Исаев оқулары (ғылыми мақалалар жинағы) 2-кітап Алматы, 2012 ббк пікір жазғандар

1. Teeler D., Gray P. How to use the Internet in ELT. – London: Longman .

2. Клейман Г.Б., Леонов А. Г., Кузьменко М.А. Что Такое Интернет? Информационные и коммуникационные технологии в образовании. 1998.

3 Johnson L. Internet Options in the Classroom. // www.clta.net/lessons/class.html.

4. Полилова Т.А., Пономарева В.В. Внедрение компьютерных технологий в преподавание иностранных языков. // ИЯШ. – 1997.

5. Поляков Т.Ю. Английский язык для диалога с компьютером. Совет по культурному сотрудничеству; Совет Европы Пресс, 1995.

Научный руководитель Кебекбаев М. А.

В настоящее время благодаря экономическим и политическим связям Казахстана и КНР (Китайская Народная Республика) наблюдается рост интереса к изучению китайского языка. Китайская иероглифика является одним из древнейших видов письменности в мире. Кроме того, это единственная иероглифическая письменность, которая была изобретена в древности и сохранилась до наших дней. Письменность других древних цивилизаций на Ближнем Востоке, в Южной Азии, Центральной Америке, не сохранилась, от нее остались только немногие фрагменты. После Цан Цзе, который создал иероглифы, прошли уже тысячи лет. Сколько людей уходило и сколько приходило на Землю с тех пор? Культура, переданная Богами, проявляет новый смысл, великий Дао уже создан и небесная дверь открывается. Каждая черточка иероглифов имеет специальное положение, и если произвольно изменить её положение, то иероглиф будет лишён гармонии. На самом деле конструкция общества человека очень похожа на иероглифы. Китайские иероглифы, как часть божественной культуры, имеют самое глубокое содержание и древнюю историю. Звукоподражание, пиктограмма, синтетическая идеограмма, наличие собственного источника каждого иероглифа, который охватывает и передаёт указание божеств, для того чтобы люди могли понимать Истину Вселенной. Разные люди находятся на различных уровнях, и их понимание об иероглифах неодинаково.

В“知道”(знать)、“好”(хороший) отразилась идеология Даосов. Что значит - «хороший» (好)? В отдельности, иероглиф «女» - означает дочь, женщина, а «子» - сын, мужчина. Некоторые говорят, что когда в семье есть дочь и сын - это хорошо. Некоторые говорят, что союз мужчины с женщиной - это хорошо. Наверное, всё это правильно. На самом деле, этот иероглиф отражает даосский принцип Вселенной. «女» представляет «Инь», «子» представляет «Ян», и в то время как «Инь» и «Ян» соединяются, все живые существа рождаются. Равновесие «Инь» и «Я» - это значит «хороший».

В китайском языке испокон веков в качестве письма используют иероглифы. В предыдущем столетии с целью обучения фонетике была разработана система «пиньин», в которой используются латинские буквы для передачи транскрипции китайских иероглифов. При этом для обозначения звуков, которые отсутствуют в латинской азбуке, применяются сочетания букв «sh», «ch», «zh» и т.д. Многих интересует вопрос, существует ли китайский алфавит. В действительности, нет. В китайском языке нет букв и, как уже было сказано, для записи используются иероглифы, состоящие из отдельных черт. Но так как система пиньин состоит из латинских букв, в этой публикации мы позволим себе называть её китайским алфавитом.Сейчас не существует единой точки зрения о происхождении и эволюции китайской письменности. Однако, как правило, историки и лингвисты склонны рассматривать зарождение письменности в Китае с двух позиций: мифологической и научной. Мифологическое объяснение происхождения иероглифов. Китайская иероглифическая письменность, как великое культурное достояние Поднебесной, всегда ассоциировалась в сознании китайцев с заслугами определенного исторического лица. Первые упоминания о традиционной китайской иероглифике можно найти в мифических сказаниях о Фу Си, одном из основателей китайской культуры и создателе триграмм, и Шень-нуне, родоначальнике земледелия и медицины. Китайские легенды гласят, что Фу Си (правил в 2852 - 2737 г.г. до нашей эры), легендарный император Древнего Китая и один из мифических Трех Владык, первый раскрыл содержание восьми триграмм (ба-гуа). Одним прекрасным днем, гуляя по берегу реки Хуанхэ (Желтая река), Фу Си увидел Великого Дракона, на чешуе которого были видны загадочные знаки. Позже, он отразил эти символы в известных нам восьми триграммах. Все они соответствуют определенным понятиям (небу, земле, воде, грому, ветру, огню, горе, водоему). Триграммы, в свою очередь, образовали 64 гексаграммы, которые стали фундаментом для создания Книги перемен (И-Цзин (易經)).

Что касается Шэнь-нуня, то ученый-филолог Сюй Шэнь в своем предисловии к словарю написал о нем: «Когда Фу Си стал правителем Вселенной, он первым создал восемь триграмм, а Шэнь Нун для нужд правления и передачи приказаний пользовался узелками на шнурах». Похожие высказывания также можно увидеть в «И-Цзине», у Лао Цзы и Чжуан Цзы, являющихся известными историческими личностями. Для записи событий люди завязывали узлы. Для обозначения важного события использовался большой узел, соответственно, маленький узел представлял собой незначительное событие. Таким образом, можно полагать, что Фу Си и Шэнь-Нун являются первыми создателями протоиероглифов, которые являлись условными обозначениями реальных предметов. Далее, в мифе о развитии китайской иероглифики говорится о том, что официальный историограф известного Желтого Императора (Хуана Ди) Цан Цзе является создателем сегодняшней китайской иероглифической письменности. Как гласит легенда, Цан Цзе однажды увидел божество, на лице которого были своеобразные знаки, напоминающие письмена. Это и подтолкнуло Цан Цзе к созданию иероглифов.

Другая версия легенды говорит о том, что во время охоты Цан Цзе увидел черепаху, на панцире которой был высечен искусный узор с синими прожилками. Изучив структуру изображения, историограф пришел к выводу, что фигуры на панцире могли иметь значение и смысл, поэтому с помощью знаков люди могли бы общаться между собой, и вести запись событий. Цан Цзе долго размышлял над этим, он искал возможности для того, чтобы передавать и описывать события. Его осенило, что для обозначения какого-то предмета и явления не обязательно рисовать сам предмет, достаточно условного обозначения. На основе наблюдений за поведением птиц, зверей, насекомых, рыб, расположением звезд и созвездий, формой растений и предметов Цан Цзе создал письменные знаки, которые стали первыми китайскими иероглифами - цзы (字).

Наука о зарождении китайской иероглифики. Научный подход к изучению исторических явлений, конечно, не позволяет принять миф о создании Цан Цзе первых иероглифов как начало создания китайской иероглифики. Зарождение и развитие любой письменности проходит длинный этап эволюции, и она не может быть создана только одним человеком. Иначе говоря, с научной точки зрения, китайские иероглифы создавались на протяжении всей китайской истории целым народом. Возможно, Цан Цзе, как реальная историческая личность, является не создателем китайских иероглифов, а первым человеком, который смог собрать и упорядочить иероглифы, которые уже существовали в то время по всему Китаю в хаотичном виде. Сторонники этого подхода приводят косвенные доказательства, однако, прямых свидетельств существования иероглифики в то далекое время по-прежнему нет.

Существуют свидетельства того, что протоиероглифы уже существовали более 6 000 лет назад. Уже во второй половине XX века различные виды надписей были обнаружены на глиняной посуде в различных местах Китая, в Баньпо возле Сианя, а также в городе Хуалоцзы провинции Чан'ань. Эти знаки имели определенную закономерность и порядок. По своему графическому написанию они напоминали ранние китайские иероглифы. Многие китайские ученые склоняются к тому, что история китайской иероглифики насчитывает более 6 000 лет.

В настоящее время существует огромное количество археологических находок, которые свидетельствуют о том, что происхождение китайских иероглифов своими корнями уходит в далекое прошлое. Например, недавно археологи обнаружили черепашьи панцири с надписями, датируемыми 6600-6200 гг. до н.э., в Цзяху провинции Хэнань. В городе Дамайди области Нинся были найдены искусно вырезанные знаки на скалах, которые датируют 6000-5000 гг. до н.э.

Люй Шу-сян «Очерк грамматики китайского языка», М., Наука, 1965 г.

Горелов В. И. «Грамматика китайского языка», М., Просвещение, 1974г.

Горелов В. И. «Теоретическая грамматика китайского языка», М., Просвещение, 1989 г.

Драгунов А. А. Исследования по грамматике современного китайского языка. М. 1952.

Н. В. и В. М. Солнцевы. Счетные слова (классификаторы) и единицы измерения в китайском языке. Китайское языкознание: VIII Междунар. конф.: Материалы, Москва, 25-26 июня 1996 г. / РАН. Ин-т языкознания; Редкол.: В. М. Солнцев (отв. ред.) и др. — М., 1996. — 185 с.

Т. П. Задоенко, Хуан Шуин. «Основы китайского языка. Основной курс». Издательство «Наука» Главная редакция восточной литературы. М. 1986.
Ойын әдісі арқылы шетел тілін жеделдетіп оқыту

С.Қ.Әбілдаева, ҚазМемҚызПУ 1-курс студенті

Ғылыми жетекшісі: магистр – оқытушы А.Ж.Қанаева

Бүгінде әрбір жастың ақ арманы - терең білім алу, жалғыз мақсаты - мемлекетімізді гүлдендіру, тәтті тілегі - көп тіл білу. Бір сөзбен айтқанда әлемді біліммен бағындыру. Шет тілін еркін білу - өркениетке жол бастаған еліміздің жарқын болашақты жастарының біліміне білім қосатын игі бастама. Қазіргі таңда әрбір жас өз болашағын біліммен болжайтын, арманына ақылымен жететін барлық бақыт, байлық, қазынаны ілімнен іздеген көзінде оты, жүрегінде жігері бар жан. Олар үшін  ең бастысы алдыңғы қатарлы 50 алып елдің тіршілігі, салты, тілі қызықтырады.

Жоғары мектеп жүйесінде болып жатқан өзгерістер шетел тілдерін оқыту үдерісіне жаңа өзгерістер, жаңа талаптар қоюда. Қазіргі таңда шет тілін оқытуда жаңа ақпараттық технологияны көп пайдалану маңызды жұмыс болып табылады. Бұл дегеніміз, тек қана жаңа техникалық құралдар ғана емес, сонымен қатар, оқытудың жаңа әдістері мен түрлері, оқыту процесіне жаңаша қарау. Шет тілді оқытудағы негізгі мақсат - шет тілді коммуникативті қалыптастыру және дамыту, оны еркін игеру. Шет тілі - қазіргі  заманның талабына сай, қоғамның әлеуметтік-экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдениет дамуының қайнар көзі. Қазір шет тілін оқыту әдістемесінің деңгейі жоғары. Тілді оқытуда интерактивтік тәсіл, ойындар, екеуаралық пікірталастар, сонымен бірге ақпараттық технология, интернет, компьютер қолданылуда [1].

Оқу жүйелерін жаңартудың негізгі міндеті - білім беруді еңбек нарығына жақындастыру. «Жеңілден қиынына қарай» дейтін принципті еске ала отырып, суреттеуден әңгімелесу, сөйлесу, ойлау типтес мәтіндерге қарай көшу керек. Мәтіндердің бұлай орналасуы дидактикалық принциптерге сай құрылған мамандыққа байланысты курстың бағдарламасының логикалық құрылымына да сай келеді. Мәтіндердің нақты тақырыптық бірізділігі арнайы курс бағдарламасы негізінде анықталады[2].   

Студент оқытушымен бірге жұмыс істеп оқу процесінің нағыз қатысушысы болып табылады. Бұл студенттердің өз бетінше дамуымен тікелей байланысты, сонымен қатар сабаққа дайындалған кезде студенттің шығармашылық белсенділігімен, оның оқу нәтижесіне жауапкершілігімен байланысты.  Шетел тілін оқыту басқа пәндермен тығыз байланыста жүреді. Сондықтан оқытушы шетел тілін оқыту барысында тиімді әдістерді қолдана білу керек.
Ал , жалпы әдіс – оқу-тәрбие жұмыстарының алдында тұрған міндеттерді дұрыс орындау үшін мұғалім мен оқушылардың бірлесіп жұмыс істеу үшін қолданатын тәсілдері. Әдіс арқылы мақсатқа жету үшін істелетін жұмыстар ретке келтіріледі. Оқыту әдістері танымға қызығушылық туғызып, оқушының ақыл-ойын дамытады, ізденуге, жаңа білімді түсінуге ықпал етеді. Оқытуда ең басты нәрсе – оқушылардың танымдық жұмыстары. Оқыту әдістері ең анық фактілерді білуді қамтамасыз етеді, теория мен тәжірибенің арасын жақындатады.

Тәсіл – оқыту әдісінің элементі. Жоспарды хабарлау, оқушылардың зейінін сабаққа аудару, оқушылардың мұғалім көрсеткен іс-қимылдарды қайталауы, ақыл-ой жұмыстары тәсілге жатады. Тәсіл оқу материалын түсінуге үлес қосады. Оқыту әдістерінің басты қызметі - оқыту, ынталандыру, дамыту, тәрбиелеу, ұйымдастыру. Осы мақсаттарды жүзеге асыруға көмектесетін тәсіл – ойын әдісі.

Оқыту мақсатында қолданылатын ойындардың түрлері көп. Ойын - қанағат алу үшін жасалатын іс-әрекет. Ол мектеп жасына дейінгі балалардың іс-әрекетінің негізгі түрі, ал оқушылар мен ересектер ойынды сабақтан және жұмыстан қолы бос кездерінде ойнайды. Бірақ оқуда да, еңбекте де ойын элементтерін қолдануға болады. Ойын туралы көптеген теориялар бар. Солардың бірін алғаш рет жасаған Ф.Врубель. Ол ойын арқылы бала өзін-өзі көрсеткісі келеді дейді. М.Лазарус жұмыстан кейін демалу теориясын, Г.Спенсер ойын арқылы денедегі артық энергияны шығару, К.Крус тіршілік үшін күреске әзірлеу ойындарының, С.Л.Рубинштейн еңбекке дайындайтын ойындарының теорияларын жасады. Ойын туралы қазіргі көзқарастар оның көптеген қызметін анықтап отыр. Ол баланың қажеттіліктерін, қызығушылықтарын қанағаттандырып, оның өмірге бейімделуін жеңілдетеді (Д.Б.Эльконин), болмысты тануға көмектеседі. Ойын арқылы бала білім алады, тәрбиеленеді, қоғамды құрметтеуге үйренеді, ынтымақтасып жұмыс істеуге дағдыланып, ұтылуға емес, ұтуға тырысады. Оқушылар ертегілерді, аңыздарды, әдеби шығармаларды, өмірден алынған оқиғаларды сахнаға лайықтап қойып, өздері түрлі рөлдерде ойнайды.

Симулятивтік ойындар кезінде оқушылар өз бетімен күрделі мәселелерді шешеді. Бұл ойындар алғаш рет әскери училищелерде кескілескен шайқастарды бейнелеу үшін қолданылған. XX ғасырдың 60 жылдарының басында көптеген елдердің білім беру ұйымдарында іскерлік ойындар қолданыла бастады.

Ойын арқылы ұстаз қойған мақсаттарына жетеді деп ойлаймын. Ойынға қатысушы оқушылар мұғалімдермен өзара қарым-қатынастарын көтереді , әрі өздерінің қабілеттерін тексеруге мүмкіндік тудырады, сонымен қатар ұйымдастыру қабілеттерін арта отырып сабақ кезінде қуаныш сезімін оятады. Оқу үрдісінде тиімді ойындардың бірі төмендегідей:
1.Рөлдікмойындар.
2.Іскерлікпойындар.
А)Іскерлік оқу ойындары: саяхат ойындары; блиц ойындары.
Ә)Өндірістікмойындар.
Рөлдік ойындар - интербелсенді әдістердің тиімді бір түрі. Рөлдік ойындар екіге бөлінеді:
1.Әрбір оқушы рөлде ойнайды.
2.Оқушылардың шағын топтары рөлде ойнайды.

Іскерлік оқу ойындарға келсек, мысалы, сабақ тақырыбы бойынша жазылған сценарийлерге қысқа жағдаяттар ойнау. Ал саяхат ойындарында оқушылар күнделік жүргізеді немесе достары мен туыстарына хат жазады. Блиц оқу ойындары туралы айта кетсек, олар шағын ойындар, оқушылардың нақты біліктері мен дағдыларын дамытуға бағытталады. Мынадай түрлері болады: фотосуреттерді баяндау (отбасы мүшелерін, достарын, өз үйіңді, бөлмеңді), сұхбат алу (мерекелер тақырыбы бойынша), шындық детекторы (дұрыс, қате), т.б. Өндірісті ойындарда әлеуметтік және экономикалық маңызы бар күрделі мәселелерді шешуге болады. Мысалы, «Қоршаған орта немесе қоқысты қайта жіберуге болады.» деген тақырыпта.

Мектептегі шетел тілін оқыту әдістемесі бойынша ойындарды екі түрге бөлуге болады.Олар:дайындық ойындары және шығармашылық ойындары.Дайындық ойындарына грамматикалық, лексикалық, фонетикалық және орфографикалық ойындар жатады. Грамматикалық құрылымдарды есте сақтау қиындау және оқушыны жалықтырып жібереді. Сол себептен ойын бұл тапсырманы жеңілдетеді.Мысалы, затты тығып қойып, ағылшын тілінде «Менің көзілдірігім қайда?» немесе «Мынау не?» деп сұрақ қою.Сөз орын да есте сақтау оңай емес болғандықтан, ойын ойнатқан жөн деп есептеймін. Мысалы, «Домино», «Бинго»ойындары, қызықты геометриялық фигураларды сызып, оның әр бұрышына сандарды немесе әріптерді эстетикаға сай, ретсіз жазып қойып, атап беру.Фонетикалық ойындар сөзді дұрыс айтуға арналған.Ал орфографикалық ойындардың мақсаты сөзді қатесіз жазу.
Әдеттегідей ойынға оқушылар 2-3 топқа бөлінеді. Бұл ойындарға дайындықтың қажеті жоқ, тек қана оқушыларды ойынның шарттарымен таныстырамын.Бұл ойындарды шығармашылық ойындардың қатарына қосуға болады. Сонымен қатар әртүрі викториналар, жағдаяттар, берейін ринг, рөл ойындарын, мысалы, «Жұлдызды сәт», «Таңғажайып алаңында», «XXI ғасыр көшбасшысы» ойындарын өткіземін. Ойындардың бәрі дамыту ойындарына жатады.
Ең бастысы, белгілі бір нәтижеге жету үшін сабаққа үздіксіз дайындаламын, көп ізденемін, тиімді жолдарын тауып, оқушыларға дәріс беруге ынталамын.

Мектептерде шетел тілін оқытудың негізгі элементтерінің бірі - сөздік жұмысын жүргізу.Ол оқушылардың сөздік қорын байытуда ерекше орын алады.Оқушының сөздік қорын тексеру әдістері бар. Олар мыналар:

1.Әңгімелесу, әңгіме құрату - өзін қоршаған орта туралы:үй іші, мектебі, сыныбы, ата-анасы, оқу-құралдары, т.б.
2.Оқушының күнделікті жиі пайдаланатын заттарын көрсету арқылы оны атату (киім-кешек, ыдыс-аяқ, үй жиһаздары т.б.).

3.Сөзді түсініп айту дәрежесін тексеру (таныс емес заттарды көрсету, т.б.).

Сөздік жұмысын ұйымдастырудың басты қағидасы - оқушының лексикалық материалды белсенді түрде меңгеріп, сөйлеу тілінде оларды бекітіп, сөйлеуде белсенді түрде қолдана білуге үйрету негізінде қалыптастыруды жүзеге асырамын.

Сөздік жұмысын ұйымдастырудың қағидаларын біліп алу қажет.Олар игерілуге, білуге қажетті сөздер, жиілік, ахуалдың - тақырыптық негізінде сөз ірітіледі. Ағылшын тіліндегі сөздер тек лексикалық түрінде ғана оқушыға меңгеріп қоймай, ол лексика-грамматикалық бірлікте іске асырылу қажет. Мысалы, «оқушы, оқы, кітап»деген сөздерді жеке бермей, оны сөз тіркесімен берген жөн. Бұл сөздік жүргізудің бір қағидасы болып саналады.

Қорытындылай келе, ұстаз жан-жақты ізденісті қажет етеді. «Нашар ұстаз шындықты қайталайды, жақсы ұстаз сол шындықты іздеп табуға үйретеді» деп ұлы ойшыл А.Дистерверг айтқандай, ұстаз еңбегінің қыр-сыры мол, қиын да жауапты. Өз білімімді үздіксіз көтеріп, үнемі ізденіс үстінде боламын деген үміттемін.

Әдебиеттер:
 1.  Дмитриева Е.И. Основная методическая проблема дистанционного   обучения иностранным         языкам через компьютерные телекоммуникационные сети Интернет //М.,  ИЯШ, 1998, №1, с. 27-32.
2.  Андреев В.И. Проблемы педагогического мониторинга качеств. образования //М.,  Известия Российской академии образования, 2001, №1, 86-90.
3. Маткин В.А. Обоснование ценностно-синергетического подхода к подготовкам специалиста-профессионала //М., Вестник высшей школы, 1999, №6, с. 63-67.  
Шет тілін оқыту әдістемесі пәні студенттердің коммуникативтік құзыреттілігін арттыру
А.Н.Баутаева, ҚазМемҚызПУ студенті

Жетекшісі: Р.Хусаин

Бастауыш мектептің ағылшын тілі мұғалімдерін даярлауда колледждің «Шетел тілі» пәндік циклдық комиссия оқытушылары ізгілікті жұмыс жасауда. Жас ұрпаққа кәсіби білім беру терең теориялық білімді, жан-жақты біліктілікті талап етеді. Бұл салада әдістемелік пәндердің маңызы зор. Әдістеме дегеніміз – қойылған мақсатқа жету жолы. Ұстаздың қолындағы мықты екі қарудың бірі – терең білімі болса, екіншісі – сол білімін оқушы бойына, санасына жеткізетін, дарытатын әдіс – тәсілі болуы қажет. Әдіс грек тілінен еңген сөз. Оның бастапқы ұғымы «зерттеу» деген мағынаны берген, яғни «белгілі бір пәнді оқытудың әдісі» дегенді білдіреді. Сонымен қатар әдіс дегеніміз – алдына қойған мақсатқа жету үшін мұғалімнің және оқушының жүйеленген іс - әрекеті. Бастауыш мектептің ағылшын тілі мұғаламін даярлауда әсіресе түрлі әдістер арқылы оқушыларға шетел тілін меңгерту – баланың жан дүние рухын байытатын, әлемдік білім кеңестігіне жол ашатын, бәсекеге қабілетті, заман талабына бейімделгіш жас үрпақты тәрбиелеу болып табылады. 12 жылдық білім беруде шетел тілін бастауыштан бастап оқытудың себебі – білім негізі бастауышта қаланатындықтан және ең басты мақсаты – тілдің сапасын арттыру, яғни оқушыларға шет тілін сапалы түрде, бір-бірімен еркін қарым- қатынас жасай алу деңгейінде меңгерту талап етіледі.

Сөйлеу – оқытудың мақсаты. Сөйлеу - өте көп аспектілі және кұрделі құбылыс. Біріншіден, ол адам өмірінде қарым-қатынас құралының қызметін атқарады. Мұғалімге ең алдымен оқытуда табысқа жету үшін оның қалайша жұзеге асатынын түсінуі қажет. Екіншіден, сөйлеу – бұл қызмет, адам қызметінің бір түрі. Үшіншіден, сөйлеу қызметінің нәтижесінде оның өнімі – пікір айту пайда болады.

Сөйлеу – қарым – қатынас құралы. Қарым – қатынас ауызша, жазбаша түрде де жүзеге асырыла береді. Бірінші жағдайда сөздік қызметтің түрлері ретінде адам қарым- қатынастың екі құралын, сөйлеу мен тыңдап-түсінуді, екінші жағдайда жазу мен оқи білуді меңгеруі қажет. Сондықтан, сөйлеу – сөздік қызметтің түрі ретінде қарым- қатынастың құралдарының бірі болып табылады.

Әдістемеде сөйлеу түрлерін «монологиялық» және «диалогиялық» сөйлеу деп те атайды.Оқытушының студенттермен педагогикалық қатынасты ұйымдастыра алу қабілеті бүгінгі таңдағы шетел тілін оқыту процесінің тиімділігін арттырады, ол студенттің жеке тұлға ретінде ерекшеліктерін ашуға және оның шетел тілін мәдениет аралық қарым-қатынас құралы ретінде меңгеруіне бағытталады. Бұл мәселені шешу үшін педагогтар оқыту процесінде оқытудың интерактивті әдістерін қолдану қажет.

Шетел тілін оқыту әдістемесі пәнін ағылшын тілінде жұргізу бірнеше қиындықтар туғызады. Әсіресе оқытушы мен студенттің сөйлесу қарым –қатынасы бір жақты болса. Студенттер көбінесе үнсіз қалады. Яғни:

- студент өз ойын білдіру үшін көмекші сөздерді, тілдік құралдарды таба алмайды;

- оқытушы мен топ алдында сөйлеуге қысылады;

- өз білімінің дәрежесі төмен екендігін көрсеткісі келмейді.

Бұл жағдайда студентті сөйлету үшін түрлі әдістер арқылы ыңғайлы, қолайлы мүмкіндік туғызылуы керек, өз іскерлігі мен дағдысын қалыптастыру үшін оған сай ниетін оятып әрі оқу атмосферасын орнату қажет.

Студенттерге шетел тілін оқыту әдістемесі пәнінің теориялық негіздерін тірек – сызбалар арқылы түсіндіру тиімді және білім беру стандартының талаптарына сай теориялық сабақтарда тек оқытушы ғана емес студенттерде жұмыс жасау талабы орындалады. Мысалы:

Content of Foreign Language Teaching

1) Psychological component, i.e. habits and skills which ensure the use of the target language as a means of communication in oral (hearing, speaking) and written (reading, writing) forms

(2) Linguistic component, i.e. language and linguistic material which should be assimilated to be used in language skills

(3) Methodological component, i.e. the techniques which pupils should acquire to learn the foreign language in a most effective way

Осы сызба арқылы шетел тілін оқыту әдістемесінің мазмұның компоненттерінің түсіндірмелерін аудару арқылы тақырыптың негізгі мазмұнын студенттер меңгере алады. Сонымен қатар сөздік жұмыс жасау арқылы сөз қорларын байытып, тақырыптың сұрағына ағылшын тілінде жауап беруге әр кезде дайын болады. Қысқаша тірек сызбаларды студенттер оңай есте сақтайды.

Практикалық сабақтарда студенттерге төменгідегідей тірек- сызбалар өз ойларын жинақтап, қойылған сұрақтарға жауап беруге және де жауап беруші студент жаңылысса басқа студенттерге оның қателерін жөндеуге көмек береді:

Осындай тапсырмалар арқылы студенттердің ағылшын тілінде сөйлеу қабілеттерін арттыру мәселесі шешіледі және диалогтық қарым- қатынас жасауға мүмкіндік беріледі. Сонымен қатар студенттердің ағылшын тілінде сөйлеу қабілеттерін арттыру үшін түрлі топтық немесе жұптық тапсырмалар беріп, әрбір студентке жеке рольдер мен міндеттер атқаруды талап етіп, бірігіп жұмыс жасату бойынша білім деңгейлері төмен студенттер үлгірімі жоғары студенттермен кеңесіп жұмыс жасауына жағдай жасалады. Ондай болса студенттердің пәнге деген қызығушылығы, бәсекелестік сезімі негізінде студенттердің білуге құштарлықтары артады.

«Кезінде Абай атамыз қазақ халқын орыс тілін оқуға шақырған болатын, әрине ол орыс тілі мен орыс мәдениеті арқылы ұлтымыздың әлемдік өркениеттің жемісіне ие болатынын түсінгендіктен айтқан еді. Дәл солай болды да. ХХI ғасырда біздің алдымызда жаңа міндеттер туындады: өз түп-тамырымызды, ана тіліміз бен мәдениетімізді сақтай отырып, біздің технологиялық және гуманитарлық серпінді әлемдік процестерді де игеруіміз қажеттілігі туды. Бұған ағылшын тілі арқылы жете аламыз». (Қазақстан Республикасының бұрынғы Мәдениет және ақпарат министрі Ермұхамбет Ертісбаевтың интервьюінен).

Қазіргі күні ағылшын тілі Ұлыбританияда, Америка Құрама Штаттарында, Канадада, Австралияда, Жаңа Зеландияда және Кариб теңізі бассейні мен Оңтүстік Африка Республикасында, Ирландияда қолданылады және орыс, араб, португал, испан, қытай тілдерімен қатар Біріккен Ұлттар Ұйымының жұмыс тілдерінің бірі болып табылады. Бұрынғы Ұлыбритания мен Америка Құрама Штаттарының барлық отарларында да өз әлеуетін сақтап тұр. Жалпы Әлемдік рейтингте ағылшын тілі бірінші орын алады, мәселен Интернетте ана тілінде сөйлеушілерінің саны қытай тілінен кем болғанына қарамастан ағылшын тілі қолданушыларының саны бойынша бірінші орында тұр.

Осы арада орыс тілі мен ағылшын тілінің басқа мемлекеттерге әсері бойынша Қазақстан мен Ирландияның жағдайы өте ұқсас екенін атап өткен жөн. Мәселен, жарты мың жыл Ұлыбританияның отары болған Ирландияда әлі күнге дейін өз ана тілінде тек халықтың 25 проценті сөйлейді (Еуропада басқа тілде сөйлейтін бірден бір мемлекет). Ал Азияда халқының көпшілігі басқа тілде сөйлейтін бірден бір мемлекет - ол Қазақстан (Беларусьті есепке алмаймыз, өйткені оның жағдайы өзгеше әрі беларус тілі шығыс славян тілдері семьясына жатады). Қазақстан Ресей империясының құрамында ширек ғасыр, яғни 260 жыл болғанын атап өткен жөн.

Біздің тақырыбымыз үшін қызығушылық тудыратын елдер ол бұрынғы Югославия мен Швейцария. Оңтүстік славян тілдерінде сөйлейтін бір елдің көптеген мемлекетке ыдырауында ешқандай тілдік рөл болған жоқ, ал Швейцарияда неміс тілді, итальян тілді, француз тілді және роман тілді швейцариялықтардың бар екенін әрі ешқандай да ол тілдердің бір біріне қауіп төндірмейтіні анық.

Біздің тақырыбымыз үшін тағы бір қызығушылық тудыратын елдердің бірі ол – Үндістан. Мысалы, Қазақстан жағдайымен салыстыратын болсақ Үндістанда мемлекеттік тіл хинди тілі, ағылшын тілі ұлтаралық қатынас тілі болып саналады, сондай-ақ 18 ең жиі таралған тілдер өңірлік тілдер деп жарияланған, Қазақстандағы жағдайды алатын болсақ, бізде қазақ тілі – мемлекеттік тіл, ал орыс тілі ұлтаралық қарым-қатынас тілі, ал ағылшын тілі жаһандық экономика тілі деп жарияланды.

Біздіңше тілдік саясатта жетістікке жеткен екі елді айрықша атап өтуге болады. Біріншісі өлі тілді қайта тірілткен Израильдің жанкештілігі (иврит тілін жандандыруы). Екіншісі сөйлеушілерінің саны бойынша өз елінде 60 процент болғанына қарамастан кезінде ағылшын және қытай тілдерінің үстемдігі білініп тұрған, тіпті екінші сортты болған малай тілінің шынайы мемлекеттік тілге айналуы. Қазақстанда әлемдік тәжірибенің ішінен Балтық бойы елдерінің де, Орта Азия елдерінің де және Дүние жүзінің басқа да елдерінің ішіндегі тәжірибесін пайдаланбай-ақ, үлгі алуға тұрарлығы дәл осы Малайзия үлгісі.

Қазақ тіліне қатысты мәселелер бұрын қозғалғандықтан оған тоқталып жатуды артық санадық.Енді тақырыбымызға қайта оралып, ағылшын және қазақ тілдеріне қатысты мәселелерге тоқтала кетсек.

Қазақстанда ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару проблемасы бар ма?

Әрине, біз Қазақстанда мұндай проблеманың бар екенін жасырмаймыз. Бірақ ол қаншалықты көкейкесті және өз шешімін таба ала ма?

Біздің ойымызша бұл проблеманың туындау себебінің түп-төркіні алыста жатыр. Еске түсіріп көрейікші, мәселен, біздер Кеңес Одағы тұсында қазақ мектебінде оқыған балалар ағылшын тілін қай тілде оқыдық? Әрине, орыс тілінде. Мәселенің мәнісі Қазақстанда ағылшын тілі ұзақ жылдар бойы қазақ тілінде оқытылмай, орыс тілінде оқытылуына байланысты болып отыр. Ауылдық жерде немесе қалада орналасқанына қарамастан кез келген қазақ мектебінде ағылшын тілі ана тілінде оқытылмады. Мектеп оқушысы әлі орыс тілін игермей тұрып, орыс тілінде ағылшын тілін оқуды бастайтын. Ана тілінде, яғни қазақ тілінде шетел тілін оқыту деген сирек құбылыс еді. Мысалы, біздің практикамызда қазақ тілінде бір ғана ағылшын тілінің оқулығы бар болатын (English – Ағылшын тілі, авторы Ж. Қалиев, В.С. Мальцев, З.Н. Очаковская, «Мектеп» баспасы, 1981 жыл). Дәл сондай жағдай мектепте ғана емес, сонымен қатар жоғары оқу орындарында да болған еді.

Бірақ, ХХ ғасырдың 80-90 жылдары жағдай өзгере бастады. Қазақ мектептері жаппай ашыла бастады, әсіресе өңірлер мен ірі қалаларда қазақ тіліндегі мектептердің саны артты. «Көп қорқытады, терең батырады» демекші қазақ мектебінде оқушылардың санының артуымен байланысты енді ағылшын тілін бұрынғыдай орыс тілі арқылы емес, ана тіліміз - қазақ тілі арқылы үйренудеміз.

Жоғары оқу орындарының студенттері де ағылшын тілін қазақ тілінде оқитын болды. Жоғары оқу орындарында оқитын қазақ студенттерінің саны қазіргі күні 65 пайызға жетуі де маңызды фактор болып отыр. Егер Кеңес Одағы дәуірінде педагогикалық жоғары оқу орындарынан басқа барлық жоғары және орта арнайы кәсіптік оқу орындарында сабақтар орыс тілінде жүргізіліп келген болса, қазіргі күнгі 65 пайызды үлкен жетістік деп санауымыз қажет.

Президент «Жаңа Әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Жолдауында былай деп атап көрсетті: «Тілдердің үштұғырлығы» мәдени жобасын кезеңдеп іске асыруды қолға алуды ұсынамын»*. Қазақстан бүкіл әлемде халқы үш тілді пайдаланатын мәдениетті ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар: қазақ тілі - мемлекеттік тіл, орыс тілі - ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі - жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі». Осыған орай мұны мемлекеттік тіл саясатының негізгі басымдықтары ретінде қарауымыз қажет.

Бұл ретте, Сиэтл университетінің (АҚШ) Кіндік Азияны және Қазақстанды зерттеу орталығының директоры Уильям Фиерманның пікірі өте қызық. Қазақстан Республикасы Президентінің «Тілдердің үштұғырлығын» енгізу жөніндегі бастамашылығына оның қалай қарайтындығы туралы «ҚазАқпарат» ұлттық ақпарат агенттігі журналисінің сұрағына ол былай деп жауап береді: «Менің ойымша, бұл идея дұрыс және мемлекетті дамытуға жәрдемдесетін болады. Бірақ, әзірге Қазақстанда «Тілдердің үштұғырлығы» туралы айтуға әлі ерте. Қазақ тілі Конституция бойынша мемлекеттік тіл болғанына қарамастан, қазіргі уақытта сіздің елдеріңізде бір тілдің – орыс тілінің басымдығы білініп тұр. Менің ойымша, Қазақстанда, әсіресе қалаларда қазақ тілі неғұрлым елеулі рөл атқаруы тиіс, ал ауылдарда оның басымдығы әрқашан болған және солай бола береді. Мәселен, қазақ тілі елдің оңтүстігі мен батысына қарағанда шығысы мен солтүстігінде жиі қолданылмайды. Ал, ағылшын тілі Қазақстанда елеулі орын ала бастады және бұл өте жақсы үрдіс».

«Тілдердің үштұғырлығы» мәдени жобасын іске асыру мақсатында бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім беру ұйымдарына арналған ағылшын тіліндегі оқулықтар мен оқу-әдістемелік кешендердің сапасын арттыру және үш тілде оқытуды дамыту жөніндегі мәселелерді қарастыру қажет.

Сондай-ақ, оқушылардың түрлі санаттарының ағылшын тілінде толыққанды білім алуға тең қол жеткізуін қамтамасыз ету және елдің әлеуметтік, экономикалық және саяси өміріне белсенді қатысуға дайын, бәсекеге қабілетті тұлғаны дайындауды жүзеге асыру керек. Сонымен қатар, мемлекеттік қызметшілердің мемлекеттік және орыс тілдерін оқып-үйреніп қана қоймай, олардың әлемдік экономика тілі – ағылшын тілін оқуы мәселесін шешу көзделгені де біз үшін маңызды.

«Тілдердің үштұғырлығы» жобасы Қазақстан Республикасы азаматтарының ағылшын тілін оқып-үйренуі үшін жағдай жасауды болжайды: барлық жалпы білім беретін мектептерде, оның ішінде шет тілдерін тереңдетіп оқытатын мамандандырылған мектептерде, орта арнаулы, жоғары оқу орындарында ағылшын тілін оқытудың сапасын арттыру; кадрларды даярлаудың, оқу процесін әдістемелік және оқу құралдарымен қамтамасыз етудің икемді жүйесін жасау қажет.

Осы мақсат үшін:

1) жалпы білім беретін мектептерге ағылшын тілінің шетелдік оқытушыларын тартуды қамтамасыз ету;

2) мемлекеттік қызметшілерге қазақ және ағылшын тілдерін жеделдетіп оқытуға арналған жалпы пайдаланылатын қағидалық сөздіктер, оқулықтар, оқу бағдарламалары мен жоспарлар, әдістемелік құралдар, интерактивті оқыту жүйесін, инновациялық-әдістемелік бейнесабақтар әзірлеу және шығару болжануда.

Бұл ретте, қазақ тілін меңгергендердің ағылшын тілін меңгеруі оңай екенін білу маңызды. Бұл мемлекеттік тілді насихаттау мәселесі емес, әртүрлі объективтік көрсеткіштерді растайтын факті. Мысалы, жалпы әлемдік тілдерге түркі тілдері 26 мың сөз сыйлаған болса, ағылшын тілінде шашамен 4500 мың түркі тілдерінен енген сөздер кездеседі. «Тіл» журналына берген интервьюінде «Заман-Қазақстан» журналының журналисі Ахмет Аляз осындай деректерді келтіреді.

Әлем тілдерін грамматикалық жағынан қарастыра отырып, адам ойының процесінің өзін реттейтін логикалық заңдар барлық тілдер үшін бірдей, ал әрбір тіл үшін грамматиканың әртүрлі екеніне көз жеткіземіз. Бір тілде ыңғайлы, ұғынықты түсініктер екінші тіл үшін қолайсыз және басқа тіл үшін артық. Алайда, ағылшын тілі мен қазақ тілінің арасында салыстыру жүргізе отырып, олардың арасында кейбір грамматикалық ұқсастықтарды байқауға болады. Әуелі фонетикаға назар аударайық. Дауысты дыбыстар бойынша ағылшын және қазақ тілдерінде бәлендей айырмашылық жоқ: қазақ тілінде олар 11, ал ағылшын тілінде (дифтонгтарды қоспағанда) 12 және олардың көпшілігі айтылуы бойынша да бірдей, бірақ артикуляцияда аздаған айырмашылықты көруге болады. Мысалы, қазақ тілінде жаңа сөздер мен сөздердің әртүрлі нысандары түбірге қосылу, яғни жұрнақтар мен жалғаулар арқылы жасалады. Ағылшын тілінде де сөз жасаудың осындай тәсілі бар. Инфинитивтен оған –ing жалғауын қосу арқылы «ингтік» деп аталатын нысандағы ағылшын тілінің ең жиі қолданылатын нысаны пайда болады.Инфинитивге жалғанған -er (кейде -оr) жұрнағы көп жағдайда іс-әрекетті жасауды білдіреді: to read – reader (оқу – оқырман), to write – writer (жазу – жазушы), to work – worker (жұмыс – жұмысшы), to sail – sailor (жүзу – теңізші) және т.б. Сөзге жаңа лексикалық мән беретін жұрнақ қазақ тілінде ең жиі таралған сөз жасайтын аффикс болып табылады. Ол сөзжасамда оңай байқалады. Мысалы, -шы, -ші: жұмыс – жұмысшы, оқу – оқушы, жазу – жазушы және т.б.

Дегенмен, кейбір айырмашылықтар да бар. Қазақ тілінде түбір өзгеріссіз қалады, ал аффикстер түбірмен үйлесімдік табады, яғни, үйлесімдік заңы бойынша өзгеріске ұшырайды. Осы заңға сәйкес барлық қазақ сөздері жіңішке және жуан буынға бөлінеді. Мысалы, көл, ән – жіңішке немесе қол, жан – жуан. Ағылшын тілінде жұрнақтар мен жалғаулар негізінен тәуелсіз болып табылады.Қазақ және ағылшын тілдеріндегі дауыссыз дыбыстардың да саны бірдей деп айтуға болады: қазақ тілінде олар 25, ал ағылшын тілінде – 24. Дауысты дыбыстар бұл екі тілде де бірдей. Қазақ тіліндегі сияқты ағылшын тілінде дыбысты дұрыс айтпау сөздерің мағынасының өзгеруіне алып келеді.

Бұл тілдер арасында сондай-ақ кейбір ерекшеліктер де бар. Орыс тіліндегі «род санаты» ағылшын тілінде әдетте тек жақты, өзіндік есімдікті және ерекшелік түрінде кейбір жануарлар мен заттарды білдіреді. Адамға қатысты зат есім («Who is this?» – «Бұл кім?» сұрағына жауап береді) орыс тіліндегідей «мужской род» (сәйкесінше «he, his – ол, оның» есімдігі) және «женский род» (сәйкесінше «she, her – ол, оның» есімдігі) түрінде болады. Ал қазақ тілінде «род санаты» деген ұғым жоқ, сондықтан сөйлемнің мағынасына байланысты сын есім, есімдік немесе сан есім ағылшын тіліне әртүрлі аударылуы мүмкін. «To be» етістігі ағылшын тілінде міндетті түрде қолданылады, ал қазақ тілінде ол жоқ.Қазақ тіліндегі сөйлемдегі сөздердің өзіндік реті бар, ол тұрақты. Жай хабарлы сөйлемдегі бастауыш әдетте басында, ал баяндауыш әрқашан соңында, анықтауыш анықталатын сөздің алдында, мезгіл пысықтауыш сөйлемнің басында тұрады. Дәл осылай ағылшын тілінде де бастауыштың, баяндауыштың және т.б. сөйлем мүшелерінің өз орны бекітілген белгілі бір тәртібі бар. Мысалы, «Wе live in Astana» – «Біз Астанада тұрамыз», «Put the book on the table» – «Кітапты столдың үстіне қой».

Бірақ ағылшын тілінен қазақ тіліне аударуға қатысты тілдің ерекшеліктерімен байланысты белгілі бір қиыншылықтар туындайтыны жасырын емес. Белгілі қазақ лингвист ғалымы Қ.Жұбанов былай деп айтқан: «Бір тілде басқа тілдің қандай да бір сөзімен мәні бойынша дәл қатар келетін сөздер сирек кездеседі. Мәселен, орыс тілінде «пастух» деген ұғым болатын болса, қазақ тілінде «қойшы», «жылқышы», «сиыршы» деп бөлініп көрсетіледі, сол сияқты орыс тіліндегі «тетя» сөзі қазақ тілінде «апа» да «тәте» де және «жеңеше» де болуы мүмкін. Күрделі болғанына қарамастан кез келген орыс тіліндегі сөйлем қазақ тіліне бір сөйлеммен аударылуы мүмкін. Алайда, мұндай сөзбе сөз аударма стилдің дәлдігін ғана емес, сонымен қатар оның мәнін де беруі мүмкін емес».

Тағы бір күрделілік – фразеологиялық сөздерді аударудың мүмкін еместігі немесе дәлсіздігі. Ағылшын тілінен фразеологизмдерді басқа тілдерге аудару әрқашан мұндай конструкциялардың семантикалық тұтастығы мен күрделілігіне байланысты белгілі бір қиыншылықтар туғызады. Мысалы, «to get out of bed on the wrong side» – «сол аяғынан тұру»; «fish begins to stink (or stinks) at the head» – «балық басынан шіриді»; «nothing is stolen without hands» – «жел тұрмаса шөптің басы қимылдамайды». Алайда, осындай қиыншылықтар кез келген тіл жұптарында туындайтынын түсіну өте маңызды.

Қазақстандағы шетел тілдеріне және аударманың өзінің қиыншылықтарына қатысты проблемаларға қарамастан елімізде тілдік қарым-қатынастар процесінің дұрыс жолға түсіп келе жатқанын нық сеніммен айта аламыз. Мысалы, ағылшын тілінен мемлекеттік тілге анимациялық фильмдерді аударумен (бұрынғыдай орыс тілінен емес тікелей ағылшын тілінен аударумен) айналысқан «Болашақ» республикалық жастар қозғалысы өкілдерінің қызметі мұның нақ дәлелі.