Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| -да
формалы етістіктердің атрибуттық қолданысы кездеседі. М. Қ аш қари еңбегінде: кесішді нең - кесілген нәрсе, көмілді нең — комілген нәрсе, йумшады нең — жумсарган нәрсе: “ Қ ү д атқ у б іл ік т е ”: өтрунді иегіл - таңдаганыңды же. К оне ескерткіштер мен қазіргі кейбір түркі тілдерінде (түрік, гагауз) -ды откен шагының комекші етістіктермен тіркесу қүбылысы да оның озіндік ерекшелігін корсетеді: йыглады эрди (Рабғузи) қачтылар ерди (Тефсир), көртум ерти (Алтын йоруқ), тәрдим ерди (“Қүдатқу білік”). Мүндай қолданыс XV гасырға дейін актив сипатта болған. Бүл айтылгандар -ды откен ш ақ түлғасының даму жолының күрделілігін әрі оның аргы негізінің қимыл есімі екендігін дәлелдейді. Өткен ш ақ формасының -ган есімшелі түрінің ш ақтық мәнде өнімді қолданылуы X III-X IV ғасырлардан басталады. Қазіргі түркі тілдерінде (оғыз тобын есептемегенде) откен ш ақ функциясындағы түлга ретінде кеңінен кездеседі.Ш ақтық магынасы дегенде сойлеу кезеңінен болган іс-әрекетті бейнелеп, сойлеуш інің қимы лды ң нәтижесіне басқа көңіл болуі үгынылады. Бүл ерекшелік копшілік түркі тілдеріне тән. Орта гасырлардан бергі кезеңде аталган форманың предикативтік те, атрибутивтік те қолданыстагы қызметі осе түседі. Ал оғыз тілдерінде -мыш түлгасының қолданысы актив деңгейде жалгаса береді. Орта гасыр жазбаларында -ган откен шагының турур жөне оның қы сқарган тур, дур түлгаларымен тіркесіп жүмсалуы үшырасады: Аңар көклер, йерлер әртуклуки йәме көрген турур, ешиткен турур (Тефсир). Улуг аталарымыз Туркстандын келген турур (Шежіре — терекме”). Мүндай қүбылыс негізінен III ж аққа (кейде I жаққа) тән болып келеді. Тілдің тарихи дамуы барысында -ган откен шағының комекші етістік тіркесінсіз қолданылуы күшейе түседі. Болымсыз түрі -ма аффиксі мен ермес комекші созі арқылы жасалады. Жоқ созі тіркесіп болымсыздық мән бергенде -ган түлғалы етістік тәуелді жалгауларымен түрленеді ( алганым йок). Қазақ тілінде (әдеби ауызекі тіл) жоқ созімен берілетін болымсыздық магынаның үш түрінің бірінде осы жолдың кездесуі ( алганым жоқ, алгам жоқ, алган жоқпын ) бүл түлғаның конелілігінің белгісі болса керек. Ескерткіштер тілінде 288 — ма-ган формасының жиі қолданылуы ХҮ — ХҮІ ғасырлардан басталады. Оған қарағанда -ган ермес түлғасының кездесуі өрірекке XI — XII ғасырларға кетеді. Қазақ тіліндегі -ып көсемшелі өткен ш ақ түлғасын ретроспективті қарастыру оның даму жолының мына түрғыда өткендігін көрсетеді: I -ы п + т у р у р + м е н > ы п + т у р + м е н > -ы п + м е н > -ы п -п ы н ; I I - ып +турур +сен >-ып +тур +сен >-ып +сен >ып +сың; I I I —ып +турур >- ып +тур >ып +ту >-ып +ты. Қазіргі түркі тідцерінің бірқатарында (азербайжан, үйғыр, қырғыз, тү р ік м ен ) өткен ш а қ т ы ң бүл түрі ж іктелу ү л гіс ін ің ө зін д ік қолданысымен айрықшаланады. -ыпты түлғалы өткен ш ақ Орхон- Енисей жазбаларында кездеспейді. Ескерткіштер тілінде алғашқы -ып+турур+мен ф орм асы нда үш ырасуы X III—XIV ғасырлардан басталады. “Тефсир” , “ Оғызнамада” , сонымен бірге XVII ғасыр ш ы ғ а р м а л а р ы “ Ш е ж ір е - и - т е р е к м е ” , “ Ш е ж ір е - и - т ү р к ід е ” қолданылған: “Заид Расулға айтыб турур” (“Тефсир”); жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|