Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| х,
азербайжан тілінің біраз создерінде г дыбыстарына айналған ( ах, айаг). Коне түркі тілінде создің абсолют басында г, г дыбыстары жүмсалмаған. Бірақ соз соңында жиі айтылған: аңдаг, тег, т.б. Қазақ тіліндегі г, г дыбыстарымен салыстырғанда, едәуір айырмашылық байқалады. Ең алдымен, қ азақ тіліндегі коп создердің абсолют басындагы г, г дыбыстары айтылады: гүл, гашық, гүрып, гүмыр, т.б. Торкінін байқасақ, ондай создер араб-парсы тілдерінен ауысқан болып отырады. Олай болса, қ азақ тіліндегі создердің абсолют 74 басындағы г, г сыртқы әсерден, басқа тілдерден ауысқан сөздер құрамында қалыгітасқан дыбыстар. Бүлардың қ, к дыбыстарымен оппозиция қүрып, фонемалық мән алуы да сол создер қүрамында, сол позицияда гана мүмкін. Қ азақ тілі (немесе қы пш ақ тобындағы тілдер) бүл жағынан оғыз тобындағы тілдерден бүтіндей озгеше. Оғыз тілдерінде создің абсолют басында болган озгерістердің салдарынан байырғы создер де осы дыбыстардан басталады. Осыдан бүрын айтылғандай, соз ортасында қолданылған г, г — ықпал заңдылығының нотижесі. Тегі жағынан коне түркі тіліндегі соз ортасы мен соз соңындағы г, г екі басқа дыбыс: соз ортасындагылар қатаң дыбыстардың корінісі (аллофоны) де, соз соңындагылары дербес фонемалардың озара ықпалдасу зандылығының нәтижесі емес. Коне түркі тілінің осы дыбыстарының қазақ тіліндегі корінісі мүлде басқаша. Олай екенін коне түркі тілінде қолданылған мына создерді салыстырудан байқаймыз: қагун, сарыг, қайгуқ, қыг, қорыг, таг, тайақлыг, бузагу, агуз, бег, белгулук создері қазақ тілінде қауын, сары, қайық, қый, қорық, тау, тайақты, бузау, ауыз, бек, белгілі түрінде дыбысталады. Коне түркілік осы создер біздің тілімізде сол мән- мағынасында сақталған, бірақ бір ғана озгеріске үшыраған. Ол озгеріс қ, г дыбыстарына байланысты. С. Е. Малов түркі тілдерінің “ескі” , “жаңалығын” айырудың бір критерийі ретінде г, г дыбыстарының сақталуы не сақталмауын үсынуы да қазіргі тілдерде бүлардың корінісінің әр түрлі болуын еске алудан болса керек. Соз ортасында айтылған ғ дыбысы қазақ тілінде у -ғ а айналған: агыр, агыз, багыр, агна, қазақ тілінде ауыр, ауыз, бауыр, ауна болып дыбысталады. Мүндағы у, орине, буын қүрайтын дыбыстар қатарына жатпайды, қолданылған позициясы да сондай. Кейбір фактілерге қарағанда, осы позициядағы г-ның шінара й-ге ауысуы да болған: багла — байла, йыгыл — жыйыл, ыйыгрыл — жыйырыл, т.б. Алайда соз ортасындағы коне түркілік г осындай із қалдырды деп қарасақ та оның үшінші бір корінісі бар: едәуір создердің қүрамында г түсіп қалған. Ол мына создерден байқалады: бугра, бугдай создері г дыбысынсыз орныққан. Ал агу, агулуг үялас создерінің г-мен келген буыны түсіп қалып, у (уу), улы түрінде қалыптасқан. Кейбір создер осындай элизияның нотижесінде мүлде басқаша қалыптасқан. Коне түркілік қатыгды созі г дыбысымен келген буынның бүтіндей түсіп қалуының нәтижесінде қатты түрде орны ққан. Алайда соз ортасындағы г-ның осы озгерісін айта огырып, мына жайды ескеру керек: осы озгерістің қайсысы да тіл қүрамындағы 75 барлық сөз атаулыны (әңгіме байырғы сөздер жайлы) түгел қамты- маған. Қазіргі қ азақ тілінің фактілері мынаны байқатады: а) кейде бір ғана сөз екі түрлі сыпатты үшырасады — бір варианты жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|