Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| турна — түрна — тырна.
Сөйтіп бүл реттегі ы делабиализация (еріндіктердің езулікке айналуының) процесінің нәтижесі болып шығады. Коңіл аударар фактілер чуваш тілінен кездеседі. Чуваш тілінде көп создердің бірінші буынында жалпы түркілік а орнына у, енді бір топ сөздерде ы дыбысы айтылады: сухол — сақал, улма — алма, улап — алып, уч — аш, тына — тана, ылтан — алтын, тымар — тамыр, хыран — қарын. Қ азақ сөздерінде де осындай сәйкестік кездеседі: анда-мүнда — анда-мында, түмақ- тымақ, шүбар-шыбар. Қ азақ тіліндегі бүл сәйкестік екі түрлі ыңғайда көрінеді: бірсыпыра сөздер қүрамында екінші буында кездесе — сиақты - сиықты, тайаз - тайыз, қысқаіи — қысқыш, т.б. Бүлардың кейбірі әдеби тілде айтылса, кейбірі диалектілік ерекшелік, мағына- лы қ айырмашылығы ж оқ дублет создер. Енді бір топ сөздер қүра- мында (бүлар және едәуір қомақты топ) бірінші буын қүрамында айтылады: атып шыгу — ытып шыгу, агып кету — ыгып кету, сарылда — сырылда, маңқаю — мыңқыю, адыраңдау — едіреңдеу, т.б. Бүлар бір-бірінен м ағы налы қ мәнер түрғы сы нан ерекш еленіп түратын создер. Бүл ыңғайда бүлардың (бірінші буын қүрамындағы сәйкестіктің) лексикализациялануын кореміз. Бүл атылғандардан мына қорытынды шығады: қазақ тіліндегі ы тарихи жағынан бірде а дыбысының тарихи баламасы болса, бірде 5-16 65 делабиализация процесінің нәтижесі болып табылады. Қысқасы, ыгу, тыс сөздері мен былай, бурын создері қүрамындағы ы дауыстысы тарихи түрғыдан бір негізден таралмаған. Ал үшінші буындагы ы алдыңгы буындағы жуан дауыстының көрінісі (аллафоны). Бүл дыбыстың жіңішке варианты — /. Қ азақ тіліндегі / көп рет- терде көне түркілік осындай дыбыстың жалғасы, соның орныққан түрі деп қарауға болады. Коне түркі тіліндегі іш, іште, бір сөздері қүрамындағы / дыбысы қазақ тілінде сол сапасында қалган: іс, істе, бір түрінде дыбысталады. Ү — ҮІІІ ғасыр жазбалары тілінде е — і сәйкестігі болған. Бір ғана сөз бірде е, бірде і дауыстысымен айтылған. Мүның өзі әлгі екі дыбыс- тың бір буынды создер қүрамында немесе бірінші буын қүрамында, тайпа тілдерін бір-бірінен ерекшелейтін белгі болғанын көрсетеді. Қазіргі түркі тілдерінің кейбірінде, айталық, башқүрт тілінде бір кезгі түркілік е дыбысы өзгеріске түсіп, қысаңға айналған: басқа тілдерде е-мен келетін создер қысаң /-мен ғана айтылады. Ал қазақ тілінде е дыбысы сақталған, қысқармаған. Алайда, кейбір создер қүрамында башқүрт тілін түгел қамтыған осы процестің ізі бар: коне түркі тілінде ег, егіл, егу сыпатында айтылған создер қазақ тілінде ій, ійіл, ійгі түрінде айтылады. Мүнда коне түркілік е — қазақ тілінде қысаң і-ге сәйкес. Н ақ осындай жай ійгілік, ійе (коне жазбаларда едгүлік, еду) сөздерінен де көрінеді. Бірақ ел, екінті, екі, ең, емгек, емчі, ем сөздері қазақш а да ел, екінші, екі, ең, еңбек, емші, ем болып дыбысталады да, е дыбысының алдынан қы сқа й көмескі естіледі. Е ~ / сәйкестігі қазақ тілінде де кей сөздер қүрамынан байқалады: керпіш -кірпіш , зерек -зійрек, т.б. Зерттеушілер қ азақ тілінде ы, і монофтонгтарының дифтонгіге айналу фактілерін атайды: жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|