Заң терминдерінің қалыптасу және даму жолдары

Терминдік даралық сипат алған сөздер мен сөз тәіркестері бейнелей айтқанда тарихи кезеңдер мөріндей боп табылған тілдік фактілер" екені дау туғызбайтын шындық. Қазақ тіліндегі заң терминдерінің қалыптасуы мен даму тарихын айқындау мақсатымен жүргізілген жұмыс үстінде біздің де осы қағиданың дұрыстығына көзіміз жетті.

Осы кезде қолданылмай жүрген, бұрын қолданылған әртүрлі праволық ұғымдар атауынан тарихтың ізін, әрекездегі әлеуметтік жағдайды байқаймыз,и праволық ұғымдарды таңдаудағы адам ойының эволюциясын көреміз. Бірер ғана мысал: бір кезде жәбір-жапа шеккен, шағым айтушы адамды "даугер" десе, бұл күнде "жәбірленуші" дейді. Сондай-ақ, праволық істі жүргізушілерді "би", "қазы","сот"деп әр кезде әрқалай атағаны да белілі тарихи-әлеуметтік кезеңінің ізі іспеттес.Әр кездің, әр әлеуметтік формацияның праволық қатынастарының, материалдық базисінің, қорғаушысы екені белгілі. ақиқат.Мәселен, Қазан революциясы жеңісінің бірі бұрын егізде болған

байланысты әйел бостандығын қорғаудың бір проволық көрінісі ретінде қылмыстың ең бір әлеуметтік мәні бар түрі " қалыңмал" алушылықпен күрес басталды.Ал бұрын қазақтың әдет-ғұрып заңында "қалыңмал" ісі қолдауын тауып,оған қарсы шығушыларды жазалайтын еді.Бұдан "қалыңмал" сөзінің екі кезеңіндегі қарама-қарсы екі түрлі мәні айқындалады.Тұрмыстық қылмыстардағы "айыпкер" сөзінің де осы күнгі мағынасы мен бұрынғы мағынасы сәйкес келе бермейді.1917 жылғы Қазан революциясына дейін бесік кертпе бойынша атастырылған адамға бармай, өзі қалаған, сұйген жігітіне қосылу жолында ашық күреске шыққан әйелді "айыпер" ретінде жазаласа,кейін Кеңестік қылмыс заңдары бойынша керісінше жас әйел баланы өз еркінен тыс некеге итермелеген ата-ананы да,туған-туысқаны да, некеге тұратын ерді де "айыпкер" ретінде жазаға тартады. Бұдан біз "айыпкер" сөзінің де , онымен байланысты "жаза" ұғымының да әр бір тарихи кезеңде білдіретін мағыналарының әр-түрлі болғанын байқаймыз.

Осы кезге дейін бізге мәлім болып келген заң терминдерінің шығу тегі, жасалу жолдары да түрлі-түрлі болып келгенін білеміз.Бірқатар терминдер жалпы түркілік негізде жасалса, енді біреулері қазақтың жалпыхалықтық төл лексикасының негізінде, ал бірсыпырасы басқа тілден ауысқан кірме сөздердің терминдік қызмет атқарып қалыптауынан пайда болды.Әкімгершілік ұғымды білдіретін "хан" ,"тархан" ,"бек" сөздері көне түркі дәуірінен белглі. "Жала" ,"құн" ,"айғақ" сиақты қылмыстық провоға қатысты сөздер – байырғы қазақ тілінде бар атаулар. Ал "адвокат", "куә", "шара", "айып" сөздері – басқа тілден ауысқан кірме атаулар.

Осындай пайда болу төркіні әртүрлі сөздердің де қай-қайсысының термин ретінде қалыптасу жолы,өз тарихы бар.Ол жоғарыда айтқандай дүниенің әлеуметтік тынысымен ,халық шежіресімен астасып жатады. Терминдік лексиканы зерттеушінің негізгі міндеттерінің бірі ең алдымен осы мәселені ескеру болып табылады. Сондықтан да біз сөз етіп отырған тақырыпты екі жағынан қарастырмақпын.

• 
  Заң терминдерінің қалыптасу кезеңдері;
  
• 
  Заң терминдерінің шығу төркіні (генезисі).
  

Сонымен қазақ тіліндегі заң терминдер жүйесінің ғылыми термин ретінде қалыптасуын, зерттелуін Кеңес дәуірімен байланыстыра отырып, оның бастауының, шығар көзінің ерте дәуірде жатқандығын айту ләзім. Осының ескеріп, заң терминдерінің пайда болып, арнайы ұғымдарды білдіретін атау ретінде қалыптасуы мен даму тарихын ең алдымен шартты түрде екіге бөліп отырамыз.

1. 
   Қазан революциясына дейінгі тіліміздегі құқықтық атаулардың
   

2. 
   Кеңес дәуірінде тіліміздегі заң терминдерің жай-күйі;
   

Қазақ жеріндегі қоғамдық құрылыстың жіктеле бастаған кезінен ұзақ замандар бойы заң патриархалдық-феодалдық қоғамның қондырмасы ретінде қызмет етеді. Әдет-ғұрып заңы қазақ феодалдарының, қанаушылардың еркін білдіреді. Дәуірге сай антогонистік топттарға-бір жағынан хандар мен сұлтандар, феодалдар мен ру басы ақсүйектер билер мен байлар, батырлар, екінші жағынан солардың тепкісінде езілген көшпелі шаруалар жартылай көшпелі малшылар, егіншілер қауымына-бөлінген заманда бұл - заңды да еді. Феодалдық аристократияның жоғарғы тобы сұлтандар, хандар болды. Олар Шыңғысхан ұрпақтары еді. Сұлтандар хан билігі жыл сайын өткізілетін жиындарына өкілеттілікпен қатысып отырды. Олардың ұлысқа, жұртқа теориялық үлеске жайылымды жерге иелік етуге құқысы болатын.

Қазақтың әдет-ғұрып заңында билердің рөлі күшті болды."Би" деген термин – көне түркілік "бек" сөзінің кейінірек өзгерген түрі. Өйткені "Сөз соңындағы көне түркілік "г","й"-ге айналған.Көне түркілік "бек", "ег" қазақ тілінде "й", "ібій" түрінде дыбысталады яғни, "бег" >"би", (ег>ій). Бұл сөз әуел баста "басқарушы " "көсем" деген мағыналарының негізінде жаңа мағынасы "праволық іс жүргізуші кісі" деген ұғымды білдіретін мағынасы да өрбісе керек. Қазақ тарихында билер – үлкен ру басылар, қоғамда сұлтандар сославиесінен кейінгі екінші орындағы адамдар егер ақсүйектердің артықшылығы байлығы мен шыққан тегі болса, билер қарадан шығып өзінің ақылдылығымен, парасаттылығымен, сөзге шешенділігімен, әдет-ғұрып, заңын жақсы білетіндігімен, қоғам өмірін толық түсініп ұғумен көрнекті болған. Сонымен "би” сөзінің мағынасы "шешен","ақылгой" "кеңесші деген ұғымдарды да білдірген. Осы соңғы мағынасы бұл сөздің праволық функцияны атқаратын "адам" адам деген қызметінде жұмсалуына негіз болған. Сонымен билер бір кезде ел басқару жұмысында билік айту, әр түрлі дау-шар сияқты құқықтық мәселелелерді шешуді де қоса атқарса керек. Билердің ықпалы олар басқарған рулардың көптігі-аздығына күшіне байлығына бұрынғы шыққан тегіне, жас мөлшеріне қарай айқындалған. Өзіне қарасты рулар шеңберінде олар әкімшілдік пен сот билігін жүргізе алды.

Хандықта құқықтық істі басқаратын арнаулы органдарды болмағандықтан, адамның қоғамдағы мінез-құлық нормаларын көптеген патриархтық ережелер негізінде әдет-ғұрып нормаларын көптеген патриархтық ережелер негізінде әдет-ғұрып және шариғатпен байланысты болса, ережелер негізінде сот үкімін сұлтан, би,ақсақалдар шығарып отырған. Сонымен, академик С.Зимановтың айтуынша, қазақ билері мынандай әлеуметтік міндет атқарған:

1. 
   Үлкен феодалдық билік;
   
2. 
   Көшпенді ел басшысы;
   
3. 
   Сот.
   

Қазақтың әдет-ғұрып нормаларын күннен-күнге нығая түсіп келе жатқан феодалдық құрылыс қажеттігін өтеу нормаларымен сәйкестендіру қажеттігі туды, үстем тап өкілдерінің мұқтаждығын қорғайтын заң жүйелері керек болды. XYII ғасырдың аяқ кезінде жарық көрген Тәуке хан заң жүйесі осы қажеттіктен туындаған болатын. Бұл заңдар "Жеті жарғы" деген атпен мәлім. "Жеті ереже" деген мағынаны береді. Онда орта ғасырдағы қазақ қоғамының патриархалдық-феодалдық ережелерінің негізгі принциптері мен нормалары баяндалады."Қазақ мемлекеті мен құқығының қалыптасу тарихында Тәукенің «Жеті жарғысы» жазылуы прогрессивтік маңызды рөл атқарды. «Жеті жарғы» қылмыстық істер мен азаматтық құқықтық нормаларды және әдет заңдарын мейлінше біріктірді," – деп жазды Т.Күлтелеев бұл туралы. Тәуке хан «Жеті жарғыны» шығаруда Шыңғыс ханның Яссасының кейбір жақтарын пайдаланды, қазақ қоғамында әлі де өз маңызын жоғалтпаған дәстүрлі әдет-ғұрып нормаларын да қабылдады. Бұлардың бәрі, әрине, хан ісінің талаптарына сәйкес келетіндей етіп өңделді. Заңда негізінен қазақ қоғамының XVII ғасырдағы әскери-саяси және әлеуметтік өмірінің мұқтаждарына жауап беретін ережелер енді. Сондықтан бұл заң Тәуке бастаған патриархалдық-феодалдық хан үкіметінің қондырмасы болды, соны құқықтық жағынан қорғады.