Іс сөзі бұл күнде терминдік сипат алған. Ол да XVIII ғасырдың аяғы XIX ғасырдың басында терминдік мәнге ие болды, дело

Қылмыстыларды сақтайтын жерді шығыс тілдерінен ауысқан зындан сөзі білдіріп келді десек, енді Ресейдің империялық сотымен бірге осы ұғымды білдіретін жаңа терминдік атаулар пайда болды түрме, абақты, қараңғы үй, кәтелешке сөздері аталған мәнде жұмсала бастады. Мысалы, Р. Сыздықованың "Абай шығармаларының тілі" деген еңбегінде "Қараңғы үй – темница сөзінен келеке жолымен аударылған. Бұл атау өткен ғасырда Қазақстанның көп жерінде пайдаланылғаны байқалады" Осындағы каталашка (кәтелешке) сөзі орыс тіліндегі текелаж деген сөздің қазақтардың атауында дыбыстық өзгеріске ұшыраған формасы болса керек. Бұл – полиция бөліміндегі тұтқындарға арналған мағынасында қолданылған. Кейін түрме мағынасында терминдік қызмет атқарған. XIX ғасырда осы мәндегі терминдік атау ретінде көп қолданылған сөздің тағы бірі - абақты атауы. Мысалы; Баяндама бойынша, іздеудегі жалпы адвмдардың арасында 156 адам өлтірген, 121 кісі зорлаушы, қарақшылық шабуыл жасаған 193 тұлға және 102 тонаушы бар. 39 адам денсаулығына ауыр зардап келтіргені үшін 44 адам абақтыға жабылды. (Заң. 5 сәуір, 2007 ж)

Бұл сөзді В.В. Радлов неміс тіліндегі гауптвахта сөзінің қазақ тілінде дыбыстық өзгеріске ұшырап қолданылуынан қалыптасқан деп түсіндіреді. Бірақ қазақтар абақты сөзін лабақты деп те атайды. Ал ол ана тілімізде өте ертеден бар. Мысалы, "Қобыланды батыр" жырынан: "Батырды жауып лабаққа, үйіне қайтып келеді", - деген жолдарды кездестіреміз. Олай болса бұл – қазақтың төл болуға тиіс. Мысалы; Полиция қызметкерлері "Тойота" автокөлігін айдап әкеткен қылмыскерлерді ұстап, тұтқындады.Бұл жерде қолданылған сөз – тұтқын. Осы кезде тұтқын сөзі жиі қолданыла бастады. Бұл сөздің түп төркіні көне тұт сөзіне барады. Бастапқы мағынасы – ұста. Кейін жаугершілік заманда қолға түскендердің тұтқын, пенде. Кейін, әсіресе Ресей империясына бодан болғанда, заң мекемелері, түрмелер ашылып, ондағы жаза алып жатқандардың тұтқын деп аталады. Сонымен бұл сөз де заң терминдерінің қатарынан орын алды. Осыдан тараған "тұтқынға алу", "тұтқынды ұстау" т.б көптеген құқықтық ұғымды білдіретін сөздер бар.

Ипмериялық соттың құрылуы әдет-ғұрып құқығында бұрын болмаған жазаның жер аудару, каторгаға жіберу, ату, т.б түрін әкелді. Осымен байланысты ұғымдарды білдіретін айдау, түрмеге жабу, ату, каторга тектес сөздер терминдік мәнге ие болды.

Қазақ хандықтарының Ресейге қосылуының нәтижесінде келген қоғамдық-әлеуметтік құрылыстағы – экономикадағы, саудадағы, мәдени өмірдегі, әкімгершіліктегі, әдеп-салттағы т.б өзгерістер осы ұғымдарды білдіретін жаңа атаулардың пайда болуына бірден-бір себеп болғанын жоғарыдағы мысалдар дәлелдесе керек. Сонымен бірге, жаңа жағдайға байланысты жойылып кеткен хан, төлеңгіт, құл тәрізді категорияларды білдіретін атаулар қолданылстан шығып, архаизмдене бастады. Сұлтан, төре, би сөздерінің семантикасында өзгерістер болды: олардың қолдану өрісі тарылды. Мысалы, сұлтан сөзінен тараған аға сұлтан – әкімшілік термині. О баста Шыңғыс ұрпақтарына шыққан кісіні ғана сұлтан десе, енді бұл сөз қызмет атауы ретінде сол жұмысты атқарған қараларды да білдіретін болды. Төре сөзі де солай. Бұрын төре деп ақсүйектерді, хан тұқымын айтқан. XIX ғасырдан бастап қарадан шығып ел билеген қазақтарды да, сондай лауазымдағы орыс чиновниктерін де төре не ұлық деп атайтын болған. Осы мағынасында бұл сөздерде құқықтық термин қызметін атқарды. Ал төре, ұлық сөздері түркі халықтарының тілінде көне дәуірден бар: Орхон-Енисей түріктердің тілінде де ұшырасып отырады.

Бұл кезде би сөзінің де терминдік мәні өзгерді. Бұрын билер сайланбайтын, қарадан шығып, біргірлігімен, шешендігімен елге танылған адамды би десе, енді әдет-ғұрып заңы бойынша үш жылға сайланатын ұсақ-түйек қылмыстар бойынша үкім шығаруға құқығы бар ресми қызметтегі адамдарды осылай атайтын болған. Осындай империялық басқару жүйесінің еткен әсеріне байланысты терминдік мәні өзгерген сөздердің қатарына атшабар, старшина атаулары да жатады. Бұрыннан атшабар сөзі (кейде оны "шабарман" деп те атайды) ел басқарушы сұлтандар мен төрелерге, солардың "барып кел", "алып кел" қызметін атқаратын кісіні білдірсе (орысша "вестовой"), кейін жаңа әкімшілік орынға, болыстарға, қызмет ететін штаттағы адамды білдіретін терминдік мәнге ие болды: "Атшабар" қазақтың төл атауы болса, "старшина" (старшын) орыс тілірнен ертеректе еніп, алғашында жергілікті елді басқаратын кісілерді білдірген. XVII ғасырдың аяғына дейін бұл сөз қазақ арасында сирек қолданылған. Алғаш таралуына қазақелінде жұмыс жүргізген орыс чиновниктері көшпелі қауым ішіндегі беделді, жасы үлкен адамдарды "старшын" десе, кейін бұл атау қызмет орнын білдіретін термин сөзге айналған. Қазақ арасында бұл сөздің мағынасының таралуына региондық ерекшеліктер бар: Ішкі Ордада әр түтін (отбасы) бір старшындыққа бөлінсе орта жүз қазақтарында сұлтандар мен билерден басқаны (ел билеу ісінде) старшын деп қабылдады.

XIX ғасырдың ортасында Қазақстан Россияның товар өткізетін ең ірі рыноктарының біріне айналды. /24.225/

1867-1869 жылдардағы реформалар арқылы әскери сот комиссиялары мен уездік соттар құрылады, сонымен бірге отарлау саясатына бейімделген билер соты мен қазылар соты сақталады. Дау жанжалды шешкенде, билер соты әдеттегі құқық мен шариғат нормаларына, ал қазылар соты тек шариғат ережелеріне сүйенді.

Мұсылман халқы тығыз орырықшы және көшпелі ауылдарда ғы істі қарайтын халық соттары құрылып, халық өкілдері жасаған қылмыстардың кез-келгенін қарай алатын еді. Сөйтіп, халық соты сол кездегі сот жүйесіндегі төмендегі сатысы болды, жергілікті істерді шешеді. Әрі қылмыстарды обыстық соттар мен мировой судьялар шешті. Сотқа тергеушілері мен мировой судьяларның көмекшілері дайындап беретін. Прокурорлық бақылауды облыстық прокурор мен облыстық танымдағы орынбасары атқарды. Облыстық сот председательдерін әділет министрінің ұсынысы бойынша императорлық өкімет тағайындады. Осы кезеңдегі айтылған өзгерістердің қазақ тілінің лексикалық қоры заңдық ұғымды білдіретін жаңа терминдермен молықты. 1822 жылғы қазақ жерін билеу туралы ережеге байланысты енген кейбір құқықтық мәнді білдіретін сөздер енді ескіріп, историзмге айналды. Сонымен бірге біраз терминдердің қолданнылу аясы кеңіп, терминдік тар шеңберден шығып, жалпы халықтық мәнге ие болды. Қарыз, ақсақал, куә, арыз, шығын, ұры т.б осы тектес сөздер бұл күнде терминдік жүйеден шығып жалпы халықтық лексикалық қордан орын алған.

Осы тұста терминдік мағынаға ие болған мынандай байырғы сөздерді атауға болар еді; дау, бітім, салауат (кешірім), береке бітім, билік, айғақ, куәлі, құн, қалың мал, дүре, жаза, даукер, жауапкер т.б Олар мынандай терминдік дара мағынада қолданыла бастады, айғақ – свидетель, айып – обвинение, жаз – наказание, даукер – потерпевший, жан беру – присягнуть, куәлік – свидетельство, бітім – мир, билік – решение, құн – вид наказания т.б. XIX ғасырда жаңа реформаға сәйкес сот жүйесінде кінәлілерге тағылатын айып пен жазаның түрі мен мазмұны да өзгерді. Мысалы, бұл кезде: билік ат, түйе бастаған бір тоғыз, ат-шапан, ат-шапан айып сияқты жазаның түрлерін білдіретін сөздер заң тенминдері қызметін атқарды. Осы уақыттан бастап сот, судья терминдерінің мағыналық жігі ажарап, даралана бастады. Сот заң ісімен айналасатын мекеме болса, судья заң ісін жүргізетін адам деген ұғымдарды білдіретін болды. Бірқатар етістік сөздер терминдік мән алды: ағарды – был оправдан, күйеді – признается виновным, мойнына түсу – быть виновным т.б

Бұл жылдары, әсіресе, орыс тілінен ауысып келген заң терминдерін көптеп кездестіреміз. Ол сөздер қазақ тілінен фонетикаға сәйкес дыбыстық пішіні өзгертіліп қолданылды; кәтелешке, паспұрт, болыс, майыр, ояз, жандарал, жераба т.б. Бұл кезеңде енді бір топ сөздер қазақ тіліне орыс тілінен дәлме-дәл аудару жолымен енді де, кейін тұрақты заңдық термин болып қалыптасып кетті: іс – дело сөзінің аудармасы, тінту – обыскать, қараңғы үй – темница т.б. Кей кездерде орыс сөздерін қазақ тіліндегі баламасымен жарыстыра қолданушылық та кездесіп қалады: Мысалы, закон – заң , посредник – делдал , уголовный іс – қылмысты іс, назначение – арнау, бекіту т.б

Осы кезде терминдік мән алған "төре" сөзі көбінесе "алу", "беру", "жеу" етістіктерімен тіркесіп жаңа құқықтық ұғымдарды білдіре бастады: пәре алу, пәре беру, пәре жеу. Бұл сөз бұрын бір заттың (нәрсенің) бөлігі деген мағынаны білдірген. Ол бұл мағынада тарихи әдебиеттерде ғана қолданылады. Ал түрік тілінде ақша деген ұғымда айтылады. Қылмыстың бір түрін білдіретін "пәре" термині осы соңғы мағынадан өрбісе керек.

Сонымен,XIX ғасырдың екінші жартысында әкімшілік билеудегі сот ісіндегі өзгерістердің нәтижесінде төре, сұлтан, би сөздері қолданылудан шығып, оның орнына болыс, ояз, старшын, майыр, начальник, жандалар, урядник, сражник мировой судья, т.б терминдер пайда болды. Сондай-ақ сияз (съезд), приговор, протокол, губерния, уйез сөздері де заңдық ұғымдарын білдіре бастады. Тағы да осы кездегі тұрмысқа, шаруашылықта, капиталистік қатынастардың өркен жайып өсуіне байланысты, сауд ісінің кең құлаш сермеуінің нәтижесінде осы бағытта құқықтық жағынан қорғайтын заңдар пайда болып, сол ұғымдарды білдіретін терминдік атаулар қалыптасты: алыпсатар, қарыз, борыш, пұл, көтерме сауда, шығын, саудагершілік, жәрмеңке, өсімтарлық, кіріс, үлкен, сарапшы, сауда басқармасы т.б. Бұл атаулардың барлығы да жалпыхалықтық лексиканың негізінде жасалады, содан барып терминдер тобына өтті. Осы кезеңде "қорытынды”, "түсініктеме”, "тәртіп”, "мәлімет”, "жала”, "айыптау үкімі” т.б. осы тәріздес сөздер жаңа мағынада қолданылып заңдық ұғымды білдіруге қызмет етті. "мөр”, "штамп”, "акт”, "подлог”, "әскери қылмыс, "сайлау документтері”, "тізім”,"шарт”, "статья” тәріздес бір топ сөздер де терминдік мәнде халыққа тез тарап кетті.

Сонымен Қазан (1917 жылғы) төңкерісіне дейінгі заң терминдерінің жайы туралы айтылғандарды қорытындыласақ мынандай тұжырым жасауға болады:

а) Бұл уақытта ана тілімізде қолданылған заңдық ұғымдарды білдіретін сөздердің ерекшелігіне қарай олардың қалыптасуының үш кезеңін көрсетуге болады: Бірінші кезең – қазақ хандарының дәуірі. Бұл кезде құқық қорғау мәселесін, әр түрлі дау-шарларды елден шыққан би мен қазылар шешті, олар қараған мәселесін бұрыннан ел ішінде қалыптасқан әдет-ғұрып заңдары мен хандар шығарған заңдарды басшылыққа ала отырып, өз шешімдерін хабварлайтын еді. Сондықтан да қажетті заңдық ұғымды білдіретін атаулар әдет-ғұрып ұғымының негізінде, хандар құжаттарында (”Есім ханның ескі жолы”, ”Қасым ханның қасқа жолы”, ”Тәуке ханның жеті жарғысы” т.б ) кездесетін лексималар негізінде қалыптасты. Бұл кездегі атаулардың көп дені қазақтың төл сөздері еді. Екінші кезең 1731 жылдан, яғни Қазақстанның Ресейге қосылуынан басталып, XIX ғасырдың 60 жылдарын қамтиды. Сондықтан да бұл аралықтардағы заңдық ұғымда тек қазақтың төл сөздері ғана емес, сонымен бірге орыс тілінен енген атаулар да пайда болды. Үшінші кезең (XIX ғасырдың екінші жартысында 1917 жылдың Қазан төңкерісіне дейін) империялық отарлау саясатын іске асыру бағытында жүгізілген бірқатар әлеуметтік реформалар іске асырылды. Оның ішінде сот ісін жүргізудің тәртібін, жаңа сот құрылысын белгілеген реформалар да болды. Бұл – қазақ тілінде осы кәсіпке байланысты жаңадан терминдік мәнге ие болған сөздер тобының дараланып шығуына үлкен әсер етті.

Бұл кезеңдерде елдегі біраз даулы мәселелерді шариғат заңымен шешуге де жол берілді. Мұның өзі сол уақыттағы заң терминдерінің кейбіреуі араб тілінен енген сөздер болуына жол ашты.

ә) Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ тілі лексикасындағы заңдық ұғымды білдіретін сөздер болды, дегенмен, олар ана тіліміздің лексикалық құрамынан белгілі жүйеге негізделеген терминдік топ құра алмады, оған әлеуметтік жағдай да жоқ еді (құқықтық мекемелер, ғылым, құқықтық оқу орындары т.б).