Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

тілінде алдыңғы мағынада 
буркелді,
екінші мағынада 
буркіді,
соңғы 
мағынада 
буркі
етістіктері қолданылады. Осылардың бәрі де бір 
түбірден тараса да, үшеуінің түлғалануы үш түрлі. Үш түлға да 
бүрынғы 
-ар(-ер)
қосымшасының соңғы 
-р
дыбысының түсіп қалуына 
негізделген. Алдыңғы мағынада 
-а
аффиксінің 
(ер, -е)
үстіне 
-л
етіс 
қосымшасы қабатталса, екіншісінде -/ қосымшасы сақталған (жалпы 
осы аф ф икс дауыстылардың ж уан-ж іңіш келігімен бірге, аш ы қ- 
қы саң д ы гы н а қ ар ай да ж іктел ген ), ал соңғы да бүры нғы
-ар
аффиксінің ізі де жоқ.
Сөйтіп қазақ тіліндегі 
-ар (-ер, -ыр, -ір)
аффиксі барлық жағдайда 
да 
-гар (-гыр)
аффиксінің тарихи варианты деп қарауға келе бермейді. 
-гар
қосымш асының қ азақ тіліндегі тарихи варианты бірде 
-ар(-ер,
-ыр)
болса, бірде 
-а (-е, -ы, -і)
болуы да мүмкін. Екінші жағынан, 
кейбір сөздер 
-ар
аффиксінің әбден қалыптасқан, осы күйге түскен 
кезеңінде жасалуы мүмкін.
Аса ежелгі аффикстер тобына қазақ тіліндегі 
-а //-е
аффиксін де 
жатқызуға болады. 
-а
аффиксі қазіргі тіліміздегі есім түбірден етістік 
жасайтын актив қосымша. Бүл аффикспен келген етістіктердің ішінен 
қүрама элементтерге (түбір мен қосымшаға) ажырайтын создерді 
де, соны м ен бірге, бастапқы түбірі ескіріп, озінің лексикалы қ 
дербестігін жоғалтқан сөздерді де кездестіруге болады. Алғашқылар 
бүл афф икстің қазіргі тіл қүрамында актив екендігін дәлелдесе, 
соңғылары оның ежелгі кезеңнен орныққандығын көрсетеді. 
Тіле,
ойна, мөлдіре, жалтыра, теңе, қина, жина
тәрізді етістіктер қүрамында 
түбір мен қосымша оңай ажырайды. Өйткені қазіргі тіл қүрамында 
тіл, ойын, мөлдір, жалтыр, тең, нық, қиын, жиын
сияқты есім сөздер 
қолданылады. Ал 
біле, тузе, жала, сыла,
т. б. етістіктерге негіз болған 
түбірлерді салыстырма материалдар арқылы ғана ажыратуға болады. 
Біле
етістігінің арғы негізі — 
біл, білек, біле
(қол, саусақ мәніндегі) 
есімдермен салыстырганда гана айқындалады. Сірә, бүган қараганда, 
біл
есімі бір кездерде актив сөз болса керек, қазіргі тілде лексикалық 
цербестігін жогалтқан. 
Тузе
етістігі 
тузу, тузел
сөздерімен түбірлес 
гкендігі белгілі. Бірақ қазақ тілінде 
туз
түбірі дербес колданылмайды. 
Ол кейбір түркі тілдерінде сын есім мәнінде сақталган. Ондай сын 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: