Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

“Оғызнама”, “Қисса ал энбие”) басталады: 
“Берке эмгек бирле ел кунни
босып ерді
”(он), 
“Тоқы мушриклар таба кетибердиләр
(Теф.)”. ХҮ ғасырдан 
кейінгі кезендерде бүл қосымшаньщ өнімді жүмсалуы байқалады.
Жіктеу жалғауларын тікелей жалғау арқылы қазақ тілінде нақ осы 
шақ (жай түрі) мәнін беретін төрт қалып етістігінің (отыр, тұр, жатыр, 
жүр) қалыптасу жолын бақылау олардың Х ІІ-Х ІҮ ғасырлардан бергі 
кезеңде осы функцияда қолданыла бастағанын көрсетеді. Бүл төрт 
етістіктің жазбалар тілінде осы ш ақ мағынасын беруі 
-ур
есімшесінің 
тіркесуіне байланысты болған. Тілдің даму процесінде ықшамдалу 
нәтиж есінде қазіргі қ ал ы п қ а түскен. О лардың ескерткіш терде 
қолданылуы мынадай болып келеді: 
“Иурурмен йерде изни көрмек учун ”
(МН.). 
Сулайман тахт узе ол турур ”
(Рабғ.). 
“Иугуруб тышқары
чықтьі ерсе көрді: Иав турур
(Ш. Тер.). Н ақ осы ш ақтың күрделі түрі 
жазба ескерткіштер тілінде XIV ғасырдан жүмсала бастайды да сирек 
кездесумен ерекшеленеді; 
“Халқның тузың йейуб йурурмен
(Ш . Тер.).
Қ азақ тіліндегі аш ық рай түлғаларының дамуын жалпы түркі 
т іл д е р ін д е г і щ а қ к а т е г о р и я с ы н ы ң қ а л ы п т а с у п р о ц е с ім е н , 
ескерткіштер тілімен байланыста қарастыру белгілі бір қорытындылар 
жасауға мүмкіндік береді. Тілдің тарихи даму барысында ш ақ және 
рай түлғаларының өзара жіктелісі болған. Ш ақ ф ормалары ны ң 
бірқатары функционалды-семантикалық және қүрылымдық өзгеріске 
түскен. Соның нәтижесінде кейбіреулері ығысып, қолданудан шығып 
жатса, екінші бір түлғалар дербес ш ақ формасына айналып отырған. 
Ж еке үлт тілдерінің түркі сем ьясы нан бөлініп, қалы птасуы на 
байланы сты әрбір түркі тілдеріндегі ш а қ ф орм алары өзіндік 
дыбысталу және семантикалық даму сыпатымен ерекшеліне бастаған.
Етістіктердің ж ақ, сан д ы қ жалғауларды қабы лдау мөселесі 
негізінен жіктік, тәуелдік және көптік жалғауларға байланысты 
өңгімеленеді. Айналып келгенде, етістік түлғалары ны ң ж ақ, сан 
жайлы үғым туғызуы аталған грам м атикалы қ ф ормаларды қ а - 
былдауы болып табылады. Осыдан бүрынғы тақырыптар бойынша 
айтылғандарды қорыта келгенде, етістіктерге ж алғанаты н ж ақты қ 
және санды қ жалғаулар үш топ қа бөлінеді. Бүндай әр түрлілік, 
бір жағынан, жекелеген етістік категориялары ны ң тарихи ерек- 
ш елігін көрсетеді, екін ш і ж ағы нан, белгілі бір дәреж еде сол 
қосымш алардың тарихи дамуы, өзгеру сатыларын да байқатады.
Келер ш ақ, осы ш ақ түлғаларына, өткен аш ық есімшелеріне I, II 
жақтық мәнді туғызу үшін I, II ж ақ есімдіктерінің толық түрі тіркесе 
айтылған немесе солардың фонетикалық өзгеріске түскен түлғалары 
жалғанған:
291

жекеше
көпше
I - мен, 
-біз, -міз,
II — сен, 
-сің.
III жақта 
ол
есімдігі, 
турур
көмекші етістігі қолданылған. Алайда 
III жақты білдірудің мүндай төсілі түрақты, айнымайтын қүбылыс 
емес. Кейде 
ол
есімдігі де, көмекші етістік те айтылмайды. Қосымша 
орны на жіктеу есімдіктердің қолданылуы V—V III ғасыр ескерт- 
кіиггерінде, сол сияқты XI—XVI ғасыр ескерткіштерінде де үшырасып 
отырады: “Тәпсірде” — 
Тақы Хақиқатда мен қорқутганмен йа огул,
сен айдың, біз ешітдіміз.
МҚ-да: 
Мен ет тограгаймен
т. б.
Ж ақ қосымшалардың қазіргі қазақ тіліндегідей қысаң дауыс­
тылармен айтылуы тілдің “ж аңа” дәуіріне қатысты екені айқын.
Ж ақ қосымшаларын қабылдау ерекшеліктері түрғысынан айрықша 
атап айтар жай, 
-п
көсемшелеріне жөне 
-ады
түлғалы ауыспалы осы 
ш ақ түлғалары на байланысты. Ж алпы түркі тілдерінің тарихы 
көсемше түлғаларына тікелей жіктік жалғауларының жалғануын 
білмейді. 
-п
көсемшесінің өткен ш ақ мәнінде жүмсалуы көне түркі 
тілінде мына сипатта болып отырады: 
йана бір қул алқалы мені білен
кенеліиііп турур
(юр.). ... 
ана Мариямдан тән алып кіші болуп турур
(КК). Сөйтіп 
-п
көмекшісі ж ақ бойынша тікелей жіктелмеген. Жіктік 
жалғау 
-п
көсемш есіне тіркес айтылған “байланыстырушы” 
түр
етістігінің есімше 
(турур)
түлғасына жалғанған. Кейін 
түр
етістігі 
фонетикалық өзгерістердің нәтижесінде нольдік түлғага айналған: 
X III—XIV ғғ. қатысты жазбалар тілінде-ақ бүл түлғаның 
п+мен
(сол сияқты: 
-п+сен, -пы+ты (ды)
түрі үшыраса бастайды: 
не кім
сен коруб-сен
(Тефсир).
-ады
түлғасы да осындай өзгерістің нөтижесі. Абулғазы ханның 
“Ш ежіре-й-түркі”, “Ш ежіре-и-терекме” шығармалары тілінде мына 
сияқты қолданыстар кездеседі: Соруб турурлар: 
кім болур сен уа қайдын
келер турур сен. Дінмухамед хан улуг ләшкер бірлен келе турур. Тез огуз
елінің ічінде уруш болуб қызыл қан қара суб — төк ақа турур.
Осы 
фактілер негізінде 
-ады
түлғасы ны ң қалыптасуын мына тәрізді 
жолмен жүрді деп ойлау керек: 
1.-а+турур>-а+тур>-а+ды; 2.
- 
а +турур +мен//сен >-а +тур/ур/мен//сен >-а +мен//сен >-а +мын//+сың;
I—II жақтарда тек есімше түлғасы емес, бүтін сөз (турур) түсіп кал­
ган. Ал III жақта есімше түлғасымен қоса түбірдің соңғы дыбысы да 
түсіп қалып, қосымша ықпал зандылығына үшыраған 
( -а +ты, -а >ды).
292

Ж а қ т ы қ ж әне с а н д ы қ ж алғаулары н ы ң е к ін ш і түрі ж іктеу 
есімдіктердің толық түрі емес, солардың қысқарған, өзгерген сыпатын 
танытады. Мүндай қосымшалар 
-ды
түлғалы өткен ш ақ етістіктері 
мен шартты рай түлғаларына жалғанады:
V—VIII ғасыр ескерткіштері тілінде II ж ақ (жекеше де, көпше де) 
-г
аффиксі арқылы да берілген: 
Ыдуқ Отукен йыш будун бардыг
(КТ). 
Махмуд Қаш қари бүл қосымш аны арғу тілінің ерекшелігі дейді: 
“Сөйлеуші бірлікте болса -л*-мен 
-тапындым,
тыңцаушы бірлікге болса 
-ң -тапындың,
өзге ж ақ бірлікте болса — 
ы -тапынды.
Сондықтан: 
тапундуг-табындың. Сен аны қачурдуг —
сен оны қаш ы рды ң”. Бүл 
қосымша қазіргі башқүрт, татар, қүм ы қ тідцерінде үшырасады. Бүл 
жерде ескеретін ерекшелік: 
-са
түлғасының ж ақ қосымш аларын 
қабылдауда 
-ды
түлғасымен бірдей болуы, 
-ды
түлғасы, осыдан бүрын 
айтылғандай, о баста қимыл есім, сондықтан оның жақ қосымшаларын 
қабылдауы тәуелді жалғаулы есімдерге үқсас. Ал 
-са
осы күйінде таза 
етістік екені мәлім. Олай болса, оның есімдерше түрленуін қалай 
түсіндіруге болады? Мәселе мьінада: көне түркі тілінде шартты рай 
түлғасы 
-сар,
қосымшаның соңғы элементі 
-р
есімше жасаған түлға, 
жақ қосымшалары өуелі сол есімше түлғасына жалғанған, кейін 
-р-
түсіп, қалған дәуірде ол бүрынғы ізбен — таза етістік негізгі жалғанатын 
болып қалыптасады: 
-сар +мен >-са/р/+мын >-са +мын.
Сонымен, бүл да 
есімше негізді түлғадан дамыған. Көп замандар бойы көпше I жақтың 
қосымшалары 
-қ
және 
-мыз
жарыса қолданылғаны байқалады. I жақ 
көпше мәнінде (өткен ш ақ етістіктерінде) екі қосымшаның біреуінің 
ғана түрақталуы кейінгі жайт.
Қазіргі түркі тілдерінің көпшілігі жедел өткен шақтың көпше I 
жағында 
-қ
аф ф иксін ғана қолданса, алтай, хақас тілдерінде 
-мыс,
-быс
аффикстері қолданылады.
Қосымшалардың үшінші түрі бүйрық, қалау рай түлғаларына 
жалғанады:

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: