Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

ДАУЫСТЫ ДЫ БЫ СТАР Ж ҮЙЕСІ
ДАУЫСТЫЛАР ЖҮЙЕСІ ДАМУЫГІЫҢ ЕРЕКШ ЕЛІКТЕРІ
Дауысты дыбыстар м ы на томендегідей топтарға жіктеледі: 
1) Дауы сты ларды ң аш ы қ ж әне қы саң түрлері. Бүл дыбыстау 
органдарының ашылу дәреж есіне негізделеді. А ртикуляциялы қ 
мүшенің ашылу дәрежесіне сай дыбыстардың естілуі де екі түрлі: 
а, е, о, о —
аш ық дауыстылар, 
у, у, ы, і —
қы саң дауыстылар. Бүл 
топтар қазіргі түркі тілдерінің бәріне дерлік тән. 2) Дауыстылардың 
жуан және жіңішке топтары дыбыстың айтылу тонының көтеріңкі 
не бәсең болуына негізделеді. Бүл принцип бойынш а дауысты 
дыбыстар бір-біріне пар болатын екі топқа бөлінеді: 
а, о, у, ы —
жуан, 
е, ө, у, і —
жіңішке фонемалар. Алайда, қазіргі түркі тілдерінің 
барлығында осы принцип түгел сақталмайды. Бірсыпыра тілдерде 
жуан дауысты 
а-т
а екі түрлі жіңішке дауысты сай келеді: 
а ~ е, ә.
Бүл ерекшелік қазіргі қазақ, азербайжан, т.б. тілдерге ғана тән. 
Жасалу орны жағынан 
а
мен 
е, ә
аралығында белгілі бір жақындық 
бары айқын. Қ азақ тілінде ә дыбысы сөздің тек бірінші буынында 
айтылады, екінші буынында сирек үшырайды. Екінші буында ә-нің 
айтылуы белгілі фонетикалық қоршауды қажет етеді. 3) Дауыс- 
тылардың еріндік және езулік топтары. Еріндік дауыстылар түркі 
тілдерінің барлығында кездескенмен, көпшілік тілдерде сөз ішінде 
бірінші, екінші буындардан аспайды.
Қазіргі тіл білімінде тілдің дыбыстық жүйесін бүлайша жіктеу 
томен сазды (н и зкая тональность) — ж оғары сазды (вы сокая 
тональность), ком пакты лы — диф ф узды , жай сазды (простая 
тональность) — бемол сазды (бемоль тональность) деп аталады. Жэне 
бүлар фонемалардың айрықша белгілерінің 12 түрлі оппозициясының 
тек үш ғана түрі болып табылады.1 Екінші сөзбен, қазақ тіліндегі 
дауы сты ды бы стар л и н гв и с т и к а л ы қ ж а ғы н ан осы үш түрлі 
принциппен сипатталады.
Түркі тілдерінде дауы сты ларды ж іктеудің бүдан б асқ а да 
принципі, атап айтқанда, естілу дәрежесіне қарай болу де бар. Қазіргі 
түркі тілдерінің ішінде тува, түрікмен, якут, қы рғы з тілдерінде 
дауыстылардың созылыңқы айтылуы, яғни, созылыңқы дауыстылар 
бар. Дауыстылардың мүндай айтылуы коне ескерткіш терде де 
кездеседі. Махмуд Қаш қари создігінде кейбір сөздер қүрамындағы
1 
Аралбаев Ж. А.
Вокализм казахского языка. А-А., 1970, стр. 83—84.
55

дауыстылардың созылыңқы айтылуы арнайы белгіленіп отырған. 
Мысалы: 
аат, ааз,
т.б. Мүндай фактілер үйғыр жазбаларынан да 
үшырасады.
Алайда, жалпы түркі тілдеріндегі дауыстыларды шола қарағанда, 
олардың созылыңқы және қы сы ңқы (немесе: әдеттегідей) айтылуы 
жалпы түркілік қүбы лы с емес, жеке тілдер ерекшелігі екендігі 
байқалады. М үның өзі созылыңқы дауыстылар түркі негіз тілінің 
жеке тілдерге ыдырау дәуірінде пайда болды дейтін А. М. Щ ербак 
пікірін дәлелдейді. Дауыстылардың аш ы қ-қы саң, жуан-жіңішке 
топтарға бөлінуі түркі тілдерінің барлығында да бар қүбылыс. Олай 
болса, олар — сонау түркі негіз тілі заманында-ақ орнығып қалған 
қүбы лы с. Д ауы сты ларды ң ер ін д ік -езу лік топтары да сондай. 
Дауыстылардың жіктелуінің осы принциптері бойынша қазіргі қазақ 
әдеби тіліндегі дауысты фонемалар мыналар: 
а, ә, е, ы, і, о, ө, у,
у.1
Қ азақ тілі дауыстылар жүйесінің дамуын доцент Ж.Аралбаев үш 
түрлі кезеңге бөліп қарайды. Ол кезеңдер мыналар: көне түркі кезеңі, 
орта түркі кезеңі және жаңа түркі кезеңі. Бүлайша бөлудің сырт 
көзге Н. А. Б а с к а к о в к л а с и ф и к а ц и я с ы н еске тү сір ген ім ен , 
лингвистикалық негізі бар: сол аталған дәуірлерде түркі тілдері 
қүрам ы н да кейін заң д ы л ы қ қ а ай н алы п кеткен ф он ети калы қ 
өзгерістер келіп ш ықты. Коне түркі кезеңінде, Ж. Аралбаевтың 
айтуынша, түбір сөз бір дауысты фонемадан 
(г),
дауысты және 
дауыссыз фонемалардан (ГС), дауыссыз және дауысты фонемадан 
(СГ), дауыссыз-дауысты-дауыссыз фонемалардан (СГС) қүрылған. 
Сөйтіп бүл кезеңде ф онетикалы қ буын лексика-грамматикалық 
морфемамен сәйкес болған. Соған орай үш дауысты фонема: 
а, ы, у
болған. Қазіргі қазақ тіліндегі байырғы сөздердің де басым көпшілігі 
осы дауысты фонемалармен айтылады. Осы кезеңде дауыстылардың 
еріндік-езулік жіктелуіне негізделген қосарлы түбірлер (сарт-сүрт)
1 
Тарихи түркология түркі негіз тіліндс 8 дауысты фонема болғап дсп 
есептесе дс, кейбір тілдердің (ескерткіштердің де) ерекшеліктерін ескере 
отырып, қыпш ақ тілдерінің арғы негізінде 9 дауысты фонема болған деп 
есептейді. “Түркі тілдерінің салыстырмалы тарихи фонетикасының авторлары 
қы пш ақ тілдерінің арғы негізі деп қаралатын “ Кодекс Куманикус” тілінде
9 дауысты бар деп қарайды. “ Сравнительно-историческая грамматика 
тюркских языков. Фонетика” . М., 1984, стр. 18. Сонда тогызыншы дауысты 
дыбыс 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: