Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

Яғни, үнді дауыссыздарға аяқталған сөздерден соң қатаңнан да 
үяңнан да басталуы үшырасады: 
адырылды (адырылты), өлті (әлді).
Сондай-ақ қатаңға біткен түбірлерге де бірде 
-ды/-ді,
бірде 
-ты/-ті
форманттарының тіркесу жағдайлары кездеседі: 
(качды) качты,
тоқытдым (тоқыттым).
XI ғасыр ескерткіші “Диван луғат ат-түрікте” 
сирек те болса 
-ды/-ді
аффиксінің қатаң түбірлі етістікке тіркесуі 
үшырасып қалады 
(чокді, тоқды).
М. Қаш қари 
-ды
еткен ш ақ түлғасының қандай жағдайда қатаң 
немесе үяң вариантта жалғанатындығын арнайы көрсетіп кетеді. 
Оның айтуынша, бүл формант қатаң дауыссыздарға біткен етістіктерге 
тіркескен де 
-ты
түлғасына айналады. Орхон-Енисей дәуіріне қараған 
да орта ғасыр ескерткіштері тілінде (“Қүдатқу біліг”, “Диван”) дыбыс 
үндестігінің белгілі бір қалыптасу деңгейіне жеткендігі байқалады. 
-ды
өткен ш ақ қүрам ы н дағы дауы сты ларды ң өзгеріп кездесу 
қүбылысы да назар аударар мәселе. Орта ғасыр жазбаларында еріндік 
-ду, -ду
варианты өткен ш ақ түлғалары I жэне II жақта кездесіп 
отырады (
кәрдум, болдум)\
III ж ақтагы қолданы сы өте сирек, 
негізінен “ Кодекс куманикуске” тән: 
тушту, көрду.
Ибн Муханна, 
М. Қашқаридың пікірінше мүндай қүбылыс диалектілік сипатқа ие.1 
М. Қашқари аталған өткен ш ақ қүрамындағы дауыстыға байланысты 
үш топты боліп көрсетеді. Бүл топтау бойынша түріктер “бардым” , 
оғыздар және басқалар 
“бардам ”,
арғулар 
“бардум ”
дейді. Еріндік 
дауыстылы өткен ш ақ формасының қолданылуы бір жағынан ерін 
үндестігінің көрінісі болса, екінш і ж ағы нан тай п ал ы қ тілдер 
ерекшелігімен байланысты.
-ды
өткен шақ түлғасының арғы негізі жайлы көзқарастарды 
негізінен үш топқа белуге болады. Түркологтардың басым көпшілігі 
-ды
формасының шыгу негізін қимыл есімімен байланыстырады.
Мүндай козқарастың тууына түңғыш түрткі болған О. Бетлинктің 
пікірінше 
-ды
формантының қалыптасуы мынадай: 
алдық-ым>алдыг-
ым>алды-ым, алды-м.
Ал П. М. Мелиоранский бүл форманың негізі 
етістіктен жасалған 
-ды, -ты
түлғалы есім дей келіп, 
сыгынды, агынды
сөздерін мысалға келтіреді. Осы козқарасты жақтаушы К. Броккельман 
бойынша есім 
-ыт, -іт
түлғалы: 
алыт-ым >алт-ым >алд-ым.
Зерттеушілер 
ішінде озіндік пікірімен ерекш еленетіні — П. Кузнецов. Оның 
түйіндеуінше 
-ды
откен шақ түлғасы 
-дық
ш ақ формасынан келіп 
шыққан. Түркологтардың келесі бір тобы 
-ды
формантын түрлі көмекші
1 Мелиоранский П. М. Араб-филолог о турецком языке. СПб., 1900, стр. 
XXX. Қошғарий М. Девону луғотит түрк. Ташкент, 1963, III том, 153-бет.
287

сөздермен және морфологиялы қ көрсеткіштермен байланыстьтра 
қарайды. Мысалы, А. Казем-Бек 
і(ідім, ідің, іді),
В. Радлов 
тур
көмекші 
етістіктеріне, С. Е. Малов 
-ты
көсемшесіне, А. Н. Кононов тәуелдік 
жалғауыньщ ежелгі формасына апарып тірейді.
Тілдік фактілер, жазба ескерткіш тер материалдары алғашқы 
козқарастағы ғалымдар пікірінің дүрыстығына айғақ бола алады. 
Ортағасырлық жазбаларда 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: