I тарау. Қазақ терминологиясы және оның зерттелуі мен дамуы

Жазаның түрін білдіретін терминдік ұғымда көп қолданылған сөздің бірі "барымта" дедік. Ол да бүл күнде историзмге айналған. Бұл сөздің шығу төркіні туралы әр түрлі пікір бар. Академик Ә.Марғұлан "бар", "мата" деген екі сөздің бірігуінен жасалған қазақтың төл сөзі десе", "қысқаша этимологиялық сөздікте" оны былай түсіндіреді: "Тіліміздегі барымта зат есімнің шығу төркіні "себеп, негіз, дәлел, есеп" мағыналарына келіп ұштасады, өйткені барымта себепсіз, негізсіз, дәлелсіз болмайды. Біздіңше, түркі тілдеріндегі барымта сөзі манғолдың "негіз, факт, себеп, дәлел" мағыналарындағы бармит сөзінен шыққан бролуы керек. Бармит түркі тілдерінің артикуляциялық базасына сай барымта болып өзгерген және оның мағынасында абстрактылану пайда болған тәрізді. Барымта сөзінен барымталау, барымталасу, сияқты туынды етістіктер жасалған. /58.56/ Бұл термин арқылы төленбеген қарызы, құн не қалыңмал үшін, жесір не жер дауының бітіспей, қайтпай жүрген жайлары негізінде біреудің малын (көбінесежылқысын) жасырынып келіп алып кету ұғымы аталады. Тәуке хан әдет-ғұрып құқығын жинақтаған кезде, барымта актісі шешімін күшпен орындаудың бір тәсілі болса керек. Ол кезде барыита сөзінде ұрлық деген мән болмаған. Ал, XIX ғасырдан бастап барымта үстем тап өкілдерінің зорлық көрсету, қиянатшылық құралына айналған.

Ендігі бір терминдік мәнде жұмсалған сөз – ұрлық. Алғашында ұрлық негізінен малға байланысты болған. Бұл атау да қылмыстың түрін білдіреді. Сондықтан да жиіркенішті атау: "ұрының үйі күйіс", "ұрының арты қуыс", "ұрлық түбі - қорлық" сықылды қанатты сөздер осыған айғақ. Тәуке хан тұсындағы ұрлық ұғымына тонау да кірген. Бұл күнде мағынасы тарылып заң терминіне айналған.

Зақым сөзі де әдет-ғұрып заңында құқықтық атау қызметінде жұмсалған (жеңіл зақым, ауыр зақым). Тәуке хан жарлығында зақыммен (жарақат түсірумен) кек қайтару немесе құн төлеу қабылданған.

Қазақстанның Россияға қосылуына дейінгі кезеңнің бір ерекшелігі – сот ісі халықтың әдет-ғұрып заңдарының негізінде жүргізілді дедік. Бұл кезде жүз аралық, ру мен тайпалар аралығындағы даулы мәселелерді шешу үшін әр түрлі азаматтық, қылмыстық істерді қарайтын билер соты жұмыс істейді. Оған хандар мен сұлтандар, білікті билер мен батырлар қатысып отырды. Билер соты әкімшілік ету органының қызметін де атқарған. Бұл туралы Шоқан Уәлиханов былай деп жазды: "Ру тұрмысының заңы бойынша бір рудан шыққан адамдар бір семья сияқты болып саналады. Сондықтан бір рудан шыққан би өз руласы мен басқа бір рудан шыққан адамның таласына билік бере алмайды. Билер соты сөз жүзінде халық алдында ашық түрде және қашан да қорғаушының қатысуымен жүргізіледі./23.134-140/. Бұдан жазылмаса да, билер сотының іс жүргізу жолдары жайында қабылданған ережелердің болғандығы байқалады.

Ал XIX ғасырдан бастап болысаралық, руаралық істерді қарайтын "билер съезі" құрылды. Осыған байланысты "билер съезі", "шербышный съезі" (чрезвычайный) сияқты құқықтық ұғымдарды білдіретін тіркестер пайда болды.

Хан мен сұлтандардың жанында төлеңгіт деп аталатын феодалдық тәуелді әлеуметтік топтың болғаны тарихтан белгілі. Олар сұлтандарды не ханды паналап, соларға қызметші міндетін атқарған. Оларға біразы сұлтан арасында тұрып,зекет пен соғым жинаған, би шешімдерін орындаған (қазіргі сот орындаушысының – судебный исполнительдің – қызметін), жаушы, күтуші болған. Қалған тобы малын бағып, үйін күткен. Ал осылардың бірінші тобын билерден кейінгі құқықтық әкімгершіліктің өкілі демеске болмайды. Олай болса "төлеңгіт" сөзі де бір кезде заң терминінің қызметін атқарған болып шығады. "Төлеңгіт" сөзінің де төркіні көне түркі тілінде жатса керек. Түбірі – төле , төл зат есімнің негізінде жасалған туынды етістік (төл-е). Көне түркі тілдеріндегі "қоздау"(қой), алған заты үшін, не басқа бір өткізгені үшін "төлеу" (заттай, еңбегімен т.б) мағыналарын білдірген. /23.574/ Осы соңғы мағынасының негізінде –гі (-ғы, -қы//-кі) жұрнағының жалғануымен төлеуші, төлегіш ұғымын беретін зат есім жасалған да, ол төрелер қарамағында солардан алған сауын, қалжасы үшін еңбегімен төлем төлеп жүрген басы байлы шаруа ұғымын білдіретін болып қалыптсса керек. Ал сөз соңындағы "т" қосымшасы көптік жалғауының көне түрі екені белгілі (тархан – тархат, тігін –тігіт, оймауыт – торғауыт т.б . Төлеңгіттер табиғатында қанаушы тап өкілі болғанымен, олардың ішінен сұлтандарға жақыны, тұрмыстық жағынан әл-ауқаттылары болған. Осылардың төлеңгіт аристократиясы пайда болған. Бұл топтағы сұлтандар мен хандар әртүрлі әкімшілік шешімдерді орындауға жұмсап отырған. "Төлеңгіт" сөзін заң термині ретінде қарастырғанда, оның осы кейінгі мәнін ескеру керек.

Әдет-ғұрып заңдары күшіндегі кезеңдерде алым-салық түрлері де көп болды, сол ұғымды білдіретін арнайы атаулар да баршылық еді.

Қазақ хандығының мал өсіретін аудандары мен егіншілікпен айналысытын жерлердегі алым-салық бірдей емес еді. Қатардағы көшпелі малшылар хандыққа зекет төлеген (малының жиырмадан бір бөлігі мөлшерде), феодалдардың малын бағып, үй-шаруасын ұстаған, оған қоса соғымнан сыбаға беріп отырған. Әсіресе, соғым-сыбаға жайлауға, күзеугк көшкен кездерде берілген. Көшпелі малшылардың байларға еткен еңбегі үшін алатыны тек сауын ғана болған.

Егіншілікпен айналысатын жерлердегі алым-салықтың жүйесі әрсалалы еді. Отырықшы егіншілер ханға бағыс салығын және жер үшін алым төлеген. Оны "мал –у – жихат " деген терминмен атаған. Әртүрлі тарихи деректемелерде "жалпы салық", "тұтас алғандығы салық", дегенді білдіретін алық уа салық" (қазіргі "алым-салық "сөзі осы атаудың негізінде пайда болуы ғажап емес) деген атау да кездеседі. Қараж деп аталатын салық егін мөлшерінің оннан бірінен бестен біріне дейінгі мөлшерде жиналатын болғаны белгілі.

Әскерлерді азық-түлікпен жабдықтау мақсатымен шаруалар мен қала тұрғындарынан заттай жиналатын салық "тағар" деп атаған. Осы салық бойынша азық-түлік қана емес сарбаздар мінетін ат, оның жемі де жиналатын. Тәукенің "Жеті жарғысынан" В.Левшин мынандай бір үзінді келтіреді: "Сұлтандардан басқа қару асына алатынәрбір адам ханға, халық билеушілеріне жыл сайын өзінің мал-мүлкінің жиырмадан бір бөлігі мөлшерінде салық төлеп отыратын болсын". /24.178/

Тәуке хан жасап қалдырған "Жеті жарғыда" қазақтың бұған дейінгі заң, әдет-ғұрып нормалары қорытындыланды, жинақталды және бұл құжат кейінгі де әдетғұрып ережеклерінің толығып дамуына, жүйеленуіне, соның нәтижесінде қазақтың құқықтық терминдердің қалыптасуына игілікті әсерін тигізді. Бірақ бұдан елімізде жүйелі түрде қалыптсақан, жан-жақты дамыған құқықтық институттар сол хандар билеген дәуірдің өзінде бар едідеген пікір тумаса керек. Қазақ халқында бұл кезеңде құқықтық көзқарастар өте баяу дамыды. Сондықтан да құқықтық ұғымдарды білдіретін азын-аулақ атаулар ол уақытта лексикалық қордан терминдер жүйесіне қойылатын талап деңгейінде көріне алған жоқ.

Қазақстан тарихында 1731 жыл ерекше аталады. Бұл жылы императрица Анна Ионовна қазақтарды орыс патшалығының қарамағына қабылдағаны туралы грамотаға қол қойып, оны елшісі Тевкелов арқылы кіші жүздің ханы !Әбілқайырға табыс еткен болатын. Содан бір ғасыр өтпей алдымен орта жүз, соған ілесе ұлы жүз қазақтары Россия құрамына бодан боп енеді. Мұндай әлеуметтік оқиға елдің шаруашылығына, тұрмысына, қарым-қатынасына т.б жағдайларына бірқатар өзгерістер әкелді. Патша өкіметі қазақтың ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрпы заңдарына да өзгерістер енгізгісі келді. Оған XYIII ғасырдың аяғында жасалған Игельстром реформасы дәлел бола алады. Бірақ, ол реформа іске аспай қалды. Әдет-ғұрып заңдары бұрынғы қалпында әлі де көпке дейін сақталып қалды. Осы туралы Г.Гавердовский: "Олар (жүздер) ешбір сырттың көмегінсіз өздерінің қалыптасқан заңдарымен елді басқарды", - дейді. Сөйтіп, алғашында қанша әрекеттенгенімен қазақ топырағына империялық саясат іске аспай қалды. Сондықтан ол жүйені асықпай, біртіндеп іс жүзіне асыру керектігін түсінген отаршылдық үкімет сот ісін, қылмыстық істерді, әкімгершілік, тұрмыстық, азаматтық дау-жанжалдарды шешуді бұрынғыша елдің бюилер соты кеңесінің қарамағына беріп, өзі сырттан бақылап отырды. Дегенмен, Қазақстанның Ресейге қосылуы бұрын әдет-ғұрып заңы арқылы шешіліп келген жүйеге осы кездің өзінде-ақ өз әсерін, өз ісін қалдыра бастаған еді. Оны мынадан көруге болады: дәл осы кезде "хан зеңбірегі", "хан жарлығы" деген тектес орыс тілінен дәлме-дәл аударылған тіркестер мен "указ" тәріздес кірме сөздер пайда болды. Ресейге бодан болғандық туралы құжаттың аты - "грамота" сөзі, оны іске асыру үшін келген кісінің лауазымы, мемлекеттік істі жүзеге асыратын, ел арасындағы қатынастарды орнататын адамды қалай атайтыны ұғымдар қазақ лексикасын жаңа сөздермен байытып қана қана қойған жоқ, сонымен бірге, ол атаудың әлеуметтік, әкімгершілік, құқықтық мәнге ие болуына да негіз болды. Әңгіме "посол", "елші" т.б. сөздердің осы кезде қазақ тілі лексикасының кіруі туралы болып отыр.

Қазақстаның Россияға қосылып, оған бағыныуының нәтижесі бұрынғы әдет-ғұрып, салт заңының дәуірленуіне кедергі болса, екінші жағынан ғасырлар бойы қалыптасқан оңайлықпен жаңа жүйедегі басшылыққа қол қусыра қоймайтындығын білдірді. Бұл кезде осындай қайшылық та болды. Оның көрінісі әкімгершілік, тұрмыстық құқықтарды білдіретін сөздердің осы кездегі жай-күйінен де көрінетін еді. Империялық отарлау саясатының нәтижесінде қазақ тіліне қайтып кіре бастаған заңдық мазмұндағы атауларға қарсы қазақтың төл сөздерін алып, оны жаңа терминдік мағынада қоданушылық тенденциясының өрінісі айтқанымызға дәлел бола алды. Мәселен, осы кездегі мағынасы жаңғырып қолданылған "торғауыт", "кісен", "зындан" сөздері осындай қажнттілікте туындаса керек.

Осындай жағдайда патшалық Ресей өкілдері бірден аңғарды және оған қарсы жаңа саясат қолданды. 1867-1868 жылдардағы қазақтарды басқарудағы жүргізілген жаңа реформалар осыған дәлел.

Мәселен, "Сібір қазақтарын (қырғыздардың) уставқа сүйеніп басқарудың жаңа бағыты" құрылды. М.М.Сперенскийдің бұл Уставы бойынша сот ісі үлкен үш категорияға бөлінеді:

1. 
   Қылмысты істер; 2) Даулы істер; 3) Басқару үстінен берілетін шағымдар; Осы тіркестер уақытында (қазір де) терминдік мәнде жұмсалады.
   

Қыр еліне тұңғыш рет сайлау жүйесін енгізді. (устав, сайлау жүйесі сөздері де осы кезден бастап терминдік мән ала бастады.)

Бұл кезде көшпелі және жартылай көшпелі «Сібір қырғыздары облысының» орасан кең территориясын басқарудың қиындыңғы мен оған жіберген орыс әкімдерінің аздығы патша үкіметіне «Сібір қырғыздарының облысы» орсан кең территориясын басқарудың қиындығы мен оған жіберген орыс әкімдерінің аздығы патша үкіметіне жергілікті халықтардан сайланатын адамдардың көмегіне жүгінуіне алып келді. «Устав» билер сотын жалпы империялық сотпен біртіндеп алмастырып бөлінбеген еді және үш түрлі сот формасы жұмыс істеді:

• 
  Қазақтың дәстүрлі әдет-ғұрпына негізделген билер соты;
  
• 
  Шариғат жолмен соттау;
  
• 
  Ресей империясының соты.
  

Мысалы: Жоғарғы сот төрағасының тағы бір атап өткеніндей, соңғы уақытта еліміздегі сот реформасын әлемдік өркениет талаптарына сәйкес жүргізуде оң өзгерістер байқалады.(Заң газеті,бейсенбі, 5 сәуір, 2007 жыл) Орыс үкіметі арқылы келген құқықтық нұсқаулар сол күйінде "закон" деп аталады. (заңдық терминдердің кірме сөздермен толығуы жайында "заң" сөзінің қытай тілінен енгендігі туралы айтылған. Оның мағыналық дифференциясының қажеттілігінен туындауы мүмкін. Өйткені империялық заңды басқа екі заңдық мекемеден ажырату қажет болды. Бұл тұста заң – закон орыс заңы тектес айқын дауысты тіркестер де ұшырасады. Сөйтіп XIX ғасырдың басынан бастап "закон" сөзі еніп, ол дыбыстық өзгерістерге ұшырып, сот болып қолданылатын болды (қазақ тілінде сөз соңында ұяң "б", "в", "г", ғ" дыбыстары ұшыраспайтыны белгілі. Сондықтан да басқа тілден ауысқан сөздерде ол дыбыстардың қатаң дыбыстармен алмасуы заңды: суд – сот , педагог – педагок , штаб – штап т.б. Сонымен, ол қазір де терминдік мән алып актив қолданылатын болды, ал "закон" сөзі жайында басқа бағытты айтар едік: закон, заң сөздері жарыса қолданылып келді де, заң сөзі тұрақталып қалды, закон плеоназм ретінде тілдік қолданыстан шығып қалды.

1. 
   
   
   жүктеу/скачать 433 Kb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: