Графика. Орфография. Орфоэпия
а – ä, о – ӧ; ұ – ү, ы – і
жүктеу/скачать 2,09 Mb. Pdf көрінісі
|
Н.-Уәлиев-МОНОГРАФИЯ
| а – ä, о – ӧ; ұ – ү, ы – і.
Бұл ерекшелікті зерттеушілердің «куб» моделінен байқауға болады. Қазақ тілінде бірінші реттегі ä – нің қысаңдауы (ä ˃ е) бұл жұптық қатынастың өзгеріп, тоғыз дауыстыдан құралған а-ә; е; о – ӧ; ұ – ү; ы – і жүйесінің қалыптасуына себеп болды. Сөйтіп, халық тілінің вокализм жүйесінде жартылай ашық [ й е ] дауыстысы пайда болды. Ал ä – нің бастапқы орнын халық тілінің дыбыстық қорындағы пайда болған жіңішке ашық дауысты басты. Мысалы, аға+еке ˃ әке; ажа+еке ˃ әже; апа+еке ˃ әпке т.б. Осы қатар араб мәдениетінің ықпалы әсерінен хәріп – әріп, хауа – әуе, әдет, әдебиет, әдеп т.б. мәдени-әлеуметтік атаулардың енуіне байланысты толыға түсіп, екінші реттегі [ә]- нің вокализм жүйесіндегі орнын бекемдей түсті. Бұны айтып отырған себебіміз – араб тілінен енген едәуір сөздің дыбыстық ерекшеліктері халық тілінің дыбыстық қорындағы жуан дауыссыздардың, мысалы, [ қ ]-ның көмейге таяу айтылатын фонетикалық матрицада бар, бірақ фонологиялық қызметі жоқ жаңа бір вариацияларының пайда болуына әсер етті. Тілдің дыбыстық қорындағы бірліктердің әлеуеттік мүмкіндіктерін кеңейтті. Оларды орфографияда жүйелі, бірізді пайдалануға, жол ашу тиімді болмақ. Мысалы, хазірет, хикмет, хакім, Хүт (жұлдыз), хұсни, хұснихат т.б. жүктеу/скачать 2,09 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|