Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| (тамызгыны тамьізды)
сөйлемдер қүрамындағы етістіктерді соған мысал ретінде келтіреді. Өзгелік етіс қосымшасы деп қаралатын кейбір аффикстер бірсыпыра түбір етістіктер (қазіргі тілде) қүрамынан да үшырасады. М. Қаш қари келтіретін қутқар сөзінен басқа, қазақ тілінде осы аффикс арқылы жасалған басқар, жазгыр (жаз, “айыпты болу”), ескер, сугар, атқар, аңгар тәрізді етістіктер бар. Сол сияқты -т аффиксімен келген мынадай етістіктер бар: қайт, қайтар (осыны қайыр етістігімен салыстыр), айт, кет (мүны кері, кейін есімдерімен салыстыр), сат (сауда есімімен салыстыр); -р аффиксімен: ескір, көгер, жуқар, т. б. Қазіргі тілімізде кейбір өзгелік етіс аффикстері арқылы қалыптасып келген есім сөздер де кездеседі. Мысалы: өткір, ушкір, алгыр, тықыр, бөгет, сарқыт, т. б. создер сондай. Ж алпы өзгелік етіс аффикстеріне тән қызмет - сабақты етістіктер жасау екені белгілі. Жогарьща келтіріп отырған есім туынды етістіктер де солай. Алғашқы түбірлерінің есім болганына қарамастан, солар сол аффикстер арқылы әрі етістікке айналган, әрі өзгелік етіс мәнін беріп, сабақты етістіктер болып қалыптасқан. Қазіргі өзгелік етіс қосымшалары мен туынды етістік жасайтын сондай қосы м ш алар бір ғана грамм атикалы қ форманттар дейтін пікір де осы қүбылысты ескеретіні сөзсіз. Қазіргі қазақ тілінде өзгелік етіс жасайтын қосымшалар -р, -з және -дыр (-дір, -тыр, -тір, -қьіз), -кіз, -р және -з қосымшалары басқаларга Караганда әлдеқайДа байыргы қосымшалар да, соңғылары екі түрлі қосымшаның бірігуінен барып ш ыққан. -дыр жөне -тыр аффикстерін мынадай элементтерге бөлуге болады: -д, -т, -р, -д немесе -т түлгалары дауыссыз дыбыстан түрған элементтер болгандықтан, -р аффиксімен екі арада жалгастырушы дауысты айтылган: -дыр, -тьір, -д ескі кезендегі өзгелік етіс қосымш асы, ол сол қосы мш аның дыбыстардың үндесу заңдылыгы әбден қалыптасқан дәуірдегі көрінісі -т. Қазіргі қазақ тіліңде де -дыр және -тыр жүрнақтары түбірдің соңғы дыбысының ыңгайымен алмасып отыратын варианттар ретінде 303 үшырасады: алдыр, сат-тыр. Түркі тілдерінің кейбірінде олардың фонетикалық ерекшеліктеріне лайық тек -дыр (немесе — дүр) сипатында ғана қалы п тасқан , -т немесе -д аф ф и ксі де (немесе те) көмекш і етістіктен қ алы п тасқан дейтін пікір бар. Бүл пікірдің авторы — В. Котвич.1 Котвич өз пікірін озгелік етіс мәнін негізгі етістік пен де етістігінің тіркесі арқылы беруге болатындығымен дәлелдейді. Яғни, келтір етістігінің мәнін кел де (оған) тіркесі арқылы да беруге болады. Егер Котвичтің осы ойын қабылдасақ, онда бір кезде етістік бір түбірге тікелей жалганған —т (-д) аффиксі лексикализацияга үшьфап, етіс мәнінен ажырап қалган кезде етіс мәнін тудыру үшін -р аффиксі қабатталған деп қарау керек... Жалпы етіс аффикстерінің бірінің үстіне екіншісінің қабатталуы көне тілдерде де, жаңа тілдерде де үшырасатын қүбылыс. Қазақ тілінде мүның үш қилы көрінісі бар. Бір кезде етіс аффикстері арқылы жасалган туынды етістіктерге етіс аффикстерінің жалгануы: басқар-т, аудар-т, жазгыр-т, айт-қыз, етістікке ж алганган етіс аф ф иксінің грамматикалық мәні көмескіленгенде, болмаса мағыналық интонация айқын жетпей жатқанда, оньщ мәнін айқындай түсетін басқа аффиксті жалғау: жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|