Гуманитария мамандықтарының студенттеріне арналған оқу құралы
Adverbia numeralia – үстеулік сан есім
жүктеу/скачать 1,05 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Hunc librum ter lēgi
- 4 Distrĭbūtīva - топтау сан есімі Топтау сан есімі заттың санын топтап көрсетеді: Мысалы қазақ тілінде: екі-екіден, бес-бестен. Латын тілінде топтау сан есімі –n
- Discipŭli
- 5 І V септеуге жататын зат есімдер Төртінші септеуге негізінен мужской родта nom.sing-ы –us
- 6 V септеуге жататын зат есімдер Бесінші септеуге nom.sing-ы –ēs
- 7 III септеуге жататын сын есімдер
3 Adverbia numeralia – үстеулік сан есім Үстеулік сан есімдері бес санынан бастап -iēs жұрнағы арқылы жасалады. 2. Үстеулік сан есімдер неше рет? деген сұраққа жауап береді. Hunc librum ter lēgi - Мен бұл кітапты үш рет оқыдым. Латын тілінде көбейтуде де үстеулік сан есім қолданылады. Мысалы: Bis quina sunt decem – Екі жерде бес он. 1semel – бір рет 2 bis – екі рет 3 ter – үш рет 4 quarter- төрт рет 5 quinquies – бес рет 6 sexies – алты рет 7 septies – жеті рет 8 octies сегіз рет 9 novies – тоғыз рет 10 decies – он рет 11undecies – он бір рет 12duodecies – он екі рет 13 ter decies – он үш рет 14 quarter decies – он төрт рет 15 quinquies decies он бес рет 16 sexies decies – он алты рет 17 septies decies – он жеті рет 18 duodevicies – он сегіз рет 19 undevicies – он тоғыз рет 20 vicies – жиырма рет 21 semel et vicies = vicies semel – жиырма бір рет 28 duodetricies – жиырма сегіз рет 29 undetricies – жиырма тоғыз рет 30 tricies – отыз рет 40 quadragies – қырық рет 50 quinquagies – елу рет 60 sexagies – алпыс рет 70 septuagies – жетпіс рет 80 octogies – сексен рет 90 nonagies – тоқсан рет 100 centies – жүз рет 1000 milies – мың рет 2000 bis milies – екі мың рет 4 Distrĭbūtīva - топтау сан есімі Топтау сан есімі заттың санын топтап көрсетеді: Мысалы қазақ тілінде: екі-екіден, бес-бестен. Латын тілінде топтау сан есімі –n жұрнағы мен родтардың көпше түрдегі септік жалғаулары –ī, - ae, - ă арқылы жасалады. Топтау сан есімі қаншадан? нешеуден? деген сұраққа жауап береді. I және II септеудегі сын есімдер сияқты септеледі, тек қана көпше түрде қолданылады, міндетті түрде зат есіммен сәйкес келеді. Мысалы: Discipŭli ducentos libros habent – Оқушыларда екі жүз кітап бар. Discipŭli singulos, binos libros habent - Оқушылардың бір-бірден, екі-екіден кітаптары бар. 1singulī, ae, a – бір-бірден 2 bīnī, ae, a – екі-екіден 3 ternī (trīnī) – үш-үштен 4 quaternī quinquiēs – төрт-төртен 5 quīnī – бес-бестен 6 senī – алты-алтыдан 7septenī – жеті-жетіден 8 octonī – сегіз-сегізден 9 novenī – тоғыз-тоғыздан 10 denī – он-оннан 11 undenī – он бір-он бірден 12 duodenī – он екі-он екіден 13 ternī denī – он үш-он үштен 14 quaternī denī – он төрт-он төрттен 15 quīnī он бес-он бестен 16 senī denī – он алты-он алтыдан 17 septenī denī – он жеті-он жетіден 18 duodevicenī – он сегіз-он сегізден 19 undevicenī – он тоғыз-он тоғыздан 20 vicenī – жиырма-жиырмадан 21 singulī et vicenī = vicenī singulī – жиырма бір-жиырма бірден 28 duodetriceni – жиырма сегіз-жиарма сегізден 29 undetriceni – жиырма тоғыз-жиырма тоғыздан 30 triceni – отыз-отыздан 40 quadrageni – қырық-қырықтан 50 quinquageni – елу-елуден 60 sexageni – алпыс-алпыстан 70 septuageni – жетпіс-жетпістен 80 octogeni – сексен-сексеннен 90 nonageni – тоқсан-тоқсаннан 100 centeni – жүз-жүзден 200 duceni – екі жүз-екі жүзден, 300 treceni – үш жүз-үш жүзден 400 quadringeni – төрт жүз-төрт жүзден 500 quingeni – бес жүз-бес жүзден 600 sesceni – алты жүз-алты жүзден 700 septingeni – жеті жүз- жеті жүзден 800 octingeni – сегіз жүз-сегіз жүзден 900 nongeni – тоғыз жүз-тоғыз жүзден 1000 singula milia – мың-мыңнан 2000 bina mĭliă– екі мың-екі мыңнан
2. Төмендегі тізбектің ішінен сан есімдерді тауып, жазыңыз: duosexseptemtrestriaoctoquinděcimseděcimseptenděcimduodevigintiundevigintivigintivigintiunusduodetrigintaundetrigintaduomiliatriamiliaquinquemiliadecemmiliacentummiliatrigintaoctogintanonagintaduoděcimsexagintaseptuagintacentumtrecentiquattuorvigintiduoquinqueseptingentioctingentimille unus 3. Оқыңыз (Recĭta!): Unus rex Romam administrābat, sed regĭbus exactis duo consŭles rei publĭcae praeěrant. Trium celebrium poētārum Romanōrum elegias legěre possŭmus: Sexti Propertii, Albii Tibulli et Publii Ovidii Nasōnis, Quattuor sunt tempŏra anni: ver, aestas, autumnus, hiems. Quinque declinatiōns tibi iam notae sunt. Sex Virgĭnes Vestāles ignem in Vestae templo custodiēbant. Septem reges Romāni erant: primus Romŭlus, septĭmus Tarquinius Superbus erat. Roma in septem montĭbus sita erat. Mensis Octōber a numěro octo, mensis November a numěro novem appellātur. Novem Musae erant. In manu quinque, in duābus minĭbus decem digĭtos habes. 4. Төмендегі сан есімдерді сөзбен жазып, ауызша реттік сан есімге айналдырыңыз: 5; 15; 22; 29; 39; 88; 199; 207; 770; 1 955; 3 638; 5 000 5. Латын тіліне аударыңыз: Unus rex Romam administrābat, sed regĭbus exactis duo consŭles rei publĭcae praeěrant. Trium celebrium poētārum Romanōrum elegias legěre possŭmus: Sexti Propertii, Albii Tibulli et Publii Ovidii Nasōnis. Quattuor sunt tempŏra anni: ver, aestas, autumnus, hiems. Quinque declinatiōnes tibi iam notae sunt. Sex Virgĭnes Vestāles ignem in Vestae templo custodiēbant. Septem reges Romāni erant: primus Romŭlus, septĭmus Tarquinius Superbus erat. Roma in septem montĭbus sita erat. Mensis Octōber a numěro octo, mensis November a numěro novem appellātur. Novem Musae erant. In manu quinque, in duābus manĭbus decem digĭtos habes. Сөздік 1. rex, regis m – патша; 2. administrāre – билік жүргізу, басқару; 3. exigěre [exago] – қуу; тақтан түсіру; 4. consŭl,consulis m – 5. celeber, celebris, celebre –әйгілі, атақты; 6. elegia, ae f – элегия; 7. tempus, temporis n – уақыт, кезең; 8. tempora anni – жыл мезгілі; 9. ver, veris n – көктем; 10. aestas, aestatis f – жаз; 11. autumnus, i m – күз; 12. hiems, hiemis f – қыс; 13. declinatiō, declinatiōnis f – септеу; 14. virgo, virgĭnis f – бойжеткен қыз; 15. custodio – күзету, қорғау; 16. superbus, a, um – тәккапар; 17. mons, montis m – тау, төмпешік; 18. a, ab (abl) – -дан, -ден жалғауы аблятивті керек ететін предлог; 19. appellāre – атау, есім беру; 20. manus, manus f – қол; 21. digĭtus, i m - саусақ 5 ІV септеуге жататын зат есімдер Төртінші септеуге негізінен мужской родта nom.sing-ы –us-қа және средний родтағы nom.sing –ы –u- ға, ал gen.sing-тары олардың барлығының - us-қа аяқталатын зат есімдер жатады. Мысалы: senātus, senātus m- сенат; exercĭtus, exercĭtus m - әскер; genu, genus n- тізе; cornu, cornus n- мүйіз
Бірінші, екінші және үшінші септеулер бойынша сын есім, сан есім, есімдіктер де септелсе, төртінші септеу бойынша тек қана зат есімдер септеледі. Төртінші септеуде ескертпе ретінде женский родтағы зат есімдер кездеседі. Мысалы: domus, us f – үй; manus, us f – қол; сонымен қатар барлық ағаш өсімдіктерінің аттары, мысалы: quercus, us f - емен domus, us f – үй зат есімі әртүрлі жолдармен септелетінін ескерген жөн, себебі септік формаларында екінші септеудің жалғаулары кездеседі
Осы сөздің келесі септік формаларына көңіл бөлген жөн: domī – үйде; domŭm – үйге; domō - үйден
domum Romānam Graeco exemplo aedificātam vides. In prima tabŭla ostium, vestibŭlum, atrium, tablīnum, cubicŭla sunt, in altěra etiam peristylium, Graeco modo parātum, statuis ornātum est. Post domum hortus erat, ubi pulchrae et multae plantae erant. Tullia amicae rubras et albas rosas et lilia alba dat. Etiam viŏlae pulchrae sunt. Сөздік 1. specto, are – қарау; 2. alter, altera, alterum – басқа; 3. exemlum, i – мысал, үлгі; 4. Greco exemplo – гректердің үлгісімен; 5. ostium, i – кіру; 6. vestibulum, i – кіре беріс; 7. atrium, i – атрий; 8. impluvium, i – қауыз; 9. tablinum, i – кабинет; 10. ornatus, a, um – әшекейленген; 11. post – кейін, сыртында; 12. post domum – үйдің сыртында; 13. hortus, i – бау-бақша; 14. planta, ae – өсімдік; 15. ruber, rubra, rubrum – қызыл; 16. aedificatum – салынған 2. Септеп қазақ тіліне аударыңыз: plenus gradus, is exercĭtus ingens, id gelu aspěrum, ea res publica 3. Зат есімдердің формасын анықтаңыз: aciē, spē, exercĭtū, manū, campō, popŭlō, virō, fabŭlā, patriā, vī, animālī, nomĭně, regě, sermōně, exercituum, diērum, noctium, leōnum, tauros, casus, scholas, partes, lacrĭmam, patrem, locum, vim, spem, verbis, hominĭbus, casĭbus, diēbus, oppĭda, nomĭna, maria, cornua. 4. Төмендегі сөйлемдерді өткен және келер шақта қойып, сөйлемдерді қазақшаға аударыңыз: Medĭcus dicit puěrum aegrōtum esse. Dux putābat urbem expugnātam esse. 5. Төмендегі сөйлемдерді ырықсыз етіске өзгертіп қазақшаға аударыңыз: Milĭtes montem capiunt. Graeci monumenta extruēbant. specto, 6 V септеуге жататын зат есімдер Бесінші септеуге nom.sing-ы –ēs-ке , ал gen.sing-ы - ēī- ге немесе -ěī-ге аяқталатын зат есімдер жатады. Мысалы: speciēs, ēī f – түрі; fidēs, ěī f – үміт, ě Жоғарыда берілген мысалдардан байқауға болатыны егер nom.sing-тың (атау септіктің жекеше түрі) –ēs жалғауы дауысты әріптен кейін тұрса, gen.sing. (ілік септігіндегі жекеше түрі) формасында – ēī жалғауы ұзақтық белгісімен, ал егер nom.sing-тың (атау септіктің жекеше түрі) –ēs жалғауы дауыссыз әріптен кейін тұрса, gen.sing. (ілік септігіндегі жекеше түрі) формасында – ěī жалғауы қысқалық белгісімен қолданылады. Бесінші септеудің зат есімдері негізінен женский родқа жататын зат есімдер. Бесінші септеуге жататын res, rěi f – зат, іс және dies, diēī f - күн зат есімдерінің ғана көпше түрі бар, қалған бесінші септеуге жататын зат есімдердің көпше түрі мүлдем жоқ немесе тек қана nominativus пен accusativus pluralis-та қолданылады.
Ескерту (N.B.) res зат есімі кейбір сын есімдермен бірігіп тұрақты фразеологиялық бірліктерді құрайды; res publĭca –мемлекет; res gestae (pl) – қылық; res novae (pl) –мемлекеттік төңкеріс; res secundae (pl) – сәттілік, бақыт; res adversae (pl) –бақытсыздық; rerum scriptor - тарихшы Жаттығулар 1. Септеп қазақ тіліне аударыңыз: spes magna (spes -V септеу, magna – I септеу) - ; forma et status (forma – I септеу, status – IV септеу) 2. Төменде берілген сөздерден сөйлем құраңыз. Есіңізде болсын баяндауыш сөйлемнің соңында, бастауыш номинативте, ал толықтауыш аккузативте: 1. matrōna, puella, vocāre; 2. domĭnus, servus, malus, vituperāre; 3.amīca, tunĭca, sordĭdus, habēre; 4. exertĭus, patria, defenděre; 5. vir, matrōna, puer, puella, dies festus, celebrāre; 6. poēta, silva, ager, vicus, pulcher, narrāre. Оқыңыз (Recĭta!): Res publĭca – res popŭli est. Variae sunt formae et status rērum publicārum. Gloriam rei publĭcae exercĭtus defendit. Viri boni rem publĭcam amant, in rebus secundis et in rebus adversis rei publĭcae auxilio sunt. Cives saepe de rebus publĭcis atque de rei publĭcae commŏdispŭtant. Vir bonus nullum pericŭlum pro re publĭca, nullum incommŏdum pro patria vitat. Fidem virōrum Romanōrum poētae saepe laudabānt. Diēbus festis pupŭlus Romānus deis deabusque sacrificābat et pro re publĭca deos orābat. Сөздік 1. res publĭca – мемлекет; 2. res publĭcae – мемлекеттік істер; 3. res secundae – табыс, бақыт; 4. res adversae – бақытсыздық, қайғылы жағдай; 5. res gestae – ерліктер; 6. scriptor rerum gestarum – тарихшы; 7. viri boni ... rei publĭcae auxilio sunt – адал азаматтар мемлекетке қызмет етеді; 8. dies festus – мереке күні, мейрам 7 III септеуге жататын сын есімдер Жоғарыда айтылғандай сын есімдердің көбісі І және ІІ септеуге жатады. Қалған сын есімдер ІІІ септеулік өзгеріске ұшырайды. Nom.sing.- та ІІІ септеуге жататын сын есімдердің: 1) әрбір сын есімнің үш родтық (мужской, женский, средний) жеке формасы болады. Оны үш жалғаулы сын есім деп атайды. Ондай сын есімдер көп емес, мысалы: celer(m) – жылдам (быстрый), celěris(f) – жылдам (быстрая), celěre (n) – жылдам (быстрое) 2) женский және мужской родқа бір жалғаулық форма да, средний родқа арнайы формасы болады. Оны екі жалғаулы сын есім деп атайды. Сын есімнің көбісі осы формада кездеседі, мысалы: brevis (m, f) – қысқа (короткий, короткая), breve (n) – қысқа (короткое) 3) барлық родтарға жалпы бір форма болады. Оны бір жалғаулы сын есім деп атайды. Ондай сын есімдер көп емес, мысалы: felix (m, f, n) – бақытты; sapiens (m, f, n) – дана Бір жалғаулы сын есімдердің Nom.sing формасы арқылы берілген сын есімнің түбірін табуға болмайды. Сондықтан бір жалғаулы сын есімдерді зат есімдер сияқты екі формасын Nom.sing және Gen. sing формаларын есте сақтау қажет: felix, felīcis (сөздікте felix, līcis– бақытты деп белгіленген ); sapiens, sapientis( сөздікте sapiens, entis– дана деп белгіленген) Бір жалғаулы сын есімдердің практикалық түбірі зат есімдегідей Gen. sing формасы арқылы анықталады, мысалы: Nom.sing felix, Gen. sing felīcis, түбірі felīc – болады. Бір жалғаулы сын есімдер негізінен –ns-ке немесе –x-ке аяқталады. Екі және үш жалғаулы сын есімдердің практикалық түбірі женский родта тұрған формасының -is жалғауын алып тастау арқылы анықталады. ІІІ септеуге жататын сын есімдердің барлығы дауыстылар түрі (гласный тип) бойынша септеледі
Екі жалғаулы сын есім (brevis, breve – қысқа )
Бір жалғаулы сын есім (felix, felīcis – бақытты)
Ескерту (N.B.) Келесі бір жалғаулы сын есімдер ІІІ cептеудің дауыссыздар түрі (согласный тип) бойынша септеледі: dives, divĭtis – бай; princes, cĭpis – бірінші,негізгі; pauper, paupěris – кедей; particeps, cĭpis – қатысушы; vetus, vetěris – ескі, көне Жаттығулар Септеп қазақ тіліне аударыңыз: ŭtĭlis, e – пайдалы; făcĭlis, e – жеңіл; omnis, e – барлық, түгел; commūnis, e – ортақ; nātūrālis, e – табиғи; dulcis, e – тәтті. Оқып аударыңыз: 1. Crīmen grăve; culpa lāta; culpa lěvis. 2. Pensum făcĭle; pensum difficĭe. 3. Poena grăvis; poena lěvis. 4. Abundans cautēla non nŏcet. 5. Sunt homĭnes lăboriōsi, constantes, vigĭles et, ex diversō, pigri, lěves, somnicŭlōsi. 6. Tenui pendentia fīlo (Ovidius). 7. In tenui pecuniā vivěre. 8. Omnia praeclāra rāra (sunt) (Cicero). 9. Non omnia possŭmus omnes (Lucilius). 10. Omnia non parĭter sunt omnĭbus apta (Propertius). 11. Ars longa, vita brevis (est). 12. De candentĭbus atra facěre (Ovidius). 13. Utĭle dulci miscēre (Horatius). 14. Primus inter pares. 15. Par in parem non habet iurisdictiōnem. 16. Dolor gravis, sed brevis; dolor longus, sed lěvis. 17. Lex speciālis derŏgat generāli. 18. Fortes fortūna adiŭvat (Cicero). 19. Omnis definition in iure civīli periculōsa est (Iavolēnus). 20. Accessio cedit principāli (Dig.). 21. Nuptiae sunt coniunctio maris et femĭnae et femĭnae et consortium omnis vitae, divīni et humāni iuris communicātio (Modestinus). жүктеу/скачать 1,05 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||