Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| і с і м н і ң
бір кезде қазақ тілінде қолданылғанына тағы бір дәлел - т гузік есімі туынды етістіктен жасалған (туз, -тузе-тузек, тузік). Жала ;тістігінің аргы негізі болган жал есімі қазақ тілінде сақталмаган, сейбір түркі тілдерінде суық зат мәнінде қолданылады. Қазақ тілінде 'ек қана туынды етістік түрінде орныққан. Сыла етістігіне негіз болган 'ыл есімі қазіргі кейбір түркі тілдерінде тегіс, ж азы қ мәнінде Ю қолданылады. Сөйтіп, -а, -е аффиксі арқылы жасалған етістіктерге негіз болған есімдердің біразы қазіргі тілде лексикалық дербестігінен айырылып қалғандығын кореміз. -а аффиксі есімдерден етістік жасауда -ла аффиксімен параллель қолданылады. Махмуд Қаш қари сөздігінде “қысрақ қулнады, қысрақ йелнеді (бие қүлындады, бие желіндеді) сойлемдері берілген (III. 323, 317). Бүл сөйлемдер қү- рамындағы қулнады, йелнеді, етістіктерінің түбірі қулын, йелін есімдері екені белгілі. Бірақ туынды етістік қазіргі қазақ тіліндегідей — ла аффиксімен емес, -а арқылы жасалған. Сондай-ақ, тіс чықрады — тіс шықырлады, тагы да қазақ тіліндегі -ла орнына -а аффиксінің қолданылуын кореміз. Бүл ретте, әсіресе, көңіл аударатын факт Қашқари келтіретін йазады етістігі: ер қышлагды йазады (III. 97), (кісі қыстауды жайлады), йазады етістігінің арғы түбі, әрине, йаз (жаз) зат есім. Қазақ тілінде жайла (жай>жаз) (йаз, й>з) түрінде, -ла аффиксімен ғана қолданылады. Жалпы мезгіл есімдерінен қазақ тілінде туынды етістік жасау -ла арқылы ғана мүмкін жайт: қыста, жайла. Бірақ қазақ тілінде кузек, кузеу есімдері бар. Егер кузек, кузеу сөздері үшінші дәрежелі түбір екенін ескерсек (куз, кузе, кузек) (кузву: г//к> у, кузем сөзімен салыстыр) куз есімімен туынды етістік -е аф ф иксі арқы лы ж асалғанын байқауға болады. Сонда тағы да Қаш қари создігінде үшырасатын: ол йалагта кузеді (III. 271) сөйлемі қүрамындағы кузеді етістігі әсте жат қүбылыс еместігін байқауға болар еді. Қысқасы, мезгіл есімдерінен туынды етістік жасау Қаш қари заманында түркі тілдерінде -а арқылы да, -ла арқылы да жүрген болу керек. Өйткені әңгіме болып отырған йазады, кузеді етістіктерінен басқа қыіилады (қыстады) етістігі 'де үшырасады. -ла және -а аффикстерінің параллель қолданылуы басқа семантакалық топтарға жататын есімдер ыңғайьшан да байқалады. Қашқари создігіңде тузады, қобдады (қобыз тартты), төледі (төадеді ) , кучеді (куштеді), енеді (ен салды, белгіледі) тәрізді етістіктер кездеседі. Қазақ тілінде бүлар -ла аффиксімен: түздады, телдеді, күштеді больш айтылады. Ал қобыз, ен тәрізді зат есімдерден -а арқылы да, -ла арқылы да етістік жасалмайды. Конкретті зат атауларынан -ла рақылы етістікке айналғандар: балтала, пышақта, қылышта тәрізді бірен-саран создер болмаса кездеспейді. -а аффиксі тісе (тіс зат есімінен десек) тәрізді бір-екі соз қүрамынан ғана үшырасады. жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|