Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

тілімізде де 
қансыра, жалгызсыра
тәрізді есім туынды етістіктер 
ж асайды . 
-сыра
а ф ф и к с ін туы нды сы н есім ж а с а й т ы н
-сыз
аффиксімен жақындастыруға да негіз бар. 
-сыра
аффиксі үш түрлі 
элеменгген: 
-сы, -р, -з, -а
қүралған. Соңғы 
-а
кейін жамалған, етістік 
жасайтын аффикс (салыстыр: 
жас-а, сан-а, ас-а).
Екінші элементке 
келсек, қазіргі түркі тілдері арасында да, тарихи түрғыдан да 
р>з
сөйкестігі бар екенін еске алу керек болады.
Түркі тілдерінде ежелден етістік жасайтын аффикстердің бірі — 
ла, -ле.
Бүл аффикстің қазақ тілінің заңдылыгына лайы қ варианттары 
-да, -де, -та, -те
кейін қалыптасса керек. Қазіргі түркі тілдерінде, 
қазақ тіліндегі сияқты, бүл аффикс тек аш ық дауыстылармен гана 
айтылады. Алайда Махмуд Қашқари сөздігінде осы аффикстің қысаң 
дауыстымен айтылған варианты да үшырасады: 
Сув тумлыды-
су 
салқындады. 
-да
аффиксінің ескерткіштер тіліндегі сез жасау қызметі 
қазіргі қ азақ тіліндегі немесе басқа түркі тілдеріндегі осындай 
қызметтен көп алшақ емес. 
-ла
қашан да есімдерден етістік жасаудың 
актив тәсілі болган ж эне ол жалгана алатын есімдер де магыналық 
жагынан көп түрлі болып отырган. Әр түрлі лексика-семантикалық 
топтарға жататын сөздерге жалғана алу ол арқы лы жасалатын 
создердің де (етістіктердің) семантикалық көп түрлілігіне негіз болды. 
Көне түркі тіліндегі 
-ла
аффиксінің түбірлерге жалгану төртібі, ол 
арқылы жасалатын сөздердің семантикалық топтары қазақ тілінде 
де негізінен сақталган. Алайда 
-ла
аф ф иксі коне түркі тілінде 
этникалық атауларга жалганып та етістіктердің үлкен магыналық 
тобын ж асаган. Қ аш қари сөздігінде м ы нандай сойлем дер жиі 
үшырасады. 
Ол аны огузлады —
ол оны оғыз деп ойлады, есептеді. 
Ол
аны чыгыллады —
он оны чыгыл деп есептеді, ойлады. -
ла
аффиксті 
етістіктердің 
иіамалау, жобалау
м ән дерін беруі, Қ аш қ ар и д ы ң
көрсетуінше, тек осындай этникалық атауларга жалганған да гана 
емес, басқа есімдерге қосылганда да байқалады: 
ол мені бедукледі —
ол мені мықты деп есептеді. 
Ол аны кічікледі —
ол оны кіші деп 
есептеді. Қазіргі қазақ тілінде де осыган үқсас бірен 
-саран
сөздер 
кездеседі. Б ірақ 
-ла
аф ф и ксін ің ж еке-дара күйінде этникалы қ 
атауларга жалгануы және модаль мәнді создер жасауы кездеспейді. 
Сол сияқты, Қашқари көрсететін 
қарынлады
(қарнына үрды), 
букірледі
(қүны сы на, бүкіріне үрды) тәрізді м агы налы қ топ қа жататын 
етістіктер де қазақ тілінде кездеспейді. Бүл тәсілдің кейбір іздері 
қазақ тілінде метафоралық мән беретін бірен-саран етістіктерден гана 
байқалады: 
көкіректеу — көкірегімен итеру, өзін жогары устау,
өңмеңдеу — өңменімен итеру, бузып-жарып кіру,
т. б. Апайда бүлардың
^07

өзі де Қаш қари айтатын мәннен гөрі істің қандай қүрал арқылы 
істелгенін білдіретін етістік тобына әлдеқайда жақын.

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: