Хемоавтотрофтар – күн сәулесі жоқ экожүйеде кездесетін бактериялар мен архейлер, мысалы, мұхит түбіндегі гидротермиялық орта. Олар бейорганикалық заттардың тотығу реакциясын химиялық энергияның көзі ретінде пайдаланады, бұл олардың өз энергиясын қабылдау үшін күрделі органикалық заттарды синтездеуге және қалған экожүйені энергиямен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Өсімдік пен цианобактерия сияқты фотоавтотрофтар көптеген экожүйе үшін энергия көзі болады. Фотоавтотрофтар күн энергиясын органикалық заттарды синтездеу үшін оны АТФ және НАДФ түрінде химиялық энергияға айналдыру арқылы пайдаланады. Фотосинтез өндірушілерінің күн энергиясын сіңіру жылдамдығы жалпы бастапқы өнімділік деп аталады. Фотоавтотрофтардың тыныс алуы мен жылу шығынын есепке алғаннан кейін қалған энергия таза бастапқы өнімділік деп аталады. Ол бірінші реттік тұтынушыдан келесі трофикалық деңгейге екінші реттік тұтынушылар үшін қолжетімді, оларды үшінші реттік тұтынушылар да пайдаланады. Нәтижесінде энергия бір трофикалық деңгейден екіншісіне өтеді.
Қоректік тізбек арқылы энергия ағынын көрсетуге болады. Тізбектегі әрбір байланыс жаңа трофикалық деңгейді білдіреді, ал бағдарша тізбек арқылы берілетін энергияны көрсетеді. Бірінші буын әрқашан продуцент болады. Жерүсті экожүйесінде өндірушілердің басым бөлігі – өсімдік, ал теңіз экожүйесінде – фитопланктон. Екеуі де экожүйге сәйкес, қоректік тізбектің қалған бөлігін қолдау үшін қажет қоректік заттар мен энергияның көп бөлігін өндіреді.
Бірақ бір деңгейде өндірілген немесе тұтынылған барлық энергия келесі жоғары трофикалық деңгейдегі ағзаларға қолжетімді емес. Әр деңгейде тұтынылатын биомассаның бір бөлігі қалдық ретінде шығарылады, энергияның бір бөлігі тыныс алу кезінде жылуға айналады, ал кейбір өсімдік пен жануар желінбей жойылады. Яғни олардың биомассасы келесі деңгейге берілмейді. Қалдық пен өлі организмнің қалдығы редуцент арқылы ыдырайды, ал бейорганикалық және қарапайым органикалық заттарды өсімдік қайта қолдануы үшін топыраққа оралады. Трофикалық деңгейде биомасса ретінде сақталған энергияның тек 10 пайызы бір деңгейден екінші деңгейге өтеді және экожүйе қолдайтын трофикалық деңгейлердің санын шектейді. Бұл «10 пайыздық ереже» немесе Линдеман ережесі ретінде белгілі.
Экожүйелер арқылы энергия ағынын көрсету үшін қоректік тізбек кейде энергиялық пирамида түрінде бейнеленеді. Пирамиданың әр сатысы төменгі өндірушіден бастап, белгілі бір трофикалық деңгейді білдіреді. Әр сатының ені әр трофикалық деңгей арқылы өтетін энергия ағынының жылдамдығын білдіреді. Содан кейін олар кішірейеді, өйткені бұл энергияның бір бөлігі қоректік тізбектің келесі деңгейіне қолжетімсіз түрге айналады. Бұл пирамиданың әр сатысында орын алады. Әр деңгейдегі энергияның шығынына байланысты экожүйеде етқоректілерге қарағанда, шөрқоректілер көбірек болады, шөпқоректіге қарағанда, өндірушілер көбірек болады.
Қоректік тізбек қауымдастық ішіндегі заттардың айналымы мен экожүйе арқылы энергияның өту механизмін қамтамасыз етеді. Табиғи экожүйелерде бұл қоректік тізбектер біріктірілген күрделі қоректік тор құру арқылы энергия ағынының көптеген балама бағытына ие болады.
Артқа
