Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| й
> дж//ж дыбыс ауысулары болғандығын көруге болады. Прототүркілік д дыбысы Сібір мен Алтайдағы түркі тілдерінде (якут, т.б.) қ атаң д ы б ы сқ а ай н ал са, О рта А зияға орналасқан тілдерде элсізденіп, үяңдап кеткені белгілі. Соз басында айтылатын ж дыбысы сондай өзгерістердің нәтижесі деп қаралады. Бүл озгеріс Сібірдегі кейбір тідцерде басқа да сыпат алған: соз басында н дыбысы айтылатын болған: сағай тілінде нан (жан, жақ, жаны, жағы), ніске (жіңішке), наман (жаман), наңмыр (жаңбыр), нузрух (жүмырық), т.б. Сағай, қойбал тілдерінің ерекшелігі деп қаралатын осы озгеріс жоғарыдағы сөздер қүрамында қазақ тілінде де жаңғырық берген. Әрине, қ азақ тілінде мүндай озгеріс оқш ау қаралатын қүбылыс дәрежесіне жетпеген. Ал а ~ е, а ~ ы, ы ~ / сәйкестіктері жалпы түркілік аяда қарастырғанда екі түрлі жайды аңғартады: түркі тілдері мен монгол тілдері арасындағы жіктелістің ізі болумен бірге, чуваш тілі мен басқа түркі тілдері арасындагы жіктелістің корінісі. Екінші жагынан, дауысты дыбыстардың осындай сойкестіктері 43 олардың (дауыстылар жүйесінің) фонологиялық жүйе ретінде кейін қалыптасқандығының да белгісі деп қаралады. Дегенмен, дауысты- лардың сапалық белгілері сөз мағынасына экспрессивтік, эмоцио- налдық өр береді дейтін пікірдің жаны бар: ақыраңдау мен әкірендеу арасында эксп ресси втік эр бар, сол әр дауыстылардың жуан- жіңішкелігіне ғана негізделген. Дыбыс синтагматикалық фонетиканың негізгі үғымы, екінші сөзбен дыбыс өз қасиетін, өз қызметін басқа дыбыстармен тіркесіп келгенде ғана толы қ айқындайды. Сондықтан әр дәуірдегі тілдің к ө р ін ісі ретінде ды бы с тіркес қ ү р ау қ аб іл еті, қү рай алаты н тіркестердің түрі түрғы сы н ан қарасты ры лады . Осы түрғыдан қарастырғанда, әр дәуірдің (не кезеңдердің) өзіне тән ерекшелігі барлығы айқы ндалады . Көне дәуірлердегі дыбыс тіркестерінің түрлері, жеке дыбыстардың тіркесімділік қабілеті заман откен сайын белгілі бір өзгерістерге түсіп, басқаша сыпат алуы тіл тарихында жиі үш ы расаты н қү б ы лы с. А й талы қ, көне түркі тілінде ф узияда қолданылған дыбыс тіркестері (рт, лт, нт) түркі тілдерінде, солардың бірі қазақ тілінде, кейінгі дәуірлерде өзгеріске үшырады: қатар айтылған екі дауыссыз дыбыс бір-біріне ықпалдасатын болды. Ал м ү н ы ң өзі д а у ы с с ы з д ы б ы с т а р д ы ң үн д есу за ң д ы л ы ғы н ы ң (ассимиляция) қалыптасуының көрінісі еді. Түркі тілдеріне, соның бірі қазақ тіліне, г, к дыбыстардың жуан дауыстымен тіркесіп айтылуы, ал г дыбысының жіңішке дауыстымен тіркесі тән емес, екінші созбен, ондай қолданыс қазақ тілінің табиғи зандылығы емес. Алайда қазіргі тілде г, к дыбыстары біраз сөздер қүрамында (газет, комитет) жуан дауыстылармен бір тіркесте айтылады да, гдауыссызы жіңішке дауыстылармен айтылады. Біраз создер қүрамында осы дыбыстың қатаң варианты қ да жіңішке (қазір, т.б.) дауысты дыбыс айтылған создер қүрамында кездеседі, т.б. Қысқасы, дыбыс тіркестері немесе дыбыстардың тіркес қүрай білу қабілеті тарихи өзгермелі қүбылыс. Олар белгілі бір кезеңнің корінісі болумен бірге, тілдің қүрамында болған өзгерістердің де куәсы. Дыбыстар жүйесінің мәнді болігі фонема. Дыбыстық қүрамдары бірдей, бірақ магынасы басқа-басқа создер фонема арқылы ғана бір-бірінен ажырап түсініледі. Екінші созбен, соз мағынасы фонема арқылы ғана айқындалады. Сәз қүрамындагы дыбыстың фонемалық қызметі қарама-қарсы қатынаста ғана корінеді. Мысалы: жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|