Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| г,
гдыбыстарыныңтүсіп қалуы, немесе у, и дыбыстарына — дифтонгілерге айналуы. Бүл ерекшелік қы пш ақ тілін қазақ тіліне тыгыз байланыстыратын белгі. Дауысты дыбыстардың мынадай сәйкестігі бар: у//ы , у//і: темур ~ темір, е//і: еді ~ иді. Бүл тілдің тагы бір көңіл аударар ерекшелігі — басқа тілдерден (араб, парсы) енген сөздер эпентезалық дыбыспен айтылады: сабыр, сабор, т.б. 1 Айдаров Ғ ., Қ үрыш ж анов Ә., Томанов М . К онс тү р к і ж азба ескерткіштсрініц тілі.А-А., 1971, 191-бст. 50 Қ ы пш ақ тілінде мынадай дауыссыздар қолданы лган: 6, г, г, д, з, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, ч, ш, ж, в, й, х, һ, ф. Коне түркі тілімен салыстырғанда, қы п ш ақ тілі консонантизм ыңғайында біраз “жаңарғанды ғы н” коруге болады: ж, х, һ, ф дыбыстары коне т ү р к і т іл ін д е қ о л д а н ы л м а ғ а н . Қ ы п ш а қ т іл ін д е х , һ, ф дыбыстарының қолданылуы басқа тілдермен қаты н асқа түсудің, тілдік байланыстың нотижесі болу керек. Бүл дыбыстар бірен- саран сөздер қүрам ы н д а ғана қолдан ы лған . К ейде бүларды ң түркілік (қы пш ақты қ) қ, г, п ды бы стары ны ң орны на, солардың варианты ретінде айтылуы да бар. Ж дыбысы ж алаң да, аффрикат түрінде де айтылған. Ж алаң ж соз басындағы коне түркілік (қазіргі кейбір тілдерде де) и -д ің “ о р ы н б а с а р ы ” , в ар и ан ты ретінде айты лған. Й - дің қолданы луы басым. А ф ф ри кат дж көбіне ч аффрикатының орнына айтылатындығы байқалады: бірінджі. Сөз басында л, р, з ды быстары ның қолданылуы да басқа тілдермен байланы сқа түсудің нәтижесі — сондай дыбыстардан басталатын создер ауысқан: рақы м , жан, замана. Көне түркі тілінен тағы ерекше “ ж аңалы ғы ” — сөз соңы нда г, д, ж ды бы стары тіпті айтылмайды , ал г ды бы сы сирек айты лады . Бүл ж ағы нан да қы пш ақ тілі қ азақ тілінің алғаш қы бастауын байқатады. Коне түркі тілінде соз соңында айтылған г, г, д (және б) дыбыстары бүл тілде озгеріп, ж аңарып біткен. Б ірақ озгеру, ж аңару процесі әлі тоқталм аған. С онды қтан г, г, қ, к ды бы стары ны ң в, й, у дыбыстарына сәйкес қолданылуы әлі жиі үш ырайды. С ондай-ақ х ~ қ, г, г, қ ~ х, к ~ г, х, һ ~ х, г сәйкестіктері (сәйкес қолданылуы) кездеседі. Соңғылардың кейбірін (айталы қ, х ~ қ, к ~ г) жасалу жолына қарай үқсасты ру (аналогия) салдары , кейбірін тілдің жазбаға түскен дәуірінде болатын жазу ж аңсақты ғы (һ ~ х, г) деп қарауга да болар еді. Қ ы п ш ақ тілін ің ко н со н ан ти зм ы ңгайы нда козге түсер тағы бір қ ү б ы лы сы : д ау ы ссы зд ар д ы ң қ о с а р л а н у ы . М үн ы әдетте гем инация қүбы лы сы деп атайты ны м әлім . Қ ы п ш а қ тілінде қазіргі біздің тілім іздегідей ф узияда қабаттасуы да бар: қатты, х а н н ы , т .б . С о н ы м е н қ а т а р , ф о н е т и к а л ы қ з а ң д ы л ы қ қ а с ы й м а й т ы н , т ү с ін д ір у і қ и ы н қ о с а р л а н у да б ар : йашшыр, сүңрассында, ілліндір, т.б. Бүл создер қү рам ы н д ағы дауы ссы з- дардың қосарлануы н түсіндіру м үм кін бола берм ейді. Бүлар кош іруш інің қатесі де болуы м үм кін. 51 ҚАЗАҚ ТІЛ І Ф ОНЕТИКАЛЫ Қ Ж Ү Й ЕС ІН ІҢ НЕГІЗГІ ЕРЕКШ ЕЛІКТЕРІ Қ азақ тілі — қы п ш ақ тобындағы тілдер тобына жатады. Ал қы пш ақ тобындағы тілдердің қарлуқ, оғыз тобындағы тілдерден фонетикалық негізгі айырмашылықтары мына төмендегідей: 1)8 — 9 дауысты дыбыс бар, жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|