Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| -р
түріңде дыбысталғанын дәлелдейді (-мар). Ортақ етіс қосымшасы бір кезде -ш түрінде дыбысталган. Сойтіп екі түрлі дыбысталған екі түлға қазіргі тілде дыбыстық озгерістердің нәтижесінде бір ғана сьшатта орныққан. Түркі тілдерінің оғыз тобын түгелге ж ақы н қамтыған үяндау (палатализация) процесі қы пш ақ тобына тән емес. Басқа да қыпш ақ тілдеріндегі сияқты, қазақ тілінде де сәздің абсолют басында қатаң дауыссыздар, үяндармен салыстырғанда, кобірек айтылады. Жалпы түркі тілдеріндегі создің абсолют басының “оғыздық” және “қы пш ақты қ” түрлерінің қалыптасуы сонш алық ежелгі қүбылыс емес. Тарихи зерттеулер түркі тілдерінде создің абсолют басының қатаң болғанын, яғни қатаң дыбыстардан ғана басталғанын дәлелдеп отыр. Сөздің басы тек қатаң дыбыстардан ғана басталуы, ежелгі дәуірлерде дауыссыздардың үяң, қатаң болып болінуі фонемалық дәрежеде болмағандығын көрсетеді. Ал кейін оғыз тіліндегі сөздің абсолют басының үяндауы созылыңқы дауыстылардың ықпалы дейтін пікір түркологияда қазір дәлелденіп отыр.1 Қ азақ тіліндегі бута мен пута, бал мен пал, диірмен мең тиірмен, туз бен дуз тәрізді параллельдер тілдік сондай күйдің қалдықтары. 1Щербак А. М. Сравнительная фонетика тюркских языков, Л., 1970, стр. 190-191. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. М., 1984, стр. 172-173. 73 Ж ЕК Е ДАУЫССЫЗ ДЫ БЫ СТАР ТАРИХЫ Көне түркі тілінде 16 дауыссыз дыбыс болған. Қ азақ тілінде д а у ы сс ы з д ы б ы с т а р сан ы б ү д ан ә л д е қ а й д а көп . Д ау ы ссы з дыбыстардың сапалы қ жіктелісі орны ққан фонетикалық қүбылыс ретінде козге түседі. Көне түркі тілі дауыссыздарының қолданылу позициясы қазақ тілі дауыссыздарымен бірдей бола бермейді. Кейде бір ғана дыбыстың қолданылу орнына қарай әр қилы озгеріске түскенін байқауға болады. Оның үстіне, коне түркі дауыссыздарының ор түрлі түркі тілінде әр түрлі корініске ие болғ^ны тағы бар. Мүндай озгерістердің борі де ж еке ды бы старды ң қолдан ы лу ж үйесін салыстырғанда ғана байқалады. Қ , к дыбыстары түркі негіз тілі қүрамында қолданылған. Бүл жағдай қыз, қара, кес, кір, кел, кет тәрізді байырғы создердің басында айтылуымен дәлелденеді. Бүл создер коне, қазіргі түркі тілдерінің барлығында осы сыпатында қолданылады. Коне түркі тілінің қ дауыссызы соз басында қазақ тілінде де оз сапасын сақтаған. Бірақ тіл дамуының барысында соз ортасындағы қ элизияға үшыраған. Оның кейбір іздері қазақ тілінде де кездеседі; тарқау — тарау, уқалау — уалау, т.б. С оз басы нда қ, дегенм ен, кейбір тілдерде озгеріп кеткен: азербайжан тілінде г, түрік тілінде к, чуваш тілінде х дыбыстарына айналған. Оңтүстік-батыс тілдерінде осы позициядағы қ дыбысы да г-ге айналған: ген, гіт, гөк, т.б. Екі дауысты аралығындағы қ, к дауыссыздары коне түркі тілінде де үяңдап кеткен. Б ірақ соз соңындағы қ, к сол күйінде сақталған: ақ, көк, ашық, т.б. Дегенмен, ежелгі бір буынды түбірлер күрделеніп үлғайғанда, соз соңындағы қ, к дауыстының аралығында қалып үяңдаған: агыс, көгіс, т.б. Оның бер жағында соз соңындағы қ, к екі+ дауыстыдан басталған қосымша жалганғанда да үяңдайды, бүл - нормалық қүбылыс. Создің абсолют соңындағы қ, к бірсыпыра тілдерде озгеріске үшырады: хақас тілінде жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|