Қазақ КСР өнеркәсібі - Экономикадағы бұл динамиканы «экономикалық дамусыз болған экономикалық өсу кезеңі» деп атауға болады. Тоқырау дәуірінің негізгі экономикалық белгілері: жоғары технологиялық салаларда артта қалу, өнім сапасының төмендігі, еңбек өнімділігінің төмен деңгейі мен өндірістің тиімсіздігі болды. Ауыл шаруашылығында көптеген мәселелер пайда болып, азық-түлік сатып алуға көп ақша жұмсады. Сыбайлас жемқорлық пен көлеңкелі экономика айтарлықтай өсті.
- Қазақ КСР өнеркәсібі. 1970-1980 жылдары республика КСРО-ның ірі өнеркәсіптік аймақтарының біріне айналды. Республиканың жалпы қоғамдық өніміндегі өнеркәсіптің үлесі 1980 жылдардың басында 50% - ға жетті. Қазақ КСР-нде елдің түсті металлургиясы, химия саласы, ірі отын-энергетика кешені, көмір өндіру өнеркәсібі негізгі базасы орналасты және мұнай өндірудің ірі қоры шоғырланды. Қазақстан бүкілодақтық сары фосфор өндірісінің 90%-н, мыс, мырыш, қорғасынның 30-дан 70% - на дейін берді. 1976-1980 жж. салынған 117, 1981-1985 жылдары-60 ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар салынды.
1970-1980жж. - Бірақ 1970-1980 жылдары Қазақстан экономикасында жалпы елге тән жағымсыз ерекшеліктер байқалды. КСРО-ның әлеуметтік-экономикалық және ғылыми-техникалық даму деңгейі бойынша жетекші еуропалық державаларға жақындауы тоқтады. 1971-1985 жылдары республикада өнеркәсіп өнімінің орташа жылдық өсу қарқыны 9,3-тен 3,5% - ға, ұлттық табыс 10,3-тен 1% - ға дейін төмендеді, бұл жалпы КСРО-ға қарағанда 36% - ға төмен болды. Қор қайтарымы 2 есе қысқарды. Өнеркәсіпте экономиканың шикізаттық, шығынды, өнімсіз сипаты басым бола бастады. КСРО–дағы еңбек өнімділігі американдық деңгейдің шамамен 1/3 бөлігін құрады, ал ауыл шаруашылығында 1/6-дан аз болды. Қазақстаннан тыс жерлерге, әдетте, арзан шикізат арзан бағамен экспортталды, ал қымбат дайын өнім түсті. Республика 8 миллиард рубльге азық-түлік экспорттады, ал 16 миллиард рубльге импорттады. Жоспарлаудағы бұрмалаушылықтар, оның ғылыми емес, өте орталықтандырылған сипаты, жоспарларға шексіз түзетулер Қазақ КСР-ндегі өнеркәсіптік дамуда тұрақсыздандырушы рөл атқарды. Тек 1981-1985 жылдары әртүрлі министрліктер мен ведомстволардың жоспарлары 300-ден астам рет түзетілді.
- Өнеркәсіптегі алып құрылыстарға деген ұмтылыс үлкен мәселеге айналды. Павлодар трактор зауыты, Шевченко пластмасса зауыты (Ақтау қ.), Қарағанды резинотехникалық бұйымдар зауыты (Саран қ.) салынды, олардың әрқайсысында ондаған мың жұмысшы еңбек етті. Олар тек КСРО-да ғана емес, Еуропада да ең үлкен болғандықтан, ең көп салалы, мамандандырылмаған зауыттарға айналды. Нәтижесінде Қазақстан КСРО-ның 15 республикасы ішіндегі машина жасау және металл өңдеу саласында 30% жөндеу өндірісін иеленген жалғыз республика болды (жалпы КСРО бойынша көрсеткіш бұдан 3 есе аз – 10%-ды құрайтын).
- Өте өнімсіз өнеркәсіп бағыты республика экономикасының барлық салаларына тән болды. Өнеркәсіптің шикізатты қажет ететін (материалды, металды қажет ететін, экономикалық емес) сипаты басым болды. Тек машина жасауда өнімнің артық салмағы Қазақстанның болат өнеркәсібінің жылдық көлемімен 2,5 есе асып түсті. Оны өндіру кезінде көмірдің шығыны 50-60%, мұнай–70%, темір кені–11,5% құрады. Металлургиялық, химиялық өндіріс қалдықтарында кейде жаңадан игерілетін кен орындарына қарағанда пайдалы металдар көп болатын жағдай орын алды.
- Бірақ меншік қатынастарын түбегейлі өзгертпестен және нарықтық экономикаға көшпестен экономиканың шығын механизмін тоқтату мүмкін болмады. Дағдарыс құбылыстары 1980 жылдардың ортасында барған сайын айқын байқала түсті.
- Қазақстанның ауыл шаруашылығы. Республиканың аграрлық секторы ірі инвестицияларға қарамастан дағдарыс жағдайында болды (1971-1989 жылдар аралығында республиканың ауыл шаруашылығына 58,2 млрд рубль салынды). Инвестициялар көлемін ұлғайту есебінен ауыл шаруашылығы мәселелерін шешу әрекеттері күтілетін нәтиже бермеді: олардың жартысынан көбі (55%-ға дейін) қымбат алып мал шаруашылығы кешендерін салуға және т. б. бағытталды. Ауыл шаруашылығы жұмыстарының едәуір бөлігі (жер жырту, егін егу, жинау) механикаландырылғанына қарамастан, аграрлық секторда кешенді механикаландыруға қол жеткізілген жоқ. Осы жылдары елдің ауыл шаруашылығындағы еңбек өнімділігі өте тиімсіз болды (салыстыру үшін: 6-7 кеңестік колхозшы ретінде 1 американдық фермердің жұмысын жасады).
- Егін жинау кезіндегі шығындар 30%-ға жетті. Егінді уақтылы жинау үшін қарулы күштер солдаттары, студенттер мен оқушылар тегін жұмыс күші ретінде тартылды; жыл сайын күзде оқу үрдісінің орнына мектеп оқушылары (5-10 сыныптар) мен жоғары оқу орындарының студенттері күн сайын картоп, қырыққабат, мақта жинауға және т. б. тартылу қалыпты нормаға айналды. Мұның бәрі Қазақстанның аграрлық құрылымындағы ұзаққа созылған дағдарысты айғақтады.
- Республиканың астық шаруашылығы тұрақсыз дамыды. Дәнді дақылдардың өнімділігі гектарына 3-тен 10 центнерге дейін болды және ең гүлденген жылдары да төмен болды (1980 ж.1 гектардан 10,9 центнер). Жалпы астық жинау тұрақсыздықпен және көрсеткіштердің күрт өзгеруімен де сипатталды. Республиканың мал шаруашылығында да жағдай күрделі болды. Сандық көрсеткіштер бойынша республикада малдың жалпы саны 1961 жылға қарай (ірі қара, ұсақ мал, шошқа, жылқы, түйе) 37131,8 мың басты, 1986 жылы – 49205,8 мың басқа өскенімен, республиканың колхоздары мен совхоздарындағы мал басы 15 жыл ішінде (1970-1985 жж.) айтарлықтай өзгерген жоқ.
- 1981-1985 жылдары республикада барлық совхоздар мен колхоздардың 53% - ы тиімсіз болды. Қазіргі жағдайға бәрі бірдей қанағаттанбады. Әрине, қоғамда жағдайды қандай да бір жолмен түзетуге ұмтылған, аграрлық кәсіпорындарды басқаруды қайта құру шаруашылық жүйесін өзгерту арқылы жүргізуге тырысқан, бірқатар бастамашыл басшылар болды. Солардың бірі, Алматы облысы Ақши совхозының шөп ұнын өндіру жөніндегі тәжірибелік шаруашылығының басшысы И.Н.Худенко рентабельді шаруашылық құруға әрекет жасайды. Ол ұйымдастыру мен басқарудың жаңа формаларын енгізді және соның арқасында өз шаруашылығындағы еңбек өнімділігін арттырды. Бірақ бұл кәсіпорын қолданыстағы экономикалық жүйеге сәйкес келмеді және ол республика ауыл шаруашылығы министрлігінің шешімімен жойылады. Д. Қонаевқа ресейлік экономистер А.Г. Аганбегян және Т. И. Заславская И. Худенконы Сібірге жіберуді сұрағанымен, кейбіреулер үшін Худенконың тәжірибесі ерекше қызығушылық тудырды.
Достарыңызбен бөлісу: |
