

В работе «Интеллектуальная активность как проблема творчества» Д.Б.Богоявленскаяпредлагает концепт «интеллектуальная активность» в качестве системообразующего фактора творчества. Интеллектуальная активность рассматривается как интегральное образование, свойство целостной личности, отражающее процессуальное взаимодействие интеллектуальных и мотивационных компонентов системы в их единстве и обеспечивает способность личности к ситуативно нестимулированной продуктивной деятельности. В эмпирических исследованиях проявление интеллектуальной активности связано с определенной мотивационной структурой личности, системой ее ценностных ориентации и общим миропониманием. «Таким образом, полученные результаты, указывая на принципиальную взаимосвязь активности личности в области мыслительной деятельности и в сфере субъект-субъектных отношений, позволяют установить общность происхождения интеллектуальной инициативы личности и ее социальной активности и раскрывают... положение о том, что в основе интеллектуальной активности лежит отношение человека к миру».

Термин введен Д.Б. Богоявленской и понимается как продолжение мыслительной деятельности человека за пределами заданной ему и решённой им задачи, причем это продолжение не обусловлено ни практическими нуждами человека, ни внешней оценкой работы. Данный признак может использоваться как критерий оценки творческого потенциала личности. Она выделяет три качественных уровня интеллектуальной инициативы. Первый уровень – стимульно-продуктивный, когда человек достигает решения при самом добросовестном использовании найденного способа решения. Второй уровень – эвристический. На этом уровне человек проявляет в той или иной степени интеллектуальную инициативность, не стимулированную ни внешними факторами, ни субъективной оценкой неудовлетворительности результатов деятельности. Имея достаточно надежный способ решения, человек продолжает анализировать состав и структуру своей деятельности, сопоставляет между собой отдельные задачи. Что проводит его к открытию новых, оригинальных, внешне более остроумных способов решения. Третий, высший уровень интеллектуальной инициативности – креативный, в котором обнаруженная субъектом эмпирическая закономерность становится для него не эвристикой, не просто приемом решения, а самостоятельной проблемой, ради изучения которой он готов прекратить предложенную извне деятельность, начав другую, мотивированную уже изнутри, сам, без внешней стимуляции, ищет наиболее совершенные, более высокого уровня обобщенности способы их решения.

Дальнейшее углубление представлений о механизмах саморазвития деятельности осуществляется в работах В.Г. Асеева, В.А. Петровского, А.Г. Асмолова. Так, В. Г. Асеев предполагает, что условием инициации развития является наличие некоторой неиспользованной резервной зоны функциональных возможностей, которые потенциально содержат в себе источник развития личности. В.А. Петровским на материале экспериментального анализа «бескорыстного риска» вводятся представления о «надситуативной активности» как источнике зарождения любой новой деятельности личности. В этих исследованиях показывается, что человеку присуща явно неадаптивная по своей природе тенденция, проявляющаяся в постановке различного рода сверхзадач, которая и названа «надситуативной активностью». С исследованиями надситуативной активности непосредственно соприкасаются работы, в которых вводятся представления об установках как механизмах, определяющих устойчивость динамики деятельности, ее развития. Если установки как бы пытаются удержать деятельность в наперед заданных границах, обеспечивая ее устойчивый характер, то надситуативная активность, взламывая эти установки, выводит личность на новые уровни решения жизненных задач. Противоречие между «надситуативной активностью» и установкой выступает в качестве одного из возможных механизмов развития деятельности личности.

Творческая активность в познании как энергия солнечного света, проникающая и питающая живую субстанцию, которая осваивает окружающее пространство, будь то растение или человек. То есть творческая активность является динамической образующей процесса интеллектуальной и познавательной деятельности. Проблема изучения творческой активности в познавательной творческой деятельности заключается в том, что, являясь имплицитно объясняющей составляющей познавательной творческой деятельности, сама творческая активность не имеет своих модальных категорий.

Н.А. Бердяев рассматривал две стороны творчества. Относительно творческого акта как вдохновения, внутреннего озарения автор пишет: «Первичный творческий акт есть взлет вверх, к иному миру. В творческом состоянии есть большая легкость, в нем растут крылья для полета, и сеть большая трудность, мучительность, препятствие для полета...». В отношении творчества как процесса, реализующегося в творческом продукте, он говорил: «Творческий акт устремлен к бесконечному, форма же творческого продукта всегда конечна».

В.Г. Грязева в своей работе замечает, что описываемые творческие продукты имеют принципиальные различия. «В одном случае, пишет она, - созданный продукт может сохранить живой творческий импульс, экстаз, просветление, духовный огонь. В этом случае создание творческого продукта рассматривается как воплощение. Другой вариант создания творческого продукта - когда при придании формы, оформлении творческого акта в выработанных человечеством способах общения происходит отчуждение от духовного процесса, охлаждение, исчезновение экстаза, спонтанности, интуитивности, и подчинение власти детерминизма этого мира. Такой процесс создания творческого продукта определяется как объективация или овеществление».

К наиболее важным детерминантам творческой деятельности мы можем отнести творческое мышление и творческие способности. Еще С.Л. Рубинштейн поднял вопрос о таких характеристиках мышления, как «продуктивность» и «селективность». Под первой автор понимал способность объекта вступать в процессе мышления во все новые связи и выступать в новых качествах, которые фиксируются в новых понятийных характеристиках. Под селективностью же имелось в виду сознательное ограничение зоны поиска (как одного из принципов организации творческой деятельности). Именно эти положения С.Л. Рубинштейна представляются наиболее актуальными в связи с решением проблем выбора деятельности и профессиональной ориентации школьников. Участники образовательного процесса порой склонны забывать, что это процесс именно творческий, процесс поиска выходов из некоторой проблемной ситуации. И для принятия решения ребенку недостаточно оперирования уже имеющимися мыслительными шаблонами. Подтверждение этой мысли мы находим в трудах Я.Л. Пономарева (1960), А.В. Брушлинского (1967) и др.

Продуктивное мышление является важным звеном всякой мыслительной деятельности, т.к. оно, «непосредственно открывает новое». Кроме того, как полагает Я.Л. Пономарев, мышление всегда является творческим, т.к. возникает в ситуациях задач, для решения которых у субъекта нет готовых средств. В данной ситуации в качестве ядра творческой деятельности может быть рассмотрен творческий акт, который, согласно автору, проходит четыре основных этапа: подготовка, созревание, вдохновение и развитие идеи, ее окончательное оформление и проверка.

Его идеи, относительно творческого мышления, как средства открытия качественно нового, разделял А.В. Брушлинский. Он полагал, что лишь в ходе самого мыслительного процесса создаются нужные условия для привлечения тех или иных теорем, правил, научных законов, которые могут определить план, замысел решения. Это обеспечивается благодаря таким свойствам мышления, как избирательность и единство.

Л.Б. Ермолаева-Томина подняла вопрос о пяти важных характеристиках креативности.

1. Наличие интеллектуальной, творческой инициативы, способность выходить за рамки задач и требований непосредственной действительности.

2. «Широта категоризации» - способность к широким обобщениям явлений, не связанных между собой наглядной, очевидной категориальной связью.

3. Беглость мышления, определяющаяся богатством и разнообразием идей, ассоциаций, возникающих по поводу даже самого незначительного стимула.

4. Гибкость мышления - способность переходить достаточно быстро из одной категории в другую, от одного способа решения к другому.

5. Оригинальность мышления - самостоятельность, необычность, остроумность решения.

Автор, определяя творческую активность как активность «избыточную по отношению к стимулу», выделяет два ее основных уровня (высокий и низкий) и выявляет их зависимость от четырех средовых факторов, среди которых особо отмечает влияние типа воспитания и обучения. По ее мнению, низкая творческая активность и слабо выраженные способности к творческой деятельности преобладают у детей, испытывающих такие стратегии, как диктат; высокие же способности обнаруживаются в случае демократического отношения педагогов и родителей.

Также автор, указывает на проблему сложности изучения творческих способностей, которая обусловлена наличием большого числа разноплановых факторов, определяющих их природу. Творческие способности, полагает исследователь, заложены и существуют в каждом ребенке, в каждом человеке: «Творческие способности, в отличие от специальных способностей, определяющих успешность в конкретных видах деятельности, проявляются в любой деятельности в том специфическом стиле ее выполнения, который может быть назван творческим».

Креативность развивается в процессе деятельности и закрепляется в структуре личности, соединяясь с ее ведущими мотивами. С одной стороны, она реализуется в процессе творчества и представляет его мотивационно-потребностную основу, а с другой - развивается и формируется в зависимости от его особенностей и условий.

Д.Б. Богоявленская концентрирует внимание на проблемах мотивации творческой деятельности. Она определяет внутреннюю мотивацию как познавательную, как детерминированную в большей степени заинтересованностью в деле, нежели в своем успехе, и считает ее подлинным двигателем творческого процесса. В основе внешней мотивации лежит мотив достижения, стремление к авторитету, к демонстрации собственных возможностей и способностей, и потому она скорее может быть рассмотрена как психологический барьер для проявления познавательной самодеятельности и творчества в целом.

В.Н. Дружинин писал: «Главное в творчестве - не внешняя активность, а внутренняя - акт создания «идеала», образа мира... Внешняя активность есть лишь экспликация продуктов внутреннего акта». Дружинин В.Н. предположил, что творческие способности человека (это понятие он приравнивал к понятию креативности) могут быть детерминированы неким гипотетическим свойством нервной системы, именуемым «пластичность». Способности человека определяют продуктивность соответствующих им видов активности и деятельности. «Креативность и общий интеллект, - пишет В.Н. Дружинин, - являются способностями, связанными с двумя способами взаимодействия сознательного и бессознательного при зарождении психического акта: склонность системы к доминированию сознания ведет к интеллектуальной (адаптивной) активности, склонность к доминированию бессознательного - к проявлению форм неадаптивной активности («сверхнормативной»), в том числе – творческой».

Дружинин В.Н. обращал внимание на то, что сама творческая деятельность связана определенным образом с изменением состояния сознания и в некоторых случаях с психическим перенапряжением и истощением. Дружинин В.Н. писал: «Талант, творческость - это не только большой дар, но и большое наказание».

Таким образом, нами проанализированы различные точки зрения в определении сущности «творческая активность личности», которые позволили увидеть ее многоаспектность. Несомненно, что рассмотрение данного явления с разных позиций, с одной стороны, продвигает развитие представления о понятии «творческая активность», так как его сущность подвергается разностороннему анализу. С другой – такая многоплановость подходов затрудняет формирование единой точки зрения, приводит к неоднозначным и противоречивым выводам в вопросе категориального статуса данного понятия.
Литература:

1.Матюшкин А.М. Основные направления исследования мышления и творчества // Психологический журнал.-1984.-№ 1.-С.9-17.

2.Богоявленская Д.Б. Интеллектуальная активность как проблема творчества. Ростов-на-Дону,-1983,176 с.

3.Матюшкин А.М. Психологическая структура, динамика и развитие познавательной активности // Вопросы психологии.-1982.-№4

4.Петровский В.А. К психологии активности личности // Вопросы психологии. 1975.№ 3.

5.Асмолов А.Г., Петровский В.А. О динамическом подходе к психологическому анализу деятельности. // Вопросы психологии.-1978.№ 1

6.Бердяев Н.А. Философия свободного духа.- М.,1994.

7.Грязев В.Г. Экологическая психология творческой личности: обучение в контексте развития личности как субъекта культуры.-Челябинск: Полиграф-мастер, 2000.-276 с.

8.Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии.-М.,1946.

9.Пономарев Я.А. Психология творения. М.: Воронеж,1999.

10.Ермолаева-Томина Л.Б. Проблема развития творческих способностей детей // Вопросы психологии. -1975. № 9
Аннотация. Бұл мақалады, тұлғаның шығармашылық белсенділігін түрлі көзқарастар арқылы саралап, жанның ұйғарым тұрғысынан көрсеткен.

Annotation. Thus, we analyzed the different points of view in determining the nature of "the creative activity of the individual" who was allowed to see her multidimensionality.


378.1

С12
ТҰЛҒАДАҒЫ КӨШБАСШЫЛЫҚ ЖЕТІСТІККЕ ЖЕТУ МОТИВАЦИЯСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Сабралиева Ж.Т., Иманбай Ә.Г.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында «Күшті ұлт болу үшін алдымен ішкі бірлік, ұйымшылдық пен татулық қажет. Ал сондай ұлтты алға жетелейтін білімді, патриот, еңбекшіл, өз салт-дәстүрін, мәдениетін, тілін, дінін, ділін құрметтейтін азамат  нағыз көшбасшы болуға лайық» - деп, аталған болатын.

Міне, осы негіздемеге сүйене отырып, көшбасшы болудың жолдарын қарастырдық. Көшбасшы болып, жетістікке жету әрбір жеке тұлғаның қасиеттерімен тікелей байланысты болып келеді. Адамдармен жұмыс істеп, олармен өзара қарым-қатынаста бола білу, қоршаған ортадағы адамдардың не ойлап, не сезетінін түсіне білу көшбасшының басты қасиеті болып саналады. Сондай-ақ, өмірлік қиын жағдайларда көшбасшының қалай әрекет ететіндігі оның мінезі туралы көп нәрсе айтады. Мінез-құлықты жан-жақты дамыту мен нығайту – бұл көшбасшылық қана емес, жеке қасиеттерді дамытатын біздің негізгі шартымыз.  Кез-келген адам бүтін мінез-құлықпен және тереңдей инабаттылықтың иесімін деп айта алады, бірақ оның дұрыс немесе бұрыстығын ісі арқылы білуге болады.

Көшбасшы ретінде адамдар көптеген кедергілер мен қарсылықтарға тап болады. Сол кезде алдыға жылжытатын жалғыз ықпал ісіңізге адал болу. Іске адалдық, жетістікке жетуге мүмкіндік береді.

Лао Цзы ұлы тұлғаның үш қасиетін ерекшелеген: бірінші – сыпайылық, екінші – ұқыптылық, үшінші – өзін өзгенің алдына қойдырмайтын қарапайымдылық. Сыпайы болыңыз – сонда сіз ержүрек боласыз. Ұқыпты болыңыз – сонда сіз либералды бола аласыз. Өзіңізді басқалардың алдына қоюдан қашыңыз – сонда сіз нағыз көшбасшы боласыз.

Тұлғадағы көшбасшылық жетістікке жету мотивациялық мәселесінің әр түрлі аспектілерін зерттегендер Дж.Максвелл, Д.Мак-Грегор, Лао Цзы, Г.Мюррей, М.Г.Эванс, Ф.Е.Фидлер, Ф.С.Бортт, Дж. В.Гетуель, Р. Дж. Хилл, С.В.Миллз, Б.Д.Парыгин, Дж.Аткинсон, С.М.Казе, А.Адлер, Джон Кэхо, Дональд Трамп, Р. П.Хау, Б.Т.Басс т.б. ғалымдар зерттеген.

Көшбасшы бұл – нақты формальды  және формальды емес ұйымдағы  бір адамның басқа адамға  немесе топқа  әсер ету  арқылы  басқарудың  көрінісі. Көшбасшы ұйымдағы адамдарға әлеуметтік, психологиялық, эмоционалдық  тірек, қоршаған ортаға білім, моральдық  құндылықтар беруші,  қоғамдық өмірде, топта белсенді мүше.

Жетістік мотивациясы адамның қалаған нәтижеге жету үшін бар мүмкіндікті сарқа жұмсауға деген қажеттілігімен байланысты мотивация түрі. Жетістік мотивациясы ата-ана ықпалымен балада 3-13 жас аралығында қалыптасады. Жетістік мотивациясы адамдарда кездескен қиындықтарды жеңуге көмектеседі.

Оқу-тәрбие процесінде бала үлкендерден үлкен жауапкершілікті қажет етеді. Баланың өзін-өзі бағалауы үлкендердің бағалауына байланысты. Өз еркін басқара алу, көшбасшы болып, жетістікке жетуге саналы түрде талпыну баланың ең маңызды қасиеттерінің бірі. Егер бала белгілі бір затты өздігімен орындап жетістікке жететін болса, бұл кезеңде жетістікке жету мотивациясы қалыптасады. Ал, егер балаға беделі бар адамның жетістіктерін аз мақтап, сәтсіздіктерін көп жазалап отырса, оларда сәтсіздіктердің алдын-алу мотивациясы ертерек қалыптасады. Баланың көшбасшылық, жетістікке жету сапасының қалыптасуына оның жеткен жетістіктерін мадақтаудағы саналы ойластырылған үлкендер әрекеті, сонымен қатар баланың өз жетістігіне сенуі жатады [2, 210 б.].

Ғалымдардың зерттеуі бойынша жетістік мотивациясы тіпті бір адамның бойында да біркелкі бола бермейді екен, ол жағдай мен іс-әрекет затына байланысты өзгеріп отырады екен.

Қазіргі уақытта жеке тұлғаның табыстылығы оның мінез-құлқына, қабілетіне, әдеттеріне, жетістік деңгейіне, дүниетанымына, рухани дәрежесіне, құзыреттілігіне, көшбасшы ретіндегі жеке қасиеттеріне тікелей байланысты.

Тұлғадағы көшбасшылық, жетістікке жету мотивациясының бүгінгі шынайы күйін айқындау мақсатында анықтау, қалыптастыру және бақылау эксперименттерін жүргіздік. Бұл зерттеу жұмысы №47 орта мектебінде мұғалімдер арасында жүргізілді.

Тұлғадағы көшбасшылық, жетістікке жету мотивациясын анықтау үшін 30 – 40 жас шамасындағы ересектер тобы алынған болатын. Бұл жас кезеңі нағыз көшбасшы болуға лайық, жетістікке жету мотивациясының шарықтау шегі болып есептеледі.

Тұлғадағы көшбасшылық жетістікке жету мотивациясын анықтау келесі параметрлер бойынша жүргізілді:

1. Жеке тұлғаның көшбасшылық қасиеттері мен жеке ерекшеліктері;

2. Жеке тұлғаның өзін-өзі тани білуі мен өмірде жетістікке жете білуі;

3. Жеке тұлғаның өмірде жетістікке жету мотивациясы бойынша;

4. Жеке тұлғаның көсем болуға деген қабілеті мен көшбасшылық сапасы.

Осы параметрлерді өлшеу мақсаты негізінде мына әдістемелер қолданылды: « Сіз көшбасшы бола аласыз ба?» тесті, «Бұйрық беру керек пе? Әлде бағыну қажет пе?»тесті, «Т.Элесомның жетістікке жету мотивациясына қатысты» тесті, «Көшбасшы»тесті [3, 337-345 б.].

Жүргізілген әдістемелердің ішінен «Сіз көшбасшы бола аласыз ба?» тестінің мазмұны 1-кестеде көрсетілді.

Кесте 1–Тұлғаның көшбасшылық қасиеттері мен жеке ерекшеліктерін анықтау жұмыстары

«Сіз көшбасшы бола аласыз ба?» әдістемесінің нәтижесіне сараптама жасау барысында «өктем жандардың» қатары 20% құрады. Интерпретациясы бойынша «өктем жандар» үшін алынбайтын қамал жоқ. Олар кез-келген жағдайдың оңтайлы шешімін таба алады. Өз мақсаттарына жету жолында кездескен қиындықтарға еш мойымайды, кедергілерді жеңуде әрдайым табандылық танытады. Басқаларды өзіне бағындыра алады. Бірақ, бұл кісілер басқаның пікіріне құлақ аспайды, тек өзінікін ғана дұрыс деп есептейді. Бұлар басқалардың пікірімен санасып, ақылдасса мүмкін, бұдан да жоғары биіктерге жетіп, басқалардың көңілінен шыға алар ма еді?

Ал, басшылық жасай алатын тұлғалардың көрсеткіші 40% болды. Басшылық жасай алатын адамдар «Жеті рет өлшеп, бір рет кес» деген мақалмен өмір сүреді. Барлығын ақылға салып, сабырлылық танытады. Қандай жағдай болмасын асығыстық жасамай, байыппен қарап, барлық нәрсені ой елегінен өткізе біледі. Берген тапсырманы тыңғылықта орындайды. Нағыз басшы болуға лайық жандардың қатарына жатады.

«Өте көнбіс» жандар қатары да 40% құрады. «Өте көнбіс» жандар өз күшіне өзі сенбейтін адамдар қатарынан орын алады. Көбіне өзгелердің пікіріне құлақ асады. Алайда, оңтайлы шешім қабылдай алады. Өзгеден үлгі алып, мінез-құлқын өзгертуге тырысып бағады.

«Бұйрық беру керек пе? Әлде бағыну қажет пе?» тестінің нәтижесіне сәйкес зерттелінушілердің 20%-ы «қарапайым» тұлғалардың қатарынан көрінді. Мұндай қатардағы адамдар бұйрық беруге, бәсекеге түсуге қабілетті. Өзгелерді ерекше сыйлап, құрметтейді. Жақындарының әлсіздігіне аяушылықпен қарап, түсіністік таныта алады. Бұл кісілер адамгершілігі мол, қайырымды жандар болып есептелінеді. Сондықтан да, егер бұл кісілер көсем болмай-ақ өздерін жақсы сезінсе, онда осы қалыпта қалуларына болады. Өйткені, олар бұдан еш ұтылмайды.

Ал, осы әдістемеге қатысқан зерттелінушілердің 60% «кіші офицер» қатарынан көрінді. Олар өздеріне жеткілікті сеніңкіремейді, шешім қабылдау барысында қиналады. Өздерін-өздері қиын мойындайды. Бұл адамдардың сенімсіздігі тіпті, басқаларды күшінен айыруға дейін жетеді. Бұл кісілер үшін дұрыс жол – сенімділіктерін арттырып, бастамашыл бола білуі тиіс.

Ал, «генерал» тұлғалардың қатары 20% құрады. Бұлар бала кездерінен маңызды істерге, өз қызметтерін бірінше болып ұсынатын адамдардың қатарынан орын алды. Бірақ, бұл кісілерге өздерін жетілдіру үшін, әлі де көп әрекет ету қажет, өз бетінше әрекет етуге, мәнді мақсаттар қоюға ұмтыла алуы керек. Сонда ғана нағыз «генерал» деген атқа лайық бола алады.

Т.Элесомның жеке тұлғаның өмірде жетістікке жету мотивациясына қатысты тестінің нәтижесі бойынша зерттелінушілердің 40% «өте жоғары» деңгейді көрсетсе, 30%-ы жетістікке жету мотивациясының «жоғары» екендігін көрсетті. Сондай-ақ, «орташа» деңгей 10% болса, ал жетістікке жету мотивациясының «төмен» деңгейі 20% құрады.

«Көшбасшы» әдістемесі бойынша зерттелінушілердің 50% көшбасшылық сапасының күштілігімен ерекшеленсе, 50% көшбасшылық сапасының төмен деңгейін көрсетті.

Зерттеу жұмысы бойынша анықтау экспериментінің жалпы қорытындысы 1-сурет арқылы берілді.

тренинг-жаттығулар жүргізілді. Қалыптастыру барысында «Көшбасшы даярлау», «Жетістікке жету жолы» тренинг-жаттығулары жүргізілді.

Тренинг-жаттығулар арқылы қатысушылардың әлеуметтік – психологиялық компетентілігі, білімі көтерілді; белсенді әлеуметтік позициясы қалыптасты; өзінің және қоршаған адамдардың өмірінде маңызды өзгерістер жасау мүмкіндіктерін дамытуды үйренді.

Тренингке қатысушылар тренинг барысында өздерін еркін ұстай білді. Берілген тапсырмаларды тыңғылықты орындап, белсенділік таныта алды. Әр қатысушы өз ойын ортаға салып, пікір алмасты. Өзіндік «Менін» қалыптастырды. Көшбасшының бейнесін қалыптастыра алды. Өздеріндегі жағымды және жағымсыз қасиеттерін көре білді және көшбасшыға қажет қасиеттерді игерді.

Тұлғадағы көшбасшылық, жетістікке жету мотивациясын қалыптастыру мәселесі бойынша теориялық әдебиеттерге талдау жасалынып, анықтау жұмыстары жүргізіліп, анықтау жұмыстары нәтижесінде зерттелінушілерді қалыптастыру негізінде тренинг-жаттығулар жүргізіліп, енді салыстыру экспериментіне де жеттік. Бақылау экспериментінде анықтау экспериментінде жүргізілген әдістемелерді қалыптастырғаннан кейін екінші мәрте тағы жүргіздік.

Бақылау эксперименті бойынша тұлғадағы көшбасшылық жетістікке жету мотивациясын қалыптастыру жұмысының жалпы қорытындысы 2-сурет арқылы берілді.

Сурет 2. Тұлғадағы көшбасшылық жетістікке жету мотивациясын қалыптастыру нәтижесі

Адамдармен жұмыс істеп, олармен өзара қарым-қатынаста бола білу, тиімді көшбасшының қасиеті болып табылады. Көшбасшының өзара қатынас кезіндегі бірінші қасиеті – қоршаған ортадағы адамдардың не ойлап, не сезетінін түсіне білу. Қиын өмірлік қиын жағдайларда көшбасшының қалай әрекет ететіндігі оның мінезі туралы көп нәрсе айтады. Мінез-құлықты жан-жақты дамыту мен нығайту – бұл көшбасшылық қана емес, жеке қасиеттерді дамытатын біздің негізгі шартымыз.  Кез-келген адам бүтін мінез-құлықпен және тереңдей инабаттылықтың иесімін деп айта алады, бірақ оның дұрыс немесе бұрыстығын ісі арқылы білуге болады. Мінез-құлық адамдармен қарым-қатынаста жетістікке әкеледі.

Зерттеу жұмысының қорытындысы айтарлықтай жоғары нәтижені берді. Оны салыстыру экспериментіндегі анықтау экспериментінде екінші мәрте алынған параметрлердің көрсеткіші дәлелдеді. Зерттеу жұмысы өз болжамын жүзеге асырды.

1. 
   Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы. 2007. 3-тарау, 11-бап.
   
2. 
   Ахметаев К.Г., Сағындықов Е.Н., Байжомартов Ү.С. Менеджмент негіздері. – Ақтөбе – Орал: А – Полигрофия. – 2005. – 519 б.
   
3. 
   Жақыпов С.М., Бизақова Ф.Ә. Білім беру жүйесінде қолданылатын психодиогностикалық тесттер. – Тараз: Сенім. – 2006. – 448 б.
   

Социальные сироты – особая социально-демографическая группа детей в возрасте от рождения до 18 лет, лишившихся попечения родителей по социально-экономическим, нравственным, психологическим, медицинским причинам (сироты при живых родителях). Определение «социальное» указывает на то, что, в конечном счете, именно общество повинно в отсутствии достаточных материальных, финансовых и общих социальных условий для выполнения каждой семьей, каждым родителем своего долга, в дефиците у них чувств ответственности, любви, сострадания и милосердия.

Основными «поставщиками» социальных сирот являются «кризисные семьи», проблемами которых, как представляется, необходимо заниматься не от случая к случаю, а постоянно. Ведь семья – один из главных институтов общества [1].

Во все времена в социальной структуре общества важная роль принадлежала семье, как одной из устойчивых малых групп людей, социальная необходимость которой обусловлена ее потребностями. Выполняя различные социальные функции, семья играет свою ведущую роль в общественном развитии, обеспечивая при этом ряд важных социальных функций.

Сегодня в Казахстане около 11 тысяч детей, оставшихся без попечения родителей, воспитывается в 196 организациях образования, здравоохранения, социальной защиты.

По данным статистики, доля социальных сирот по отношению к круглым (тем, чьи родители погибли) несравнимо больше. В этом плане ситуация в нашем регионе практически не отличается от положения в стране. Всего 40 процентов детей, оставшихся без попечения родителей, составляют круглые сироты, а 60 — это сироты при живых родителях [2].

В Казахстане наиболее распространенными причинами социального сиротсва являются:

- Принудительно изъятие ребёнка из семьи, когда в целях защиты прав, жизни и интересов ребёнка родителей лишают родительских прав;

- Добровольный отказ родителей (чаще матери) от своего несовершеннолетнего ребёнка, чаще этот отказ от новорожденного в родильном доме [3].

Правовым импульсом регулирования прав ребенка в Республике Казахстан послужила Конвенция, являющаяся эффективным средством закрепления их на законодательном уровне, в строгом соответствии с международными принципами и стандартами и составляющая приоритетную основу для развития государственной политики в интересах детей. Также для решения проблем сирот, детей, оставшихся без попечения родителей, казахстанские законодатели заложили правовые нормы в законы РК: «О правах ребенка в Республике Казахстан», «О детских деревнях и Домах юношества», «О браке и семье», «О государственном социальном заказе», «О социальной и медико-педагогической коррекционной поддержке детей с ограниченными возможностями" и других нормативных актах [4].

Названные законодательные акты предполагают специальные аспекты государственной политики, предусматривающие развитие детских реабилитационных центров, приютов, поддержку патронатных семей, взявших сирот на воспитание, пусть даже на неполное, иные формы их обустройства.

Проблема социального сиротства в нашей стране решается посредством популяризации усыновления, патронатного воспитания, открытия детской деревни семейного типа, Дома юношества, привлечения неправительственных организаций. Общественным фондом «Достижения молодых» в детском доме реализуется социальный проект «Успешное детство», направленный на подготовку самых маленьких воспитанников к школе.

В Казахстане существуют специальные корпоративные фонды такие как «SOS Детские Деревни Казахстана» и «Гражданский альянс Казахстана» .Эти фонды ежегодно проводят международные конференции, посвященные профилактике и снижению социального сиротства в стране. В рамках данных мероприятий обсуждаются такие вопросы, как профилактика социального сиротства, социальная адаптация выпускников детских учреждений [5].

Не менее острой также остается проблема постинтернатной адаптации выпускников детских домов, выбора сферы профессиональной деятельности, оптимально соответствующей личностным особенностям и запросам рынка труда. Как правило, они трудно адаптируются в непривычных условиях, зачастую быстро «ломаются» при первых же столкновениях со сложностями и жестокостью нового для них мира. Отсутствие помощи по интеграции в естественный социум, проблемы занятости и жилищные проблемы выпускников, создавших семьи, нередко становятся причинами рождения такими родителями социальных сирот в будущем. Для решения данных проблем в Казахстане разработан и принят Закон Республики Казахстан «О детских деревнях семейного типа и Домах юношества». Данный законодательный акт, меры по его эффективной реализации способствуют интегрированию воспитанников детских деревень и детских домов в общество согласно их желанию, в частности, в рынок труда. В целях социальной адаптации воспитанников Дома юношества, сеть которых развивается в Казахстане, уже начались создаваться необходимые условия по содействию развитию их индивидуальных способностей, обеспечению профессиональной подготовки. Кроме того, для проживающих в Домах юношества в возрасте до 23 лет, оказывается содействие и в трудоустройстве. Такая модель, соответствующая мировой практике, вне сомнения, позволяет решать многие проблемы воспитанников и выпускников детских домов. Вместе с тем, доказано, что проблема сокращения социального сиротства настолько сложна, что не может быть решена только с помощью государственных институтов [5].

Сейчас в Казахстане планируется открытие экспериментального центра или службы комплексного сопровождения семьи. В функции новой структуры будет входить устройство детей-сирот в семьи, сопровождение различных видов замещающей семьи, а именно - приемной, патронатной, опекунской, семейных воспитательных групп [6].

Природой социального сиротства современного общества можно считать и утрату культа семейных отношений, традиционности в воспитании и образовании, духовное обнищание.

Немаловажное значение имеет отношение общества к сиротам, гуманизм правосудия в отношении маленьких преступников, социальные и нравственные аспекты.

Суммируя изложенное, следует отметить, что решение означенных проблем без совместных усилий и конкретных мер государства и общества в целом невозможно. Без действенных механизмов реализации государственной политики в интересах семьи, материнства и детства, основным направлением которой является совершенствование законодательства, также невозможно обеспечение достойного воспитания детей в семье в условиях безопасности, защиты и заботы, в рамках системы образования, здравоохранения и культуры.

1. 
   Доклад Региональной конференции на тему «Дети, лишившиеся попечения родителей: права и реальность. //Региональное отделение ЮНИСЕФ для стран ЦВЕ/СНГ и государств Балтии. Будапешт. 2001. С.31.
   
2. 
   http://www.prava-detei.ru
   
3. 
   http://today.kz
   
4. 
   Закон Республики Казахстан «О правах ребенка в Республике Казахстан» //Казахстанская правда. 2002. 13 авг.
   
5. 
   Закон Республики Казахстан «О детских деревнях и Домах юношества», 2000
   
6. 
   http://total.kz.
   

Тіл адам қатынасының аса маңызды құралы. Тіл қоғам мүшелері арасында қарым – қатынас жасау үшін қызмет атқарады.

Тіл адам ойын сыртқа шығарады, екінші біреуге жеткізеді, себебі, адам ойы сөз арқылы, сөздерді тіркестіру арқылы, сөйлемдер арқылы, яғни тіл арқылы құрастырылып, келесі адамға жеткізіледі. Сондықтан тіл - адамның ойын жарыққа шығаратын құрал.

Адамзат тілі өте ерте заманда шыққан. Ол кезде тіл - тілдің сөз байлығы да аз болған. Сонда да болса, әр рудың, әр тайпаның, әр халықтың тілдері болған. Ол тілдер өз иелерінің бір-бірімен күнделікті сөйлесу, пікір алысу, түсіне білу мұқтаждығын атқара алған, әр тіл өзі сөйлесіп, қолданатын қоғам мүшелеріне қарым-қатынас жасау құралы болған.

Адамзат қарым-қатынас жасайтын бірден-бір тілі - дыбысты тіл. Дыбысты тіл - адамға тән. Дыбысты тілдің екі түрі бар: ауызекі сөйлеу тілі және жазба тіл. Тілдің дыбыстық жақтары, сөз байлығымен бірге ол сөздердің түр-тұрпатын, яғни тұлғалары мен түрлі - түрлі формалары болады. Мәселен, біл, білім, шық, сөз, талап десек, сөздеріміз бір тұлғада тұр; білімді, шыққан, талапты десек, екінші бір тұлғада. Білімдіден шыққан сөз талаптыға болсын кез десек, әр сөз үшінші бір тұлғаларда келіп, бүтіндей сөйлем жасалып тұр.

Мұндай формаларды сөздердің өзгерту, тіркесу және оларды сөйлем етіп құрау тәсілдері мен жолдары деп атауға болады. Ондай тәсілдер мен формалардың жиынтығын тілдің құрылысы деп те атайды. Оларды тілдің грамматикасы тексереді. Грамматика - тілдің құрылысын зерттейді. Грамматика екі салаға бөлінеді: морфология және синтаксис.

Морфология - сөздің өзгеру жолдарын және оның формаларын зерттейді. Дәлірек айтсақ, морфология сөздің құрамы болады, сөзге қосымшалар қалай жалғанады, олардың қандай түрлері бар, сөздердің мағынасына, морфологиялық ерекшеліктеріне, синтаксистік қызметтеріне қарай қалай топтастырамыз, сөзден сөз туғызудың қандай амал-тәсілдері бар деген сияқты мәселелерді тексереді.

Синтаксис - сөз тіркестерін, олардың байланысу жолдарын, сөйлем түрлерін, олардың жасалу жолдарын зерттеумен шұғылданады. Синтаксис сөздердің тіркесу жолдарын, олардың түрлерін, сөздердің байланысу тәсілдерін, сөйлем мүшелерін, олардың мағыналары мен жасалу жолдарын қарастырады.

Грамматиканың бұл екі саласы фонетикамен де, лексикологиямен де тығыз байланысты.

Қазақ тіл білімінің негізгі үш тарауы - фонетика, лексилогия, грамматика - тілдегі дыбысты сөз мағыналарын, сөз формаларымен олардың тіркесу жолдарын жан-жақты зерттегенде, олардың түрлі-түрлі ерекшеліктерін түгел қамтиды. Осыған орай, тіл білімінің бір-бірімен тығыз байланысты салалары, тармақтары болады. Бұлардың бәрі тіл білімінің негізгі тарауларымен тығыз байланысып,бірін-бірі айқындай, толықтыра түседі.

Сөздік құрам - тілге керекті құрылыс материалы. Сөздік құрам тілдің грамматикасының қарамағына түскенде ғана аса зор маңызға ие болады. Ешбір тіл білімі сөздік құрам болмайынша, қатынас жасарлықтай, пікір алысарлықтай нағыз тіл бола алмайтыны сияқты, сөздік құрамсыз грамматикалық құрылыстың өзі де жеке алғанда, нағыз тіл бола алмайды. Негізгі сөздік қор мен грамматикалық құрылыстың бірлігі арқылы ғана тіл жасалады. Себебі, сөздік құрам мен грамматиканың өзара қарым-қатынасы арқасында ғана адамның ойы түсінікті де, сымбатты да бола алады. Бірақ, негізгі сөздік қор да жеке алғанда, өздігінен тұрып тіл бола алмайды, ол тек тілдің негізгі бір элементі ғана болады.

Грамматика дегеніміз - адам ойлауының ұзақ, абстракциялаушы жұмысының нәтижесі ойлаудың зор табыстарының көрсеткіші. Тілдің сөздік құрамы мен грамматикалық құрылысы бір-бірімен байланысты. Тілдің құрылыс материалы болып саналатын сөздік құрамдағы сөздерден сол тілдің грамматикалық құрылысында қалыптасқан үйреншікті заңы бойынша өзара тіркесіп сөйлем немесе сөйлемдер құрылады. Сөздік құрамға қосылып отыратын жаңа сөздердің жасалуы да, қолданылуы да сол тілдің грамматикалық заңдарына бағынады.

Грамматика сөздердің өзгеруі және сөздердің сөйлемде тіркелуі туралы ережелердің жинағы болып табылады.

Сөздердің өзгерілуі туралы ережелердің жинағын морфология зерттейді. Ол сөздің морфологиялық құрылымын талдайды, сөздерді топтастырады, өзгеру ережелерін белгілейді. Сөздердің сөйлемге тіркесуі туралы ережелердің жинағын синтаксис зерттейді. Ол сөйлем құрылысын, сөз тіркестерін, сөйлем мүшелерін және т.б. тексереді.

Қазақ тілінің морфологиясы көптік, тәуелдік, септік және жіктік жалғауларының формаларын тексереді, өйткені, бұл жалғаулар сөздерді түрлендіретін формаларға жатады. Морфология сөз таптары деп аталатын грамматикалық жалпы категорияларды да, әрбір сөз табына тән жалпы категорияларды да зерттейді. Мысалы, зат есім категориясының жалпы (өзен, тау), жалқы (Қаратал, Алатау), жинақтық (Ағаш, шөп), даралық (терек, жусан) болып іштей бөлінуі, сын есімнің шырайлары (көк - көкшіл, көгірек), етістіктердің етіс (жаз, жаздыр, жазыл), шақ (келді, келер), рай (барды, барса) категориялары және сол сияқты әр сөз табына тән категориялары грамматиканың морфология тарауында қалады.

Жеке сөз таптарымен байланысты қаралатын мәселенің бірі-жұрнақ деп аталатын категориясы. Жұрнақтар сөзден сөз тудырып сөздікті түрлендіретін категория болғанымен, олар (жұрнақтар) грамматикалық тұрғыдан қарағанда, тек сөз таптарына қатысты соларға тәуелді болып келеді. Мысалы: бала деген сөз зат есімге тән болса, жақсы бала, балалы дегенімізде бұл туынды сөз (балалы үй) сын есімге айналады. Сөйтіп, сөзден сөз тудыру сөздің тұлғалық құрамын тексеру сияқты мәселелер де әдетте морфологияның обьектісі болып саналады. Сонымен, морфология сөзді өзінің негізгі обьектісін тексеріп, оны грамматикалық жағынан сипаттайды. Сол себептен тілде бар сөздерді грамматикалық топтарға бөлу морфологияның әрі өзекті, әрі түйінді мәселесі болып саналады, себебі, сөздерді дұрыс топтастыру деген сөз - сол сөздердің сынын дұрыс ашу, дұрыс айқындау, оларға дұрыс грамматикалық мінездеме беру.

Тілдің грамматикалық құрылысын сөздігінен бөліп алып қарау мүмкін емес, өйткені, грамматикалық құрылыс пен негізгі сөздік қорының бірлігінен туып, содан қалыптасқан.

Тілдегі сөздерде қанша мағына болса, сонша форма бола бермейді, форма аз болады. Грамматикалық форма, грамматикалық бірнеше мағынаны білдіре береді. Мысалы, тақырыпты кеше оқыдық деген сөйлемдегі тақырыпты деген сөз, көп тақырып емес, бір тақырып деген мағынаны береді.

Сонымен қатар, грамматикалық мағынаны әр алуан сөздің әртүрлі формасы да білдіре алуы мүмкін. Мысалы, оқушылар, күйлер деген зат есімдердің көптік мағынасы - лар, - лер, қосымшасы арқылы жасалса, оқыдық, көрдік, барамыз, келеміз деген етістіктер көптік мағынасы -қ, - к және - мыз, - міз деген қосымшалары арқылы жасалынып тұр.

Сөздердің лексикалық мағыналары мен грамматикалық мағыналарының қарым-қатынысының, сөздік пен грамматиканың бірлігінен, сөздердің өзгеріп, тіркесіп қолданылу дәстүрінен туып орныққан, қалыптасқан дағдылы - тәсілдер - формалар болады. Олар әр түрлі. Сонымен бірге, олар жүйе – жүйеге бөлініп, бір емес, көптеген сөздердің өзгерілуін қамтиды. Олар грамматикалық формалар деп аталады.

Басқа тілдерде де, қазақ тілінде де қалыптасып орныққан әр алуан грамматикалық формалар бар. Мысалы, лексикалық мағынасы, заттық ұғымды білдіретін үй деген сөзді алып, онда тілімізде қалыптасқан грамматикалық формалар бойынша түрлендірсек, сол формалар арасында осы сөздің бастапқы лексикалық мағынасына әлденеше жанама мағыналар үстеледі. Мысалы, үйлер, үй-үйге, үй-үйлеріне, үйді-үйіне, үй ағаш, ағаш үй, үйлі, үйсіз, үйшіл, үйшік деген сияқты формаларды қолдана береміз. Осында көрсетілген әр алуан формалар сол сөзге әр түрлі грамматикалық мағыналар қосады. Сөздерге жалғанатын жалғау, жұрнақтар да, сөздердің қосарланып немесе орындары ауысып тіркелулері де сөзге грамматикалық мағына қосатын формалар, өйткені, жалғау да, жұрнақ та сөздердің қосарлану немесе тіркелу тәсілдері де сөздің бастапқы лексикалық мағынасымен жарыса әр алуан грамматикалық мағына беретін форма болып қызмет атқарады.

Сөзжасам өз алдына зерттеу обьектісі бар тіл білімінің жеке саласы. Сөзжасамның негізгі обьектісі - сөз. Демек, сөзжасамның қарастыратын мәселесі сөз болғанмен, негізгі әңгіме сөздің қай қыры, қай жағы, сипаты қандай деген болмақ. Бұл жайында орыс тіл білімінде біраз пікір айтылған. Мысалы, академик, Л.В.Щерба сөзжасамның негізгі мәселесі «сөзді қалай жасау», ал жасалған сөздің ерекшеліктерін (әсіресе семантикасын) анықтау «сөздіктердің міндеті» десе, Н.М.Шанский, Е.А.Земскаялар «сөзді оның құрылымы жағынан зерттеу» деп біледі. Ал А.И.Моисеев сөзжасам обьектісі «тілдегі сөздердің қалай жасалғандығы және тағы да жасала алуы», - деп қорытатынды жасайды. Сөзжасамды қазақ тіл білімінің жеке саласына жатқызып зерттеушілер сөзжасамның негізгі обьектісіне сөз жасаушы тәсілдерді, сөз жасаушы тілдік нұсқаларды, сөзжасамдық типтер мен тізбектер, сөздің жасалу үлгілерін, туынды сөздер мен олардың түрлерін, сөзжасамдық заңдылықтар мен сөзжасамның сөз таптарына қатысын жатқызып, сөзжасам тілдегі сөз жасау үрдісімен байланысты барлық құбылыстар мен заңдылықтарды зерттейтінін көрсетеді. Осы ретте, С.Исаев былай деп жазады: «Ең алдымен, сөзжасам сөз таптарын жасау емес, сөзжасамның басты белгісі - жаңа мағыналы сөз тудыру. Осы басты обьектінің, біріншіден, өзіне ғана тән белгілері, өзіндік ерекшеліктері болады. Екіншіден, оның жасалу жолдары (тәсілдері) болады. Үшіншіден, жасалу жолдары, тәсілдері арқылы қалыптасқан тілдік үлгілері болады. Төртіншіден, солардың жиынтығы сөзжасам жүйесін құрайды».

Сөздердің жасалуын оқыту жөнінде жазылған, қарастырылған әдістемелік еңбектер біраз. Атап айтсақ: Ш.Сарыбаев, Д.Әлімжанов, Ы.Маманов, И.Ұйқыбаев сияқты белгілі методист-ғалымдардың еңбектерінде сөзжасамды оқытудың амал-тәсілдері кеңінен сөз болады. Сөзжасамды оқыту барысында сөздердің жасалу тәсілдерінің өз ішінде бірдей еместігі, олардың дара, күрделі, олардың оқылу, жазылу заңдылықтары, тұлға, құрамы жағынан ерекшеліктері болатындығы түгелдей ескеріліп, оқушылардың талдау үстінде дұрыс ажырата білу іскерлік, дағдылары қалыптасады.

Сөзжасам объектісіне сөз жасаушы тәсілдер, сөз жасаушы тілдік элементтер, сөзжасам типтері мен тізбектері, сөзжасам үлгілері, туынды сөздер, олардың түрлері, сөзжасам заңдылықтары мен мағынасы, сөзжасамның сөз таптарына қатысты сияқты күрделі мәселелер жатады. Сөзжасамның жұрнақтарының толығуы жұрнақтардың бір-бірімен тұлға, мағына жағынан кірігуі арқылы да болып отырады, оған тілдегі күрделі жұрнақтарды келтіруге болады. Мысалы, -дас < да + с, - лан < ла + н, ғанша < ған + ша, малы < ма + лы, т.б.

Тілдің сөзжасам жүйесінің күрделенуі, баюы, толығуы көбінесе сөзжасам жұрнақтарының мағыналық құрамының кеңейюі арқылы болады. Тілдің сөзжасам жүйесіне сөзжасам элементтері де жатады. Тілде сөзжасамға қатысатын нақтылы элементтер бар. Сөзжасам үрдісі тілде бар элементтердің негізінде ғана болады.
Пайдаланған әдебиеттер:

1. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 – 2020 жылдарға

арналған Мемлекеттік бағдарлама.-Астана, 2010 ж.

2. Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан -2030»Қазақстан халқына жолдауы .-

Алматы:Республикалық «Кітап өндірістік бірлестігі».-1998.

3. Қазқстан Республикасының «Білім туралы» Заңы . – Астана,2000ж.