Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| й ~ ж
~ дж (Шығыс Қазақстан, Шу бойында). Бүл сәйкестіктер кобіне бір тіл қүрамында ғана емес, тілдер арасында кездеседі. Айталық а ~ ы сэйкестігі түркі тілдері мен чуваш тілі аралыгында кездеседі, т.б. Қазақ тілі фонетикалық жүйесінің біраз ерекшеліктері әр түрлі дәуірде басқа мәдениеттермен, тілдермен байланыста болудың, әр түрлі қарым-қатынасқа түсудің нотижесі іспеттес қалыптасқан. Ондай жолмен пайда болған ерекшеліктердің бастылары мыналар: 1) араб-парсы мәдениетінің ықпалымен сөздің абсолют басыңда, бірінші буында з, г, г, ә дыбыстары айтылатын болды; 2) Біздің заманымыздың алғашқы жылдарында-ақ Еділ, Ж айық тоңірегінде мекендеген қ а зақ тайпаларының Ш ығыс славяндар- мен — оры старм ен қ ар ы м -қ аты н асы н ы ң ; Х Ү ІІІ ғасы рда Қ а- зақстанның Россия қол астына кіруінің нәтижесінде әбден түрақты сипат алған байланыстың нәтижесінде орыс тілінің қазақ тіліне өсер күшейді. Бүл байланыс, бүл ықпал Октябрь революциясынан кейін мүлдем жаңа сапаға ауысыгі, қазақтың бүкіл әдеби тіл жүйесінің жаңа бағытта дамуына ықпал жасады. М үның нәтижесінде қалыпта э дыбысы орнықты. г, з дыбыстарынан басталатын создердің аумағы кеңейді: зал, заман, зоотехник, газ, газет, т.б. 53 в, ф, х, ц, ч, щ дауы ссы здары осы ды бы стар айты латы н сөздермен бірге келіп орны қты . Д егенм ен, бүл дыбыстардың кейбірінің қолданылуы қазақ әдеби тілі тарихында бой көрсеткені бар. Х Ү ІІІ—XIX ғасырларда қолданылған “кітаби тіл” деп аталатын тіл қүрам ы нда ф, х, ч дыбыстары қолданы с тапқаны рас. Алайда ол тіл (кітаби тіл) көбінесе азы н-аулақ оқы ғандарды ң ана тілі болды да, халық арасында кең қолданы ла алмады. Сондықтан ол заманғы қазақ әдеби тілі сол дыбыстарды қолданды десек те, қазақ халық тілі ондай дыбыстарды білді деп айта алм асақ керек. Оның үстіне, ч аффрикаты сойлеу тілінде бүры ннан бар дыбыс. Бірақ әдеби тілде ол дыбыс интернационалды қ создермен бірге келіп орнықты. Соңғы замандарда батыс тілдермен (ең әуелі орыс тілімен) б ай лан ы сқа түсіп, қ ар ы м -қ аты н асты ң ж иіленуі қ а зақ тілінің дыбыс тіркесімділігіне ы қпал етті. Қ , к дауыссыздарының тіркесу мүмкіндігі үлғайды — қ қатаң дауыссызы тек жуан дауыстымен ғана емес, ж іңіш ке дауыстылармен де тіркесетін болды: қате, қы змет, к дауыссызы интернационалды қ создер қүрам ы нда жуан дауыстылармен қатар айтылып қалыптасты . Осы ерекш еліктің екінш і біл салдары — қ азақ тілінде едәуір топ қүрайты н создер қүрамында сингармонизм — буын үндестігі сақталмайтын дэрежеге жетті: газетке, костю мш ең, командирден, т.б. Ж алпы алтайлы қ консонантизм қ азақ тілінде біраз өзгеріске ү ш ы р а ғ а н с ы п а т ы н д а о р н ы қ қ а н . Б ү л ж а ғ ы н а н к е л г е н д е С. Е. М аловтың қ а зақ тілін ең ж аңа тілдер тобына жатқызуының үлкен дәлелі бар. Р ~ з сәйестігінің қ азақ тілінде з варианты сол қалпы нда да, озгерген күйінде де қалған: көз, жаз, сондай-ақ болымсыздық қосы м ш асы -мае (з > с). Р ~ з сәйкестігінің кейінгі варианты й: тіре ~ тайа, л ~ ш сәйкестігі де сондай дәрежеде түрақталган: бес (беш ~ білек), туе: талтус (тал — чуваш тілінде т ус, талтүс), есіт (ес — (і) т — өзгелік етіс, елт — чуваш тілінде есіт), т.б. С оны мен бірге, бүл дыбыс сәйкестіктердің барлық компоненттері де қ а за қ тілінің периф ерийлік қүбылысы ретінде сақталып қалган: жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|