Гуманитария мамандықтарының студенттеріне арналған оқу құралы

Есте сақтаңыз, перфект түбірі етістіктерде біркелкі емес, алты түрлі жолмен құрылады:

І және IV жіктеуге жататын етістіктерде перфект түбірі -vī –ға аяқталады (v жұрнағы мен ī жалғауы инфект түбіріне жалғану арқылы жасалады). Мысалы: orno, ornāvī, ornātum, ornāre 1 - әшекейлеу; audio, audīvi, audītum, audīre 4 - тыңдау

ІІ жіктеуге жататын етістіктердің көбісінде перфект түбірі -uī –ға аяқталады (u жұрнақ + ī жалғау). Бұл жерде инфект түбіріндегі соңғы –ē дауысты әрпі түсіп қалады. Мысалы: moneō, monuī, monĭtum, monēre 2 – сендіру; doceō, docuī, doctum, docěre 2 – оқыту

ІІІ жіктеуге жататын етістіктердің көбісінде перфект түбірі -sī –ға аяқталады (s жұрнақ + ī жалғау). Бірақ s - жұрнағының алдындағы дауыссыз әріптер өзгеріске ұшырайды. Тіл арты дауыссыз g s және t әріптерінің алдында тұрса қатаңданады, с [k] дыбысы s дыбысымен қосылып, x дыбысымен белгіленеді. Мысалы: duco, duxi ( duc + si), ductum, ducere 3 – жетелеу; rego, rexi (reg + si), rectum (reg + tum), regere 3 – билік жүргізу; Ұяң b дыбысы s және t әріптерінің алдында тұрса қатаңданады. Мысалы: scribō, scripsī (scrib + si), scriptum, scriběre 3 – жазу.

Тіл алды d және t дауыссыздары s – дыбысының алдында ассимиляцияға ұшырайды. Мысалы: mittō, misī (mit + si), missum, mittěre 3 – жіберу, жөнлту, жолдау

Біршама етістіктердің перфект түбірі инфект түбіріне жұрнақ жалғау арқылы емес, түбірдегі дауысты дыбыстың ұзақ дыбысқа ауысуы арқылы жасалады. Мысалы: videō, vīdī, visum, vĭdēre 2 - көру

mŏveō, mōvī, mōtum, movēre 2 – жылжыту, қозғау

legō, lēgī, lěctum, legěre 3 - оқу

veniō, vēnī, věntum, věnīre 4 - келу

Берілген етістіктердің:

Инфект түбірі	Перфект түбірі
vĭdē-, movē-, legě-, věnī-	vīd-, mōv-, lēg-, vēn-

Егер түбірде ă тұрса, жаңа ē тудырады. Осы жолмен жасалған перфект үндіеуропа тілінен келген дауыстылардың орын ауыстырылуы деп аталады. Қазіргі кезде неміс және ағылшын тілдерінде кездеседі. Ондай өзгеріс келесі жиі кездесетін етістіктерде:

căpiō, cēpī, căptum, căpěrě алу

făciō, fēcī, făctum, făcěrě істеу

jăciō, jēcī, jăctum, făcěrě тастау

Инфект түбірі	Перфект түбірі
ăgě-, căpĭ -, făcĭ -, făcĭ -	ēg-, cēp-, fēc-, jēc-

Кейбір латын етістіктері үндіеуропа перфектісінің жасалуының көне формасын сақтаған, яғни бастапқы дауыссыздың қосарлануы арқылы жасалады. Мысалы:

dō, dedī, dătum, dărě беру

mordeō, momordī, morsum, morděrě тістеу

currō, cucurrī, cursum, currěrě жүгіру

ІІІа жіктеуіне жататын етістіктердің бірқатарынның префект түбірі етістік түбіріне ұқсас. Мысалы:

Жақ	Singularis	Pluralis
1	fu–ī мен болғанмын	fu–ĭmŭs біз болғанбыз
2	fu–ĭstī сен болғансың	fu–ĭstĭs сендер болғансыңдар
3	fu–it ол болған	fu–ērunt олар болған

fuistis, affuistis, potuistis, fē respondi, misērunt, expugnavērunt; putavěrat, conscripsěrat, scripsĭmus, potuerĭmus, collocavěrint, interfuěrint, tulērunt; prodiit, voluisti, voluěras.

accĭpio, accēpi, ěre – алу, қол жеткізу; 7. do, dedi, dare – беру; 8. pro-mitto, protmsi, ěre – сөз беру; 9. condo, condidi, ěre – негізін салу, қалау; 10. ea gente … fuit – осы рудан тараған.

Futurum II (secundum) indicativi activi бірінші жақта жекеше түрде – ěr жұрнағы, қалған барлық жақтарда жекеше мен көпше түрлерде –ěrĭ жұрнағы арқылы және осы шақтың өздік етісінде қолданылатын жалғаулар арқылы жасалады.

Жақ	Singularis	Pluralis
1	fu-ĕro мен боламын	fu-ĕrĭmus біз боламыз
2	fu-ĕrĭs сен боласың	fu-ĕrĭtis сендер боласыңдар
3	fu-ĕrĭt ол болады	fu-ĕrunt олар болады

rogo, rogāvi, āre – сұрау; clamo, clamāvi, āre – айқайлау, шақыру; arripio, arripui, ěre – бас салу; punio, punīvi, īre – жазалау; do, dedi, dăre – беру; terrĭto, territāvi, āre – қорқыту; indĭco, indicāvi, āre –жарияла ; liběro, liberāvi, āre – босату;

2. 
   Аударыңыз:
   

De viro avāro

Faber laetus domum properāvit et vicīnis omnia narrāvit. Tum vicīnus eius ad fluvium properāvit, secūrim sua sponte in aquam demīsit et ad flu-vium sedens lamentāvit. Tum deus idem emersit, auream secūrim gerens, et: «Est-ne tua?» — interrogāvit. Ille vero: «Haec mea secūris est», — clamāvit. At deus irātus: «Homo es avārus et mendax, neque auream neque tuam secūrim habētis», — et in undas se imrnersit. Sic vir avārus se ipse secūri privāvit.

Discordat parcus avāro!
Сөздік
1. fluvius, i m – өзен; 2. fleo – жылау, көз жасын төгу; 3. lamento – реніш білдіру; 4. nam – себебі; 5. secūris, secūris – балта, секира; бұл зат есімнің аккузативтегі жалғауы –im secūrim, аблативтегі жалғауы -i secūri; 6. resarciо – жөндеу; 7. excido – түсіріп алу; 8. fletus, us m – жылаған дауыс; 9. emergo – cудың бетіне шығу; 10. plorо – зарлап жылау; 11. faber, faberі m – ағаш шебері, ұста; 12. emо – сатып алу; 13. desum – жетпеу; 14. immergo – суға сүнгу; 15. paulo post – браздан соң; 16. gero – әкелу; 17. negavit – жоққа шығару, мойындамау; бұл жерде балтаның оныкі емес екені білдіреді; 18. probus, a, um – шыншыл; 19. accēpіо – қабылдамау, алмау; 20. eamque faber suam cognōvit – ағаш шебері өзінікі екенін мойындады; 21. sponte - өз еркімен; 22. irātus, a, um – ашулы; 23. avārus, a, um – сараң; 24. mendax, mendācis – өтірікші; 25. privо – айрылу
3. «De viro avāro» мәтініндегі етістіктердің үш формасын жазып, қай жіктеуде тұрғанын анықтаңыз :
Ү л г і: fleo, flevi, flēre – жылау, көз жасын төгу; ІІ жіктеу

15 Modus conjunctīvus (Конъюнктив)
Латын тілінің конъюнктивы мағанасы мен формасы жағынан қазақ тілінің екі райын қамтиды: шартты және қалау райларын. Кейде оны үндіеуропа райлары сияқты дейді, себебі латын тілі тілдердің үндіеуропа семьясына кіреді ғой.

Іс-әрекеттің істелу, болу мүмкіндігін білдіретін етістіктің түрін шартты рай деп аталады.

Іс-әрекетті орындаушы адамның талабын, ынтасын білдіріп, қалау мағанасында айтылған етістіктің түрін қалау райы деп аталады.

Латын тілі грамматикасында әрбір конъюнктивтің мағаналық түріне қарай өз атауы бар.

Тілек және ерікті білдіру үшін Conjunctīvus hortatīvus қолданылады. Мұнда іс-әректті орындаушы адамның өзі қатысады. Сондықтан әрқашан 1-ші жақта көпше түрде тұрады да, praesens қана қолданылады. Мысалы: Gaudeāmus Қуанайық! Amēmus patriam Отанымызды сүйейік!

Келер шақпен байланысты бұйрық, талапты білдіру үшін Conjunctīvus imperatīvus немесе jussīvus қолданылады. 2-ші және 3-ші жақтағы жекеше және көпше түрдегі praesens қолданылады. Мағанасы жағынан бұйрық райының болымды түріне жақын. Мысалы: Audiātur et altěra pars Екінші жақ та тыңдалсын! Dicas Cөйле! Dicātis Сөйлеңдер!

Тыйым салу үшін Conjunctīvus prohibitīvus қолданылады. Мұны бұйрық райының болымсыз түрінің (яғни инфинитивтің noli-мен кездесетін формасы) орнына қолданады. Әдетте 2-ші жақта жекеше және көпше түрде қолданылады. Міндетті түрде болымсыз формадағы ne жұрнағынан кейін қойылады. Praesens немесе perfectum conjunctīvi қолданылады. Мысалы: Ne dicas Айтпасаң игі еді! Айтпа! Tu ne quaesivěris Сен сұрама!

Conjunctīvus optatīvus тілекті, ықыласты білдіреді. Егер тілек сөйлеп тұрған уақытпен байланысты болса, imperfectum conjunctīvi қолданылады. Егер тілек өткен уақытпен байланысты болса plusquamperfectum conjunctīvi қолданылады. Етістіктің алдында utĭnam сөзі тұрады (қазақ тіліндегі мағанасы егер, егерде), болымсыз формасы ne арқылы жасалады.

Болжам, тұспал және мүмкіншілікті білдіру үшін де конъюнктив қолданылады.

Біреудің пікіріне көнгендікті білдіру үшін Conjunctīvus concessīvus қолданылады. Praesens қолданылады. Perfectum conjunctīvi өте сирек кездеседі. Болымсыз формасы ne арқылы жасалады. Қазақшаға аударғанда мүмкін, деп ойлаймын, мейлі, жарайды сөздері мен -сын, -сін жұрнақтары арқылы ойды жеткізуге болады. Мысалы: Sit hoc verum дұрыс болсын. Ne sit hoc verum дұрыс емес дедік.

Іс-әректтің істелу, болу мүмкіндігін Conjunctīvus potentiālis білдіреді. Болашақта істің істелуі белгісіз, болжалды. Болымсыз формасы non арқылы жасалады. Келер шақта рraesens немесе perfectum conjunctīvi қолданылса, ал өткен шақта imperfectum conjunctīvi қолданылады. Мысалы: Alĭquis dixěrit Мүмкін біреу айтар Dixěrim мен айтар едім

Түсінбестік, толғану, жалтақтау, қорғалақтау Conjunctīvus dubitatīvus арқылы білдіріледі. Мұнда орындаушы адам өзіне немесе басқа біреуге сұрақ қойып, не істеу керектігін анықтайды. Егер сұрақ осы немесе келер шақпен байланысты болса, рraesens conjunctīvi қолданылады да, ал егер сұрақ өткен шақпен байланысты болса, imperfectum conjunctīvi қолданылады. Сұрақтар 1-ші жақта жекеше немесе көпше түрде тұрады. Мысалы: Quid agam, judĭces? Quo me vertam? Төреші, мен не істеуім керек? Кіммен жолығуым керек? Quod agěrem? Не істеуім керек еді?
16 Praesens conjunctīvi activi
Бірінші жіктеуге жататын етістіктердің Praesens conjunctīvi activi формасы -e жұрнағы арқылы, ал қалған екінші, үшінші мен төртінші жіктеуге жататын етістіктердің Praesens conjunctīvi activi формасы -a жұрнағы және жалғаулар арқылы жасалады:

Ж а қ	S i n g u l a r i s	P l u r a l i s
1 2 3	- m - s - t	- mus - tis - nt