| Қалау рай деп сөйлеушінің қимылды жүзеге асырғысы келетін ниетін, ықыласын, ойын білдіретін етістіктің түрі аталады. Қалау рай субъектінің қимылдың жасалуын тілейтінін, ұнататынын білдіреді де, тілекті модальдылыққа жатады.
Қалау рай жасайтын көрсеткіштер мыналар: 1) –ғай, -гей, -қай, -кей жұрнағы: барғайсың, қайтқайсыз, білгейсіз, көрсеткейсіздер. 2) –ғай еді (-қай еді, -гей еді, -кей еді) аналитикалық форманты: қайтқай еді, көрсеткей еді, алғай еді, біткей еді. 3) –са игі форманты: сұраса игі еді, білсе игі еді, кешірсе игі еді. 4) –са еді форманты: бұйырса еді, білсем еді, ұмытпасаң еді. 5) –са екен форманты: келсе екен, ұтсам екен, озсаң екен.
Қалау райдағы етістіктің жақ мағынасы жіктік жалғаулары арқылы беріледі.
Қалау рай –ғай жұрнағы арқылы жасалғанда, оған жіктік жалғаудың толық түрі жалғанады: білгеймін, білгейсің, білгейсіз, білгей.
–ғай, -гей жұрнағы арқылы жасалған тілекті қалау райлы етістіктің жақ мағынасы жіктік жалғаудың толық түрі арқылы жасалады. Ол төмендегідей:
Мен алғаймын, білгеймін Біз алғаймыз, білгейміз
Сен алғайсың, білгейсің Сендер алғайсыңдар, білгейсіңдер
Сіз алғайсыз, білгейсіз Сіздер алғайсыздар, білгейсіздер
Ол алғайØ, білгейØ. Олар алғайØ, білгейØ.
3) –са игі еді, -са еді, -са екен, -ғай еді форманттары арқылы жасалған тілекті қалау рай тұлғадағы етістіктердің жақ мағынасы жіктік жалғаудың қысқа түрі арқылы беріледі және ол жіктік жалғауы –са жұрнағынан соң жалғанады. Мысалы, білсем екен, ұмытпасаң еді. –гей еді формантында жіктік жалғау еді көмекшісіне жалғанады. Мысалы, келгей едің, білгей едім.
Қалау рай тұлғалы етістік синтаксистік сипаты жағынан жақсыз сөйлемнің баяндауышы қызметін атқарады. Мысалы, Менің оқығым келеді.
Шартты рай деп екінші қимылдың жасалу-жасалмауына шарт болатын қимылды білдіретін етістік аталады. Шартты райлы етістік бар сөйлемде екі етістік болады да, бірі екінші қимылдың шарты болады. Бұл шартты райлы етістіктің шартты бағыныңқылы құрмалас сөйлемде қолданылуын қалыптастырған. Шартты бағыныңқылы құрмалас сөйлемді шартты рай тұлғасындағы етістік бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы болады. Мысалы, Құнанбай осы жолы сол сөз қайта шықса, келісіп аттанбақ.
Шартты райдағы етістіктің жақ мағынасын жіктік жалғаудың қысқа түрі білдіреді. Шартты райлы етістіктің жіктелу жүйесі төмендегідей:
Жекеше Көпше
Мен ойласам, көнсем Біз қуансақ, күлсек
Сен ойласаң, көнсең Сендер қуансаңдар, күлсеңдер
Сіз ойласаңыз, көнсеңіз Сіздер қуансаңыздар, күлсеңіздер
Ол ойласа, көнсе. Олар қуанса, күлсе.
Шартты райдағы етістік те шындық өмірде болған, шындық өмірге қатысты қимылды білдіретін болғандықтан, неғайбіл райларға жатады да, шартты модальдылықты білдіреді. Тілдің кейінгі дамуына байланысты шартты райдың жұрнағы басқа рай көрсеткіштеріне көшкені де бар, ондай жағдайда ол форманттар жай сөйлемде қолданыла береді, яғни олар шартты бағыныңқылы сөйлем жасамайды.
Шартты рай етістікке -са, -се қосымшасы жалғану арқылы жасалады.
Достарыңызбен бөлісу: |
