Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З


бет46/212
Дата20.12.2023
өлшемі
#197951
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   212
Байланысты:
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov

сарыг, кічіг, арыг сөздері г, г
дыбыстарынсыз орны ққан. Бірақ 
бақ, бау (баг), тақ, тау (таг), сау,
сақ (саг),
т.б. Соңғыларда аш ық дауыстылар айтылады.
Сонымен, коне түркілік г, 
г
дыбыстарының озгерісі де, басқа 
дыбыстық озгерістер тәрізді, тіл қүрамында үқсас создердің сыртқы 
пішін ж ағынан бір-бірінен ерекш еленуіне алып келді. Осының 
нәтижесінде, омонимдік қатарлардың коп ыңғайда ыдырауы, оның 
есесіне синонимдер мен дублет создердің кобеюі байқалады.
Ғ, г
дыбыстарының озгерісі тілдің грамматикалық қүрылысына 
да әсерін тигізді. Бүл әсіресе қазіргі тілдің қосымшалар жүйесінен 
байқалады. Бүл жерде ең алдымен козге түсетін 
-лық
және 
-лы
қосымшалары. Коне түркі тіліндегі 
-лыг
қосымш асының негізінде - 
лы
қалы птасқанды ғы айқы н: бір варианты нда г-ны ң элизияға 
үшырауы, екіншісінде оның сақталып, қатандауы 
(-лық).
Басқа 
варианттардың қалыптасуы, эрине, кейінгі қүбылыс.
Көне түркілік 
тег
шылауы бір жагынан қосымшага айналды, 
екінші жағынан 
г

й
процесінің нотижесінде 
-дай//-тей
түріне келді. 
Сойтіп қимыл есім жасайтын 
-дақ//-дек
(мысалы, жүрдек созінің 
қүрамында) қосымш асынан сыртқы пішін жағынан да алыстады. 
Коне түркі тілінде 
-гу//-гу, ыг//іг
(кейде еріндіктермен де айтылған) 
қимыл есім жасайтын қосымшалары болғаны мәлім. Осы қосым- 
шалардың қатандаған түрін 
шапқы, кескі, басытқы, өлік, білік
(білікті 
сын есімнің қүрамында), 
корік
создерінің қүрамынан кореміз. Осы 
процестің нәтижесінде бүл қосымшаның екінші бір варианты — қазіргі 
тіл қүрамында түйы қ етістік жасайды деп есептелетін қосымша 

қалыптасқан: 
көру
(корік созімен салыстыр, білік (білу созімен
78


салы сты р), 
олу
(ө л ік сө зім ен сал ы сты р ). К оне т ү р к іл ік
-гу
қосымш асының грамматикалы қ мәні мен ерекшелігін сақтаған 
варианты 
деп баргысы келді, айтқысы келді
күрделі формасының 
қүрамындағы 
-гы
жүрнағын қарауға болады.
Қазіргі қазақ тілінде 
еле ( ун еле), жара (іске жара), ата, қура
тәрізді создер қүрамынан - г а / /
-ге
аффиксінің жоғарғы процеске 
үшыраған варианты байқалады. Солай екендігі кура, қүрға тәрізді 
паралельдерді салыстырудан корінеді.
Коне түркі тілінде 
д, з, л, п, р
дыбыстарынан да соз басталмаған. 
Яғни, бүл дыбыстар сөздің абсалют басында айтылмаған. Қазіргі қазақ 
тілінде осы аталған дыбыстардан басталатын сөздердің бірсыпырасы 
шеттен енген создер екенін (
замат, зирек, зейін),
енді бірсыпырасы 
т —д
сәйкестігінің нәтижесі екенін ( 
тиірмен—диірмен)
коруге болады.
Л, р
дыбыстары тарихи түрақсыз дыбыстар деп аталатын топқа 
жатады. ./7 дыбысы соз ортасында, соз соңында түсіп қалады (элизия). 
Қазақ тілінде мынадай фактілер кездеседі: 
апкел (алып кел), апар
(алып бар), әкел (алып кел, боса (болса),
т.б. М үндай реттерде 
л
дыбысының түсіп қалуы әсіресе оңтүстік қазақтары ны ң тілінде 
қалыптасқан норма. Башқүрт тілінен Н. К. Дмитриев мынадай мысал 
келтіреді; 
қаган (қалган).
' Осымен байланысты, ауызекі сойлеу тілінде 
кездесетін 
кеген кім
деген тәрізді фактілерді еске алу қажет. Қазақ 
тіліндегі 
отыр
етістігі осы күйіне 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   212




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет