I тарау. Қазақ терминологиясы және оның зерттелуі мен дамуы
Заң терминдерінің жасалу (шығу) көздері немесе шығу тегі
жүктеу/скачать 433 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Осы үш бұзақының үстінен іс қозғалды. Көп жылдан бері қоғам мүлкін талан-таражға салған бұл топтың үстінен жүргізген тексеру құжаты он томдық іс болды ”
- "ясный”, "точно”
- ”Менің одан әрі оқи алмауыма тек өзім кінәлімін”
| 2.3. Заң терминдерінің жасалу (шығу) көздері немесе шығу тегі
Ө.Айтбаев өзінің ”Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы” деген монографиясында ұлттық тіліміздің терминдік лексикасының кезеңдеріне тоқтап, былай дейді: ”Қазақ терминологиясының жасалуына ең басты екі арна , екі көз себеп болды: оның бірі – ұлттық тіліміздің өз сөз байлығы (ішкі мүмкіншілігі) де, екіншісі – әрқилы тілдік амалдар қолдану нәти жесінде қабылданған кірме сөздер. Бұларды іштей жіктеп, бірнеше топқа бөліп қарастыруға болады”. /25.200/ . Қазақ тіліндегі заң терминдерінің шығу тегін айтқанда да осы екі арнаны негізге алу керектігі байқалады. Ана тіліміздегі заңдық ұғымды білдіретін атаулардың дені өзіміздің төл атауларымыздың терминдік мәнде қолданыла келе біртіндепосы қасиеттке ие болды. Әрине, олардың терминдік мән алып, жаңа лексикалық топ құрауына бірқатар, әр түрлі құқықтық қорғау мекемелерінің пайда болуы, қоғамдық тәртіп, оны бұзушылар мен оған қарсы күресетін күштердің дүниеге келуі, қоғамға жат қылықтар, олармен күрес, жеке адамның басына, мемлекетке зиянын тигізетін әрекеттер мен оның түрлері сияқты ұғымдардың адам санасына ұялауының нәтижесінде осы ұғымдарды білдіретін атаулардың қажеттігі, осыған мұқтаждық негізінде бірқатар сөздер жаңа мәнде қолданыла бастады да, олардың соңғы мағынасы бұған дейінгі мәндерінен бөлініп, жаңа сөздердің қызметін атқара бастайды. Сөтіп, тілімізде жаңа құқықтық атау пайда болады. Мысалы, іс сөзі – көне түркі дәуірінен бері бар атау. О баста бұл әрекет ұғымын білдірген, қазір де осы мағыына жалпыхалықтық лексикада жиі қолданылып келеді: іс бітіру, іске шығу, ұжымшарда жұмыс істейді т.б. Сонымен бірге кейінгі кезде осы атаудың бір мәні қылмыс жасалғанда оны тексеру барысында жиналаған құжат ұғымын не қылмыс бойынша тексеру жүргізуді бастау мәнін білдіретін болды. Сонымен, оның осы соңғы мағынасының негізінде бір терминдік атау пайда болды: ”Осы үш бұзақының үстінен іс қозғалды. Көп жылдан бері қоғам мүлкін талан-таражға салған бұл топтың үстінен жүргізген тексеру құжаты он томдық іс болды”, - деген сөйлемдердегі "іс" сөзі таза заң термині екеніне шек келтіруге болмайды. Мұның терминдік мәні толық айқындалған. Тағы бір мысал, ”анықтау ” сөзі де жалпыхалықтық лексикада бар; білу, басын ашып алу, естігеніңді басқа бір жолмен тағы да айқындай түсу мәнінде қазір де қолданыста жиі ұшырайды, түбірі – анық . Оның мағынасы "ясный”, "точно” т.б орыс сөздеріне дәл келеді. Осы сөздер де мағыналық жағынан дамып, бір мағыналы заң терминін жасаған. Дознание – анықтау . ”Қылмысты алдын ала тергеуге байланысты әрекеттердің бір түрі” /25.55/. Кешірім сөзі де жалпыхалықтық лексикада бар, күнбе-күн қолданылып жүр. Оның да заңдық ұғымды білдіретін мәні кейін пайда болған. Бастапқы негізгі мағынасы күнәсін кешіру, кінәсін кешіру, айыбын кешіру, кемшілігін кешіру, айыбын кешіру, кемшілігін кешіру, кешірім сұрау т.б. осы тәріздес бірқатар ұғымды білдіру болса, осы мағыналардан өрбіген помилование, амнистия ұғымдарын білдіретін жаңа мағынасынан заңдық ұғымдары білдіретін жаңа мағынасынан заңдық ұғымды термин пайда болды: помилование – кешірім. "Сотталған адамға тағайындалған жазаны жеңілдету немесе оладың сотталады деген атағын жою туралы акті. Кешірім беруді СССР Жоғарғы Советі Президиумы мен Қазақ ССр Жоғарғы Советі Президиумы жүзеге асырады”. /25.166/ Неке сөзінің мағынасындағы өзгерістерден де заңдық атаудың біртіндеп қалыптасқандығын көруге болады. Бұл сөздің бастапқы мағынасы екі жастың (ер мен әйелдің) жеке отбасы болып бірлесуі дегенді білдірген және оның салттық (әдеттік) тәртіп бойынша дін басы молдалар орындаған ("некесін қию”, ”некеге отыру” тіркестері осыны білдіреді). Ал қазір бұл процесс мемлекеттік мекеме орындайтын ерекшк азаматтық акті болып саналады, оған, оның орындалуына заң жүзінде қорғалуына өзгеше мән беріледі. Сондықтан да бұл ұғымның атауы ”азаматтық құқық” саласындағы негізгі ұғымдардың бірін білдіретін терминге айналған. Бұл атау туралы ” Заң терминдерінің орысша-қазақша түсіндірме сөздігінде” (1986 жыл) мынадай анықтама берілген: "Брак –неке. Еркек пен әйелдің материялдық есепқойлықтан аулақ, өзара сүйіспеншілік, сыйластық сезімдеріне негізделген ерікті ынтымағы. Неке семьяның арқауы, мемлекеттік некелесу мен ажырасуды өз бақылауына алып отырады. Некені қию азаматтық хал актілерін жазатын мемлекеттік органдарында жүргізіледі. Некені қию үшін некеге отыратын адамдардың өзара келісімі және олардың неке жасына толуы укерек. ” /26.15-16/. Жалпыхалықтық лексикада әлі күнге дейін жиі қолданылып жүрген ”қаңғыбас ” сөзінің де бір мағынасы бұл күнде заңдық ұғымды білдіретін терминге айналған: "Бродяга – қаңғыбас ” Қаңғыбастыққа салынған адамдарға заңда көрсетілген шаралар қолданылады” , - деп көрсетіледі. Болжам сөзі де бұрыннан бар атау. Оның жалпы лексикалық мәні бір нарсе жайында толық дәлелі болмасада, ол туралы шамамен тұспалдап айтуды білдіреді. Мысалы, ”Есепші ақсақалдың болжамы бойынша биыл қыс қатты болатын сияқты” , - деген сөйлемдегі "болжам” сөзі "шама” сөзінің синонимі болса, ”тергеуші бірнеше кісінің жауабын тыңдай келіп бұл қылмыс қызғаншақтықтың негізінде жасалған деген болжамға келіді”,- деген пікір айтты сөйлемінде ”версия” ұғымын білдіретін заң терминінің қызметін атқарады: ”Версия” – болжам. Алдын ала тергеуде, анықтама жүргізуде және сот тергеуінде қылмысты ашу үшін керекті дәлелдемелер іздеуге қолданылады” . Сонымен, ұлттық тіліміздің құрамындағы заң терминдерінің дені төл тіліміздің негізінде, соның лексикалық құрамында бар сөздерінің жаңа мән алып заңдық ұғымдарды білдіру мүмкіншілігіне ие болуының нәтижесінде пайда болған. Осындай сөздердің көпшілігінің бастапқы мағынасы ұмытылмаған, бұрынғы күйінде жалпыхалықтық лексикада әлі күнге дейін қолданылып келеді. Мысалы, кінә сөзі ана тіліміздің жалпыхалықтық лексикасында жиі қолданылады да , әлде бір қолайсыз жайға (оқиғаға) біреудің айыпты екенін білдіреді: ”Менің одан әрі оқи алмауыма тек өзім кінәлімін” – деген де солай. Ал бұл күнде белгілі бір қылмысты іске жауапты адамды білдіру үшін де, осы сөз қолданылып , қылмыстың жалпы атауы ретінде қолданылатын болды. Осы мағынасы заң термині мәнінде қолданылып қалыптасты. Бұл жөнінде сөздікте былай делінген: "вина – кінә. 1. Қылмыстық жауаптылыққа тек қана қылмыс істеген яғни қылмыстық заңда көрсетілген қоғамға қауіпті іс-әректті немесе әрекетсіздікті, қасақана немесе абайсыздықпен жасаған кінәлі адам ғана тартылады. Кінәнің түрлері: қасақаналық, абайсыздық. 2. Азаматтық құқықтың нормаларын реттейтін мідеттемені орындамаған немесе оны мардымсыз орындаған жан әдетте кінәсі болғанда ғана мүліксіз жауапқа тартылады. Кінәнің болмағандығы міндеттемені бұзған жақтың дәлелдеуі керек. Басқа біреуге зиян келтірген жақ, егер зиянын келтірілуіне өзінің кінәлі емес екендігін дәлелдесе, зиянды өтеуден босатылады. Кейбір заңдарда мүліктік жауаптылыққа біреуге кінәсіз (қасақана да емес абайсыздықта да емес) зиян келтірген жақты тарту кезделуі мүмкін”. /26. 24-25/. Төл тіліміздегі сөздердің мағыналық жағынан дамып, жаңа заңдық терминдердің жасалуы жайында айтқанда, жаңа терминдердің жасалуы жайында айтқанда, жаңа терминдер тек лексикалық процестің нәтижесі деп ұқпау керек. Бұл жолда грамматикалық тәсілдердің де атқаратын қызметін естен шығармау керек. Бұл жайында жұмыстың кейінгі тараулар арнайы айтылады. Сондықтан төл тіліміздің заң терминдердің қалыптасуында шешуі роль атқарғандығын осы айтқандарымызбен тоқтата тұрып, ана тіліміздің негізінде жасалған термин сөздердің құрылысында қысқаша зер салағанда , мыналарды байқаймыз: олар құрылысы жағынан дара және күрделі болып келді. Дара құрылымды терминдерде мысал- дар:
жүктеу/скачать 433 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|