Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| у
дыбысынан басталады. Мысалы: азербайжан тілінде ілік септіктің бір варианты у, у дыбыстарынан басталады. Сөйтіп еріндіктен басталган создердің екінші буынындағы езулік ы дыбысы кобінесе коне түркілік у дыбысының көрінісі болып келеді, у (ү)~ы сәйкестігі түбір сөздер қүрамында да үшьфасады: олдуруг (отырық), огулсуз (үлсыз, баласыз), т.б. Екінші жағынан, қазақ тілінде сөз басыңдағы у дыбысы көне түркілік ог, уг, ыг дыбыс тіркестеріне сәйкес айтылады: оглан (үлан), огыл (үл), огры (үры), т.б. Алайда, ог дыбыс тіркесінің қысқа, жуан дыбысқа айналуы тілдің қүрамындағы барлық создерді түгелдей қамтымаған процесс. Коне түркі жазбаларының тілінде огша (“Қүдатқу білік”), оқша (Манихей ескерткіші) магыналас создері кездеседі. Қазақ тілінде осының екеуі де сақталган: уқса, оқса. Алдьщғысы әдеби норма да, соңгысы — диалектілік ерекшелік. Бүл фактілер коне түркілік о қазақ тілінде кейбір реттерде у-ға сәйкес келгендігін корсетеді. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктеріңде әдеби ш дегі о дыбысына у-ның сәйкес келуі жиі кездесетін қүбылыстардың бірі: қулдану — қолдану, уяну — ояну, сурақы — сорақы. Керісінше әдеби тілдегі ү дыбысына о сәйкес келеді: оқсайды - уқсайды, орпақ — урпақ, арық — торық — арық — турық, т.б. Мүның озі кейбір түркі тілдерінде коне түркілік о дыбысы-ның қысанданып кету процесін еске түсіреді. Бүл айтылғандардан мынадай екі жай аңғарылады: 1) қазақ тілінде кейбір создер басында айтылатын у коне түркілік ог дыбыс тіркесінің корінісі, соның жалғасы. Дыбыс тіркесінің жуан айтылатын қысаң дыбысқа ауысу процесінде соз қүрамындагы қысаң дыбыстың түсіп қалуы да орын алған, мысалы: ог (ы) л > ул. 2) ескі түркілік о дыбысы қазақ тілінде қысанданып, қысқа айтылатын дәрежеге жеткен. Ог дыбыс тіркесінің қазақ тіліңде у-га сәйкес келуін де г дыбысының түсіп қалуы (элизия), сойтіп барып о-ның қысаңдануы деп қарауға болар еді. Мүны оқша созінің қүрамындағы о дыбысының қазақ тілінде у-га сәйкес келуі де, сол сияқты әдеби тіл мен диалектілер арасында үшырасатын дыбыс сәйкестіктері де (у ~ с, о ~ у) дәлелдейді. Оның үстіне, коне түркілік кейбір ашық дауыстылардың қысандануы қыпшақ тілдерінің біразына тән қүбылыс.1 1 Киекбаев Ғ., Башқорт телснс” фонстикасы. Уфа, 1958, 60-65-бсттер. 63 Алайда, коне түркілік о дыбысы барлық уақытта қазақ тіліндегі у дыбысына сэйкес бола бермейді. О дыбысының у-ға сәйкестігі жеке создерді ғана қамтыған. Әйтпесе, қазақ тіліндегі сөздің абсолют басы нда ж әне бірінш і буын қүрам ы н да айты латы н о, кейбір ерекшеліктеріне қарамай, басқа түркі тілдеріндегі о дыбысына сэйкес келеді' (тек баш қүрт, татар, чуваш тілдерінде ғана басқа дыбыс айтылады). Көне түркі материалдарын салыстырып корейік: оқ, оқта, орду (орда), оңлуг (ондық, ондық бастыгы), ол ой, ойул (ойыл), т.б. Бүлардың басқы позициясында айтылған о қазақ тілінде де сол күйін сақтаған. Сойтіп көне түркілік о қазақ тілінде де о дыбысына сэйкес (жиі кездеседі), кейде у дыбысына сэйкес. Қазақ тіліндегі жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|