I теоретические основы логопедии
жүктеу/скачать 11,49 Mb.
|
| Эфферентті афазия
Эфферентті моторлы афазия ми қабығының үшінші маңдай қатпарының артқы бөлігінің зақымынан пайда болады (44 алаң – Брок аймағы) – мидың премоторлы аймағының зақымдалуы. Бұл аймақ қимылды уақытша, бағыттық ұйымдастыруына жауапты. Сөз үшінде дыбыс пен буындардың, сөйлемдегі сөздердің синтагмалық тіркестері пайда болады. Эфферентті моторлы афазияда байланыстырып, толық, синтагмалық құрылған сөйлеу бұзылады. Афазияның бұл түрінің орталық механизмі иннервациясының ауысуының бұзылуынан пайда болған стереотиптің патологиялық енжарлығы болып табылады. Бұл артикуляциялық қимылдардың бір сериясынан екіншісіне уақытылы ауысуына кедергі болады. Эфферентті моторлы афазияның клиникалық көрінісінде персеверациялар – патологиялық қайталау немесе буындарды, сөздерді, қандай болмасын әрекеттерді тапжылмай жаңғырту байқалады. Персеверациялар негізінде әрекетті тоқтату туралы дабылды кешіктіріп түсіретін процестер жатыр. Персеверациялар ауызша сөйлеу тілді қиындатады. Жеке дыбыстардың айтылуы сақтаулу болады, ауызша сөйлеу тілі дыбыстарды, сөздерді тек сериялық айту кезінде бұзылады. Персеверация салдарынан сөйлемді құрастыру және айту мүмкін емес. Буынды, сөзді, сөйлемді айтуға талпынған сайын персеверациялар да көбейеді. Осыған байланысты ауызша сөйлеу тілі толығынан жоқ болады, оның орнына бір-екі сөз жарқыншақтары –эмболалар қолданылады. Персеверация, басқа әрекетке ауысуындағы ауытқуы сөйлеу тілінің әуезділігінің (просодикасының) бұзылуының фонында жүреді: екпіннің, ырғақ-сарындылық құрылысының, интонациясының. Спонтанды сөйлеу тілінде әртүрлі штамптар мен стереотиптер жиі кездеседі. Психологиялық көрінісі белсенді сөйлеуге қосылу қиындығының симптомымен сипатталады. Спонтанды сөйлеуде, диалог кезінде жауап беруде фразаны бастай алмайды. Бірақ бірінші сөзді бастап кетсе, тұтас сөйлемді айтуы мүмкін болады. Эфферентті моторлы афазияның нейропсихологиялық синдромына дәл осы механизмнің бұзылуынан (сөйлемді бастауының қиындығы) оқу (алексия) мен жазудың (аграфия) бұзылуы кіреді; заттық әрекеттері бұзылады (апраксия). Жазуы мен оқуының бұзылуы. Эфферентті моторлы афазияда айқвн көрінетін аграфия байқалады: сөз немесе фразаны жазу сөзді буындап айтып отыру арқылы мүмкін болады. Ауыр жағдайда сөзді дұрыс қайталағанның өзінде, науқас таңдап алынған әріптерден сөзді құрастырып жаза алмайды. Науқас керекті кезектілігін таппай қайта-қайта әріптердің орнын ауыстыра бастайды. Көп жағдайда олар керекті әріпті таба алмай қиналады, бірақ сөздің дыбыстық құрамын дұрыс айта алады. Афазияның жеңіл түрінде науқас сөзді есту арқылы жаза алады, бірақ әріптерді тастап кетіп, орындарын ауыстырып жазады. Ауыр жағдайда науқастың оқуы болжамалы сипатта болады. Жеңіл жағдайда жеке қысқа сөздерді, сөйлемдерді оқу мүмкін болады, бірақ оқыған мәтіннің мазмұнын түсінуі қиын болады. Түсінуінің бұзылуы. Эфферентті моторлы афазияда түсінудің бұзылуының негізінде сөйлеу тілінің әрекеттерінің барлық түрінің солбырлығы, «тіл сезімінің» және ішкі сөйлеу тілдің предикативті қызметінің бұзылуы жатыр. Эфферентті моторлы афазияда науқас грамматикалық дұрыс және қате құрастырылған сөйлемдерді түсініп, ажырата алмайды. Астарлы сөздердің, мақал-мәтіндердің мағынасын, көп мағыналы сөздерді түсінбейді. Эфферентті моторлы афазияны түзету-педагогикалық жұмысы Сөздің буындық құрамының шығу бөлігінде патологиялық енжарлығын жеңу, тіл сезімін қалпына келтіру, сөзді таңдау енжарлығын, аграмматизмдерін жою, ауызша және жазбаша сөйлеуінің құрылымын қалпына келтіру, алексия мен аграфияны жою – эфферентті моторлы афазияда түзету-педагогикалық жұмыстың негізгі міндеттері болып табылады. «Алдыңғы» эфферентті моторлы және динамикалық афазияда жұмыс сақтаулы парадигматикалық жүйеге және логопедтің сырттан енгізген сөйлеудің бағдарламасы мен үлгісіне сүйене отырып жүргізіледі. Жұмыс сөздің буындық құрамын бағдарламалау мен жоспарлаудан басталып, фраза және мәтінді жоспарлауын қалпына келтірумен аяқталады. Дәл осындай, сырттан енгізген сөздің буындық құрамын және фразаларды бағдарламалайтын құралдар (үлгілер, жоспарлар, бағдарламалар) эфферентті афазиясы бар науқастардың бір буыннан немесе сөзден екіншісіне ауысу қиындығын жеңуге, сөйлеу тілінің кинетикалық әуенін қалпына келтіруге, персеверацияларын, эхолалиясын жеңуге мүмкіндік береді. Эфферентті моторлы афазияда сөйлеу тілінің дыбыс айтуының бұзылуын түзету жұмысы сөздің ырғақты-буындық үлгісін, оның кинетикалық әуенін қалпына келтіруден басталады. Оқуы мен жазуы күрделі бұзылған жағдайда түзету жұмысы дыбысты буынға қосудан басталады. Науқас буынды қайталай отырып, оны кеспе әліппедегі әріптерден құрастырады. Содан кейін сөздің буындық құрамын ырғақпен қол шапалақтай отырып, сонымен қатар сөздің үлгісіне сүйене отырып, менгерген буындардан жеңіл сөздер құрастырады: ба-ла, қа-ла, жа-ға, жа-лау-ша, қа-ра-ша, т.с.с. Сөздің белгілі ырғақты құрылымы бар сөздерді машықтандыру бойынша жұмыс қолданылады: бір бағанаға жазылған бір буынды сөздерді оқыту. Бірте-бірте сөздің буындық құрамы күрделендіріледі. Науқас логопедпен бірге, кейін буынға бөлінген ұйқас сөздерді өз бетімен оқиды. Сөздің дыбыстық және буындық құрамын қалпына келтірумен бірге баяндау сөзін қалпына келтіру жұмысы басталады. Науқастың баяндау сөзінің бұзылуын қалпына келтіру тілдік сезімі деп аталатын сезімін, өлең, мақал-мәтелдердің ұйқастығын сезуін қалпына келтіруден басталады. Экспрессивті сөйлеу тілін қалпына келтіруде сөйлеу кезінде керекті сөздерді табудың патологиялық енжарлығын жоюға аса назар аударылынады. Логопед заттық суреттерді дәйектей отырып, науқасқа бұл зат не үшін керек, онымен не істеуге болады, оны жеу үшін (жуу, пісіру, т.с.с.) не істеу керек, қасиеттері қандай, т.с.с. сұрақтар қояды. Эфферентті моторлы афазия кезінде етістіктерді таңдай білуінде енжарлығын жою үшін тек фразеологиялық контекстті қолданып қоймай, сонымен қатар логопедтің затпен пантомима арқылы әр түрлі қимылдарын пайдаланған жөн. Кейін науқасқа әр түрлі сөздермен ұқсас фразаларды толықтыр деген тапсырма беріледі. Мысалы: мен ... (киноға, дәрігерге, мектепке, қонаққа, т.с.с.) барамын. Логопед алдын ала бірнеше суретке қатысты фразаларды атап айтады, содан кейін сөйлемнің үлгісіне (схемасына) сүйене отырып сұрақтар арқылы оларды айтуына ынталандырады. Етістікті сөздік қорын молайту жұмысының маңызды бөлігі - зат есімге бірнеше етістік, немесе керісінше етістікке бір неше зат есімді іріктеу. Логопед құрастырған жоспар бойынша науқастың алғашқы рет баяндап беретін ауызша мәтіні күн тәртібіне қатысты болады: «Мен тұрдым, жуындым, тісімді тазаладым ...» және т.с.с. Науқас қалпына келтірілген сөздік қорын медицина кызметшілері, туысқандарымен қатынасқа түсу арқылы қолдануға үйренеді. Кейін дәрігерге, дәріханаға, дүкендерге, т.с.с. барғанда пайдаланылатын сөздерде сөздік қорында бекітіледі. Эфферентті моторлы афазияда оқу мен жазуы толық жойылған күйде болуы мүмкін. Осыған байланысты науқас үшін маңызды әр әріпке сәйкес келетін суреттер немесе сөздер іріктеліп алынған жеке әліппе құрастырылады. Мысалы, а — асық, ә — әже, б — банан, е — Ербол, қ — қыс, т.с.с. Кейін әдетте қолданатын кеспе әліппенің буындарынан сөз құрастырып үйретеді. Бірқалыпты жазуын қалыптастыру үшін науқасқа сол қолымен бірнеше рет алғашқыда жеке әріптерді, кейін сөз бен фразаларды жазуын үйретеді. Сөздерді жазуында әріп элементтерінің персеверациясын алдын алу үшін дайындық жаттығуларын жүргізген жөн. Сөздің дыбыстық-буындық құрамын жартылай қалыптастыру кезеңінде кеспе әліппеден сөздерді және жеңіл фразаларды есту диктант жазуға көшеді. Бұл сәтте науқас сөздің әр дыбысын айтып отыруы керек. Кейбір жағдайда қиын сөздерді алдын ала кеспе әліппеден құрастыру жөн. Оқуын қалпына келтіру сөздің дыбыстық-буындық талдауын қалпына келтірумен қатар, бірақ біршама озық жүруі тиіс. Алғашқыда науқас буындық құрамы әр түрлі сөздерді, кейін жеңіл мәтіндерді буындап оқиды. Сөздің дыбыстық-буындық талдауын қалпына келтірудің кейінгі кезеңдерінде жеңіл сөзжұмбақтар шешеді, көп буынды сөздердің әріптерінен қысқа сөздер құрастырылады, күрделігі әр түрлі хаттар, шығармалар жазылады, күнделіктер толтырылынады, т.с.с. Сөйлеуді түсінуінің ақауларын жою әр түрлі тапсырмаларды орындау арқылы іске асады: зейінін дамытуға, бір заттан екінші затқа назарын аудару, «провокациялық» тапсырмалар беру (логопед науқастың алдында жатқан заттардың арасында жоқ затты көрсетуін талап етеді), фразаны сюжетті суретпен сәйкестендіру. Есту зейіні қалпына келген сайын тапсырма бойынша суретті көрсетуін ынталандыру жұмысы жүргізіледі. Науқасқа «қасықтың суреті қайсы» деп сұрамайды, «қасықты көрсет» немесе «немен тамақты жейміз, сол затты көрсет», «қасықты кесенің үстіне қой», т.с.с. тапсырмалар беріледі. Бұл тапсырмаларды орындау барысында логикалық екпін бірде зат есімге, бірде көмекші сөзге түсу керек. Логопед дауыс ырғағы немесе логикалық екпін арқылы тапсырманың басқа түріне ауысқанын білдіреді: кесені қой, кесені төңкеріп қой, т.с.с. жүктеу/скачать 11,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|