Ii. Кафедраның ОҚу- әдістемелік семинары отырысында талқыланды
жүктеу/скачать 327,96 Kb.
|
метбол.
- Бұл бет үшін навигация:
- Образ бойынша талдау.
- Тұтастықта талдау.
- Проблема қойып талдау.
- Тақырыптық талдау.
| Негізгі әдебиет: 1.[1.7:8]; 2.[1.7:9]
Қосымша әдебиет: 1.[1.7:3]; 2.[1.7:5]; 3.[1.7:13] №11 лекция тақырыбы: Көркем шығарманы оқыту. Лекция тезисі: Әдіскер Т.Ақшолақов көркемшығармаға талдау жасаудың төрт түрлі әдісін көрсетеді: образ бойынша талдау, тұтас талдау, проблемалы талдау, тақырыптық талдау. Образ бойынша талдау. Образ бойынша талдау кезінде оқушылар кейіпкер бойындағы ұнамды, адамдық қасиеттерді білуге талпынады. Әрине, шығармалағы орталық кейіпкердің барша қасиеті жеке дара ашылмайды. Себебі, автор өз кейіпкерін мәтіндегі әр алуан іс-әректтермен, оқиғалармен, бас кейіпкерлермен байланыстырады. Тұтастықта талдау. Бұл шығарманың желісіне сай жүргзіледі. Мұнда көркем шығарманың бөлімдері бойынша ондағы оқиғаның дамуына сай автор ізімен жүре отырып, талдау жасалады. Мұның тиімді жағы шығармадағы оқиғаны, іс-әрекетті жан-жақты, жүйелі қарастыруға мүмкіндік береді. Көбіне көлемді мәтіндерді талдағанда, ондағы оқиға реті ауыстырылып, қалыс қалдырылып немесе толық баяндалмай жатады. Бұл талдау осындай мәселеде реттілікті сақтап, оқиға барысын автор баяндауынан ауытқымай жүргізуге көмектеседі. Проблема қойып талдау. Көркем шығармада сан тарапты әрекеттер баяндалып, көптеген қарама-қайшылықты, талас-пікірлі оқиғалар туындап жатады. Демек, жазушы көтерген проблеманы танып білу керек. Осыған байланысты оқушының алдына проблемалық ситуация ұсыну қажет. Мәселен, С.Көбеевтің «Қалың мал», М.Әуезовтің «Көксерек» т.б. шығармалары өтілгенде халықтық ғұрыптың сақталуы, табиғатты қорғау, жаратылыс байлығын сақтау жайлы проблемалы сауалдар әзірлеп, оқушылардың бүгінгі күн тұрғысындағы көзқарасын айтқызуға, ой бөлісуге шақыруға болады. Тақырыптық талдау. Талдау кезінде көркем шығарма жан-жақты, терң қарастырылады. Яғни, бір көркем мәтінді іштей бірніші тақырыптарға жіктеп, әрқайсысына атау беріп, сол ретпен талдау жүргіземіз. Бұл көркем мәтіннің тарауларын, ондағы оқиғаларды топтап қарастыруға көмектеседі. Оқушыларға мәтінді жеке бөліктерден тұтас, кешенді талдауға дайындау қажет. Мәселен, көркем мәтіннен эпизодтарды бөліп алуға үйрете отырып, оларға жоспар құруды, шығарма бөліктеріне ат қоюды тапсыруға болады. Одан соң шығарма құрылымының ерекшелігін ашқызып, автордың идеясын, кейіпкерел жүйесін, шығарманың тіл көркемдігін айқындаймыз. Көркем шығарманы талдау үстінде қаламгердің тіл шеберлігі де ашылады. Мәтін тілін шартты түрде екіге бөлеміз: жазушы тілі және кейіпкер тілі. Шығармадан алынған бейнелі көркем сөз оқушылардың тіл байлығын еселеп, сөздің мәнін ұғуға, эстетикалық талғамын оятуға әсер етеді. Эпикалық шығармаларға әңгіме, роман, эпопея, мысал, хикаят(повесть) жатады. Эпикалық шығармалардың өзіне тән ерекшеліктері: шығарманың мазмұнға құрылуы, сюжеті, композициясы, тақырыбы, көркем бейнелері болуы(көркем компоненттерінің болуы). Эпикалық шығармаларды оқытуда, талдауда, міндетті түрде мына мәселелер басшылыққа алынады: көркем шығарманың сюжеті, көтерген тақырыбы, проблематикасы; көркем образдары, образдар галереясы; автор – көркем туындыны жасаушы, көркем туындыны жазушы. Автор және көркем туынды. Талдауда ең алдымен, оқиға, композиция назарға алынады. Солар арқылы кейіпкерлер іс-әрекеті, харктері ашылады, шығарма негізіндегі авторлық ой да көрінеді. Эпикалық шығармаларды талдау әр буында өзіндік ерекшеліктерімен даралана талданады(сыныбы, жасына қарай). Мысалы, 5-7 сыныптарда сюжеті, композициясы, кейіпкерлеріне назар аударылса, 8-9 сыныптарда ол тереңдей түседі, авторлық тұрғыға, оның негізінде жатқан проблематикаға көңіл бөлінеді, ал жоғары сыныптарда әдебиеттану ғылымының басты талаптарымен талдау, әдеби-теориялық негізде тереңірек талдау жүзеге асуы тиіс. Басты оқиғаларды мазмұндату, оған жоспар жасату сюжеттік-композициялық талдаудың ең негізгі әдіс-тәсілі болады. Басты эпизодтарды бөліп ала отырып, онымен жасалатын жұмыста мұғалім көркем туындыны мүлдем ұмытып кетпейді, қайта сол эпизодты ашып, оны тұтастай қарастыру жолдарын іздейді. Эпикалық шығармаларды образдар бойынша талдау – мектепте ең көп қолданылатын дәстүрлі әдіс. Мұндай талдаудың күрделілігі сол - олардың іс-әрекеті арқылы оқушыларға әдеби-теориялық ұғымдар туралы білім беруге де назар аударылып отырады. Тип, прототип, образ туралы алғашқы ұғымнан бастап сынып жоғарылаған сайын, олардың саны да, түсіндірудің тереңдігі мен ауқымы да арта түседі. Эпикалық шығармаларды оқыту, талдау барысында оның негізіндегі авторлық ойға, авторлық көзқарасқа көз жүгірту – басты мәселелердің бірі. Оқушы көркем туындыны оқып отырғанда, авторды ұмытып кетеді(қай сыныпта, қай буында болса да). Көлемді шығарманы оқытудың өз қиындығы бар. Оқушылар оны толық оқымайды да, сабақ үстінде оның игертілуі де ойдағыдай шықпайды. Сондықтан, мұғалім көлемді шығармаларды оқытуды оқушыларға алдын-ала ұсыну керек. Сонда сабақ үстіндегі талдау кезінде мұғалім өзіне тірек оқушылардың көмегіне сүйенеді. Одан кейінгі оқушыларды мәтінді оқытуға жетелейтін әдістің бірі – мәтінге жоспар құру. Егер мұғалім оқушыларға шығарма мазмұнын ашатындай мәселелердің тізбесінен тұратын жоспар жасауды үйретіп, сол бойынша нақты жауаптар алуға дағдыландырса, оқушы жоспардағы мәселелерді ашу үстінде мәтін мазмұнын игеруге талпынады. . Мектепте өтілетін көркем әдебиеттің бір саласы – драмалық шығармалар. Драмалық шығарманың ерекшелігі: драмалық шығармада авторлық ой, мақсат, көзқарас көмескі. Ол әр кейіпкер сөзі, іс-әрекетінде өмір сүреді де, оқырман, көрерменнен ерекше ықылас қойып, мұқият тыңдауды, көруді, ойлауды талап етеді; драмалық шығармада оқиғалар оқырман көз алдында жаңа өтіп жатқандай әсер қалдыруы керек; өткір, шиеленісті тартыс, өмірдегі қарама-қарсылықтар – драманың негізгі арнасы; дарамада қаһарман белгілі бір мақсат үшін күреседі, сол себепті оның күші іс-әрекет, қимыл арқылы көрінеді; драмада қаһармандар іс-әрекеті әр жаққа шашырамай, бәрі бір жүйе, бір желі, бір арнада өрбіп дамиды. Бұл жанрдың осы сияқты өзгешелік жақтары онымен істелетін жұмыстың өз алдына әдіс-амалдарын белгілеуді талап етеді. Драмалық шығармаларды оқып-үйрену өзге салаларға қарағанда күрделі деп есептеледі. Драмалық шығармаларды талдау әдістемелері төмендегідей: - Драмалық шығармаларды оқушыларға алдын-ала оқыту керек. Оқу барысында ақыл-кеңес, бағыт-бағдар беру міндетті түрде жүзеге асырылады. Ең негізгі, басты тартыстар, шиеленістерді көрсететін акт, суреттерге ерекше көңіл бөлінуге тиіс. Оны мұғалім үлестірме-нұсқау арқылы да жүргізеді. Үлестірме тапсырмалармен қоса оқушыларды ойландыратын, іздендіретін сұрақтар беру де тиімді; - Драмалық шығарманы талдау алдында оқушыларға әдеби-теориялық ұғым беру қажет. Ұғым екі кезеңнен тұруы керек. 1-кезең көркем туындыны бастау алдында беріледі, екінші кезең көркем туынды талданып біткен соң беріледі. 1-кезеңде кіріспе ұғымы беріледі. Мысалы, драмалық шығармалар, олардың түрлеріі, трагедия, комедия, пьеса, акт, көрініс, перде, сурет, ремарка, монолог, диалог, тартыс туралы алғашқы ұғым беріледі. Талдау барысында және соңында, яғни екінші кезеңде нақты мысалдар арқылы бұл теориялық ұғымдар тереңдете берілуі керек. Мысалы, монолог туралы кіріспе ұғымда ол кейіпкер сөзі екендігі, драмалық шығармада монологке ерекше мән берілетіні айтылса, екінші кезеңде осы монологтердің драмада атқарып тұрған маңызы, орны ашылуы керек. Драмалық шығарманы оқытудың басты мақсатының бірі – оның табиғатын, әдебиеттің басқа жанрларынан өзіндік ерекшелігін таныту. Осы мақсатта, «Қозы Көрпеш» лиро-эпикалыық жырын «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» трагедиясымен салыстырудың маңызы зор. Салыстыру сұрақтары алдын-ала үйге беріледі. Оқушылардың ойлануына жағдай жасалады. Салыстыру жұмыстары арқылы жыр мен драманың айырмашылығын ажырату, аңдату жүзеге асырылады; - Талдауды драмалық шығармаларды күйтабақтан(қазіргі жағдайда интерактивті тақтадан) тыңдау немесе содан көрініс көрсетуден бастаудың маңызы зор. Оқушылардың қызығушылығын арттыру мақсатында драманың жазылу тарихы, оны ойнаған артистер туралы әңгімелеу, туынды туралы әдебиетшілер, сыншылар пікірі жазылған көрнекіліктерді(интерактивті тақта арқылы да) пайдалану тиімді болмақ; - Драмалық шығарманы талдуда мәтінге сүйену, үнемі соған арқа сүйеу қажет. Ең негізгі көрініс, актілерді, монолог, диалогтерді бөліп алып, солар бойынша жұмыс істеу керек; - Мәнерлеп оқу, түсіндірмелі оқу, рольге бөліп оқуға ерекше назар аударылады; - Драмалық шығарманы талдау барысында жиі-жиі оқушыларға қозғау салып, олардың қиялына, ойына еркі беріп отыру қажет; - Кейіпкерлер монологін, диалогін үнтаспадан(мәнерлеп оқылған) тыңдау, қабілетті оқушыларды алдын ала әзірлеп, жатқа айтқызудың өзіндік орны бар. Драмалық шығармаларды оқытудың жолдары көп. Ол - әр мұғалімнің ізденісі, шеберлігіне де байланысты шығармашылық жұмыс. Дегенмен, оның өзіне тән оқыту әдістері, сабақ түрелі болады. Концерт-сабақтар, композициялық сабақтар түрі – дараманы өтудегі тиімді сабақ түрлеріне жатады. Өлеңдерді оқыту барысында пән мұғалімі өзінің кіріспе сөзінде міндетті түрде өтілгелі отырған өлең авторының, яғни ақынның шығармашылығына тоқталып, ақынның сөз шеберлігіне, шығармашылық шеберліктеріне тоқталып, бұрынғы өткен ақын – жазушылардың шығармашылық шеберліктерімен салыстыру өте мәнді орын алады. Лириканы оқыту күрделілігі оның жанрлық ерекшелігінде ғана емес, ең бастысы, оқушылардың оған деген көзқарасы, қарым – қатынасында. Әсіресе, 5 – 8 сыныптар оқушыларының көбі поэзиядан гөрі, қызықты мазмұны бар, айтайын деген ойының бәрі бадырайып тұратын прозалық шығармаларды ұнатады. Мұғалімге оқушыларды лирикалық шығармаларға қызықтыру, тарту жұмыстарынан гөрі, прозалық шығармаларға қызықтыру жеңілірек тиеді. Лирикалық шығармаларда ақын өз ойы, өз сезімі, өз күйін тікелей кейіптеу арқылы жеткізсе, лириканың сол өзіндік қасиеттерін түсіну үшін, баланың да ақынжанды жүрегі, нәзік сезімі, ұшқыр ойы болуы керек қой. Лирикалық шығармаларды құлақпен емес, жүрекпен, сезіммен қабылдау керек десек, ол шығармаларды бала қалай қабылдады, нені сезді, неге тебіренді, қандай көңіл – күйде болды оны тексеру де мұғалімге оңай соқпайтын мәселелер. Міне, сондықтан да лириканы оқытудың күрделілігі осында жатыр. Лирикалық шығармаларды оқытуда жүзеге асырылатын жұмыс түрлері: - Лирика туралы әдеби-теориялық бастапқы ұғым беру. Өлеңді үйде алдын-ала оқып, танысуға беру. - Мұғалім өлеңнің поэтикалық көркем тіліне, құрылымына міндетті түрде назар аударуы, өзі талдамас бұрын, оқушылармен жұмыс жүргізуі керек. Яғни олардан өздеріне ұнаған шумақтар, әдемі, сұлу деген бейнелі сөздер, ұтымды, шебер шыққан сөз тіркестерін сұрап білудің маңызы зор. Себебі, лириканы оқытудың басты мақсаттарының бірі – оқушыларды поэзияны сүюге баулу, оның кестелі тілін сезіне білуге, эстетикалық ләззат ала білуге, әдемі, көркем сөйлей білуге баулу болып табылады. Мұндай жұмыс оқушыларды өз беттерімен әдеби мәтінді талдауға да дағдыландырады. - Өлеңді әуенмен, сазымен мәнерлеп оқуға, жатқа оқуға ерекше көңіл бөлу. - Өлеңдегі ақынның көңіл-күйін бағдарлату, оқушылардың өз сезімі, өлеңнің әсеріне де назар аудару. - Тақырыпқа сай музыканы, бейнелеу өнерін, басқа да өнер туындыларын, көрнекілікті, үйлесімді, тиімді пайдалану; - Тиімді, көңілді оқу жағдайын туғызу. Жағымды ахуал жасау (балаларға ұрыспау, т.б.) - Қабілеттерін, шабыттарын ояту, белсенділіктерін арттыру мақсатында шығармашылық сипаттағы әдіс-тәсілдерді пайдалану; - Әр түрлі сабақ үлгілерін іздену (Мысалы, концерт-сабақ пәнаралық байланыста өтетін сабақтар, т.б.); музыка пәні, бейнелеу өнері, т.б. пәндер мұғалімдерімен сабақты бірге өткізу. жүктеу/скачать 327,96 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|