Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| з — и, қ — у, р — з, қ — и
дыбыс сәйкестіктерінен коруге болады. Ф онетикалық конвергенция процесі тілдің сөздік қорын егжей-тегжей түгел қамтымаған. Әр жаңа қүбылыстың жаңа екені ескінің ізі қалғанда ғана байқалатыны тәрізді, конвергенция процесінің өтуі де дивергендік қүбылыстар арқылы байқалады. Түбірлердің бірсыпырасы өздерінің бүрынғы дыбыстық қүрамын сақтап қалды да, жаңа дыбыстар негізінде жаңа варианттар қалыптасты. Бірақ даму процесінде тіл элементтерінің қолданылу м әні түрғы сы нан ж іктелуінің нәтиж есінде “е с к і” мен “ж аң а” варианттар дербес мәнге ие болды да, орнығып қалды. Кейбір варианттар бір-бірінен жіктеліп, алш ақтағаны сонш алы қ, қазір олардың түбірлес екенін салыстырма материалдар ғана анықтайды. Мысалы, қат, қатай, қатулан етістіктері мен қатты сын есімінің о баста бір ғана түбірден тарап, осылай қалыптасуы ең алдымен дыбыс өзгерістерінің нәтижесі, мүны тек қана салыстырма материалдар келтіре отырып байқауға болады. Көне түркі тілінде қатты сын есімі қатыгды, қатыг түрінде, осы түбірден жасалған туынды етістік қатыглан сыпатында дыбысталған. Қатыгды сын есімі элизияның нәтиж есінде қатты сы паты на келсе, қатыглан етістігі дыбыс өзгерісінің нәтижесінде қатулан сыпатына келген. Д ивергендік қүбы лы стар қатары н а мен, бул есімдіктерін де жатқызуға болар еді. Оның үстіне, бүл сілтеу есімдігі қосымша арқылы туынды сын есімге айналғанда мүндай, бүндай түрінде екі түрлі дыбысталады. Дивергенция процесі түбір мен қосымш аның шегінде де болған. Әдетте қазіргі тіл завды лы қтары түрғысынан ассимиляция деп қ а р а л а т ы н қ ү б ы л ы с д и в е р г е н ц и я н ы ң н ә т и ж е с і. А й т а л ы қ , дивергенцияның нәтижесінде коптік жалғау тек -лар түрінде емес, қазақ тілінде -дар, -тар варианттарында да қалыптасты. Сол сияқты септік жалғауының кейбір түрлері де осы ізбен: табыс жалғау тек - ны, -ні емес, -ды, -ді, -ты, -ті, жатыс жалғауы тек -да, -де емес, -та, -те түрінде де айтылады. Соңғы варианттардагы д, т дыбыстары жеке дара қүбылыс емес, алдыңгы варианттардагы л, н дыбыстарының дивергендік көріністері гана. 72 Дауыссыз дыбыстар қүрамында болған бүл өзгерістердің қайсысы да грамматикалық түлғаларға ықпалын тигізді. Бір кезгі бір сыпатты, бір вариантты түлғалардың кейбірінің қазіргі тілде бірнеше вариантта үшырасуы соны ң нәтижесі. М ысалы, кетік, қатық есімдерінің қүрамындағы -ік, -ық пен түйы қ етістік (қимыл есім) жасайтын -у қосымшасы дивергенцияны ң нәтижесі. С ондай-ақ сусы, көлгірсі туынды етістіктерін жасайтын -сы, қансыра тәрізді етістіктер жасайтын -сыра қосымшасының -сыр бөлігі, сын есім жасайтын -сыз қосым- шалары да дыбыстық өзгерістердің нәтижесінде пайда болган, тарихи түрғыдан бір ғана қосымш аның әр түрлі варианттары ғана. Кейбір грамматикалық түлғалардың о баста әр басқа дыбысталса да, дыбыстық өзгерістердің нәтижесінде бір гана сыпатқа келгені байқалады. Қазіргі тілімізде етістіктер қүрамында қолданылатын ортақ етіс қосымшасы -с, әдетте болымсыздық қосымшасымен айтылатын с(~з) сондай өзгерістердің нәтижесі. Соңғы қосымшаның о баста -з түрінде дыбысталғанын көне түркі материалдары, қазіргі түркі материалдары да растайды, ал түрікмен тілі фактілері бүл бүдан да ерте дәуірде жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|