Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| а,е,ы,і,о,у,о,у.
Бүлардан басқа Енисей ескерткіштерінде бірен-саран создерде жабық 46 қысаң дыбысталатын е дыбысы қолданылған деп есептейді, осы ескерткішті алгаш оқып-зерттеген Дания ғалымы В. Томсен.1 Бүл дыбыс, ғалымның түсіндіруінше, е аш ық дауыстысының әлдеқайда қысаң айтылатын варианты. Сонымен, коне түркі тілінде 8 дауысты дыбыс / / фонема болған дейтін қорытынды озгермей қала береді. 8 дауысты фонема мынадай топтарға жіктелген: ашық дауыстылар а, е, қысаң дауыстылар ы, і, у, ү, жартылай аш ық дауыстылар о, у. Жасалу орнына қарай жуан дауыстылар: а, у, о, ьі; жіңішке дауыстылар: е, ө, у, /; ерін қатысына қарай: езу дауыстылары: а, е, ы, і; ерін дауыстылары: о, о, у, у сияқты топтарға жіктелген. Көне түркі тілінде 16 дауыссыз фонема болған. Олар мыналар: б, п, д, т, к - қ, г — г, й, ч, с, ш, з, м, н, ң, л, р; қ - к, г - г дыбыстары дербес фонемалық қызмет атқармаған, қ жуан дауыстылармен айтылса, к жіңішке дауыстылармен айтылған, сол сияқты г — жуан дауыстымен айтылатын қ дыбысының үяң варианты да, г — жіңішке дауыстылармен айтылатын к дыбысының үяң варианты ретінде ғана қолданылған. Қысқасы, 4 дыбыс екі дауыссыз фонеманың көрінісі болған. Көне түркі жазуы консонанттық негізде жасалған. Сондықтан жеке дауыстылардан гөрі буын сапасын дауыссыздар таңбасы арқылы белгілеу ол жазуда басым болган. Жазудың дауыссыздарды белгілейтін т а ң б а л а р ы , с о ға н с ә й к е с үш т ү р л і т о п қ а б ө л ін е д і: ж уан дауыстылармен бір тіркесте айтылатын дауыссыздар б, д, г, к,, л, н, р, с, т, й, жіңішке дауыстылармен бір тіркесте айтылатын дауыссыздар б, д, г, к, л, н, р, с, т, й; жуан дауыстылармен де, жіңішке дауысты лармен де айтылатын дауыссыздар м, н, ң, п, ш, ч, з. Сонымен, дауыссыз дыбыстарды белгілейтін таңбалар үш түрлі: жуан буындағы дауыссыз таңбасы, жіңішке буындағы дауыссыз таңбасы, жуан буында да, жіңішке буында да айтыла беретін дауыссыз таңбасы. Аффиксгерқүрамыңда д~т, г~к, г ~ қ дыбыстарысойкес қолданылған, яғни олардьщ өзара ауысуы аффикстерді қызметі жағынан ерекшелемеген. Соз басында д, г, г, н, ң, р, з айтылмаған. Ал л, п, ш дыбыстары басқа тілдерден енген сөздердің басында ғана айтылған. М, б дыбыстары сөз басында бірі екіншісінің орнына айтылады: мен — бен, мің — бің (мық), маңа — баңа, (маган), менгу — бенгу (мәңгі). Бүл ауысу соңғы мүрын жолды дыбыстың ықпалы болу керек деген пікір бар. Сөздің соңында ң дыбысы г (г) дыбысына сәйкес қолданылады: тәуелділіктің II жағы мен жедел өткен шақтың жекеше II жағы -ң және -г (г) түрінде айтыла береді. 1 Щербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков. Л., 1971, стр. 25-27. 47 С өздің басы нда н ды бы сы тек екі сөздің қүрам ы нда ғана қолданылған: не, нең. Сөз ортасында енің ~ егін (ійін), йалыңыз ~ йалгыз (жалгыз), йіңне ~ йігне (ине), т.б. Үяң дауыссыздардан сөз басында қодданылатыны жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|