Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

қулшылық етті, теңірге сыгындым — қудайга с и ы н д ы м
Қаш қари 
көрсетіп отырған бірінш і қолданы с қ азақ тілі говорларында да 
үшырасып отырады. Мысалы, 
шыгынды (іиықты), болынды (болды).
Қ аш қари көрсеткен екінш і мағынасы қазіргі қ азақ тіліндегі 
-н
аффиксінің тура мағынасы болып табылады. Әрине, қазіргі қазақ 
тілі нормасы түрғысынан өзіндік етіс мәнінде 
ал
етістігін 
алынды, ек
етістігін 
егінді
деп айту норма емес және 
өз, өзіңе
есімдігі әсте 
қолданылмайды. Алайда аф ф икстің принциптік осы қолданысы 
орнығып қадцы. Қ аш қари көрсеткен үшінші мағына, 
-н
аффиксінің 
ырықсыз мәнде қолданылуы — тілде үшырасатын қүбылыс. Қазақ 
тілінде 
майландьі, тазаланды, әдеміленді, сыланды, безенді,
т. б. 
етістіктер өздік етіс м әнін де, ы рықсыз етіс мәнін де береді. 
-н
түлғасының мүндай екі түрлі функциясы, бір жағынан, түбір етістіктің 
мағынасына байланысты болады. Көңіл аударатын жай 
-н
түлғалы 
етістіктің табыс септікті сөзді меңгеруі. Қаш қари 
ер апымын алынды
сөйлем ін келтіре оты ра, 
алынды
етістігінің екінш і бір қы ры н 
аңғартады. Қ азақ тілінде 
шешін, киін, қагын (қагу
етістігінен) тәрізді 
-н
түлғасында келген бірсыпыра етістіктер өздік етіс мәнін бере 
отырып, екінші ж ағы нан тура обьектіге байланысты айтылғаны 
белгілі. Сен 
киіміңді киін, сен киіміңді шешін
тәрізді сөйлемдер 
қүрамы нда олар тура объектіге қатысты болады, табыс септігін 
меңгереді. Әрине, сөйлем қүрамында тура толықтауыштың айтылуы 
стильдік түрғыдан факультативті, оның үстіне 
киіміңді іиешін, киіміңді
киін
төрізді тіркестер қүрамындағы меңгеру де 
аягыңды бас, етті
тузда
тәрізді тір кестер қ ү р ам ы н д ағы м еңгеруден гөрі әлсіз, 
интонацияның мәні басымдау. 
-н
аффиксі жалғанғанмен, кейбір 
етістіктердің грамматикалық мәні өзгерместен немесе бүтіндей салт 
етістікке айнала бермейді. 
Орану, тарану
тәрізді кейбір етістіктер 
со н д а й . Б ү л ар д ы , ж о ғар ы д а а й т ы л ға н д а й , тура о б ъ ек тім ен
байланыстырып 
усті-басын оранды, шашын таранды
деп айтуға әбден 
болады. Бүл ретте 
-н
сабақты етістікті түгелдей салт етістікке 
айналдыра алмаган. Олар өздерінің түпкі грамматикалық мәнінен 
түгелдей қол үзбеген.
Ы р ы қ с ы з етіс қ о с ы м ш а с ы
-л (-ы л, -іл )
V —V III гасы р
ескерткіштерінде мынадай орындарда қолданылған: 
Турк будун, қанын
болмайын. Табгачда адырылты, қанланты (Т).
Өздік етіс мәнінде 
қолданылады: 
Білге Тонуқуқ бен әзум Табгач іліңе қылынтым (Т). -л
түлғалы етістіктер ескерткіштер тілінде кейде 
бірле
шылау созімен
1 
Қошқарий М.
Девону луғотит түрк. II т., Ташкент, 1961, 385-387-бет.
300

қосарлана жүмсалады: 
Табгач будун бірле түзелтім. Огыз будун тогуз
татар бірле тіріліп келті
(Т.) Бүл мағыналық мөнерлердің қайсысы 
да қазіргі қ а зақ тіліндегі осы түлғалы етістіктердің бойы нан 
үшырасатындар. Қазіргі қазақ тілінде 
айырылу
етістігі (айыр түбірінен) 
ырықсыз түлғалы болса да, өздік етіс мөнінде қолданыла алатыны 
мәлім: М ен ж олдасы м н ан ай ы ры лды м дегенде 
айырыл
өздік 
мағынасында қолданылса, 
агаш қақ айырылды
дегендегі айырылды 
ырықсыз етіс мағынасын береді. Сөйтіп тіліміздегі кейбір етістіктер 
ырықсыз түлғалы бола түра, контекст ыңғайына қарай өздік етіс 
қызметінде де үшырасады. Сонымен қатар, 
жиыл,
т.б. етістіктер 
қодцаныс ретіне қарай бірде ырықсыз мәнін берсе, бірде бастауыштың 
(іс істеуші субъектінің) өзгеруіне қарай ол мәннен айырылып қалады. 
Ондай ыңғайда қазақ тіліндегі етістік жетегіндегі есім соз комектес 
жалғаулы болып та үшырасады: Ж анат Сәбитпен қосылды, т.б. 
Махмуд Қашқари 
-л
аффиксінің мынадай қызметін көрсетеді: 1) Жаңа 
етістік жасайды; 2) ырықсыз етіс жасайды; 3) салт етістіктен ырықсыз 
етіс жасайды; 4 “дербес” етістік жасайды.1 Қаш қари айтып отырған 
-л
аффиксінің бірінші қызметін желінді етістігінің қүрамындағы 
-л
аф ф иксінің мәнімен шендестіруге болар еді. Қ а за қ тілінде же 
етістігінің ырықсыз етіс түлғасы 
жел
емес, 
желінді.
Соңғы түлға 
-л
аффиксінің мағынасының көмескіленуінен кейін қалыптасуы мүмкін. 
Қырғыз тілінде 
же
етістігінің ырықсыз түлғасы — 
жел.
Соңғы қызмет, 
ягни, дербес етістік мәні қазіргі тілдегі 
-л
түлғалы етістіктердің 
ырықсыз мәнінен ажырауы деп қаралады. Бірсыпыра етістік сөздер 
-л
а ф ф и к с ім ен келе т ү р а ы р ы қ с ы з м ә н ін б ер м ей д і, дербес 
қ о лд ан ы л ады . К үн к ө тер іл д і, ауа рай ы бүзы лды сойлем дер 
қүрамындағы көтерілді, бүзылды етістіктері ырықсыз етіс мәнін 
туғызбайды. Істің субъектісінің мүндай бейтараптануы XVII ғ. 
ескерткіші “Ш ежіре-и-түрк” тілінде де кездеседі.
V—VIII ғасыр жазбалары тілінде сирек, ал Қ аш қари сөздігінде 
қалыптасқан тәсіл ретінде 
-қ, к (-сық, -ык)
аффикстері үшырасады. 
Үйғьф жазуының ескерткіштерінде: оқын урсуқмыш “оқпен үрылған”.
Қашқари көрсететін бүл аффикстер қазіргі қазақ тілінде етек алған 
қүбылыс емес. Алайда олардың ізін кейбір созддер қүрамында 
үшыратуға болады. Қ азақ тілінде 
соқтыгу, аптыгу, шаптыгу
тәрізді 
етістіктер, 
тантық
тәрізді бірен-саран қимыл есімдері бар. Осылардың 
қүрамын талдап корейік: 
соқ-тық, ап-тық, шап-тық, тан-тық
(танты, танып кетті
етістіктерімен салыстыр). Бастапқы түбірлер
1 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: