Исаев оқулары (ғылыми мақалалар жинағы) Алматы, 2016 ббк пікір жазғандар

1. 
   Мырзабеков С. Қазақ тілінің айтылым сөздігі. –Алматы: «Сөздік-Словарь». 2001.
   
2. 
   Жүнісбек Ә. Қазақ фонетикасы. –Алматы: «Арыс», 2009.
   
3. 
   Шарахымбай Б. Қазақ жазуының болашағы – латын графикасында немесе басы артық әріптерден арылудың қажеттілігі туралы. Kazakzaman.kz. сайты
   
4. 
   Айтбайұлы Ө. Қазақ тіл білімінің терминологиясы мәселелері. – Алматы: «Абзал-Ай», 2013.
   
5. 
   Словар иностранных слов. – М., «Наука», 1982.
   
6. 
   Оңдасынов Н. Арабша-қазақша түсіндірме сөздік. – Алматы: Мектеп, 1984. – 1-т. – 256 б.
   
7. 
   Нұрмұхамбетұлы Ә. Орысша-қазақша медициналық (физиологиялық) сөздік. – Алматы: «Эвро», 2007.
   

Niğde Üniversitesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları

Бүгіні заман - халықаралық қатынастардың орнаған, мәдениет пен өркениеттің тоғысқан заманы. Мәдениеттің де, мәдени бірліктің де тербелер бесігі – ең әуелі тіл болмақ. Тіл арқылы мейлінше кең және терең қарым- қатынас, ақпарат алмасу арқылы бүкілхалықтық бірлік орнайды. Тіл күрделі құбылыс болғандықтан, тіл арқылы халықтың ұлттық танымы мен мәдениетінің көрінісін алуға болады. Қазақ тілімен түрік тілдері туыстан түркі тілдерінің ұясына кіргенімен, екі халықтың да тілдік сипатынан елеулі өзгерістер мен айырмашылықтар бар. Ғылым бір, таным екі түрлі демекші, тіл білімінің салалары бір болғанымен, оны атау мен қабылдауда айырмашылықтар жоқ емес. Филологиялық терминдерді қарастыру барысында бірқатар ұқсастықтармен қатар, өзгешеліктерді байқадық. Мәселен, қазақ тілі мен түрік тілінде тіл білімі салаларды 3 топқа бөліп қарастыру жағынан ұқсас болғанымен, оларды атау мен жіктеуде айырмашылықтар бар. Оны төмендегі кестеден байқауға болады:

Türkiye’de Avrupa kökenli sesler kendi dillerini dikkate alarak sesler çıkarmaz. Bu bağlamda bu gerçeği açılamak için bir örnek vereyim. Örneğin fonoloji «oturum bilimi» ; diğer Türk dilleri «fonoloji» fonem ; «oturum birimi» fonem ; diğer Türk dilleri fonem; Dil bilgisi «gramer»; diğer Türk dilleri «dil bilgisi»; Morfoloji «şekil bilgisi» diğer Türk dilleri «morfoloji»; Sözdizimi «cümle bilgisi» sentaks ; Diğer Türk dilleri «sözdizimi».

Жалпы алғанда, түрік тілі грек, латын тілдерінен енген терминдерге бай емес. Тіл білімі терминдерінің ішінен төмендегідей халықаралық линвистикада қолданылып жүрген сөздерді байқадық.

Genel olarak Türk, Yunan ve Latin dillerinde girişi bakımından zengin değildir.Dilbilim açısından aşağıda uluslararası sözcük, terim, dil bilimi gösterilmektedir:

Түрік тілінің грамматикасы туралы зерттеп жазған А.Н.Кононовтың [2]., Э.В.Севортянның [3]., Дж.Денидің [4]., т.б. тілші ғалымдардың еңбектерінен, түркі тілдері туралы еңбектерден [5] көп мәліметтер алуға болады.

Türkçe dilbilgisi çalışması ve A.N.Kononovtıñ [2] ; É.V.Sevortyannıñ [3]; Dj.Denïdiñ [4]; Vb yazdı Gazeteci Türk dilleri, daha fazla bilgi için [5] alimlerinin eserlerinden çalışır.

Тіл білімінде жалпы ғылым мен халыққа түсінікті халықаралық тұрғыдан термин жасау мәселесі қазіргі күннің өзекті проблемаларының бірі. Бұған С.Қ.Әлісжановтың «Түркі тілдеріне ортақ терминологиялық қор жасау мәселесі» атты мақаласы дәлел. Ол өз мақаласында түркі тілдеріне ортақ терминологиялық қор жасауға негіз болатын төмендегі мәселелерді атап көрсеткен [6, 396 ]:

1.Түбір ортақтығы – түркі тілдері терминдер жүйесін түзеуде ортақ терминологиялық қор жасаудың табиғи көзі.

2.Туыстас тілдердің термин жасау үлгілерін игеруді дағдылы іс-әрекетке айналдыру. Бұған дейінгі қазақ пен түрік тілдері арасында осы сөз алмасудың болғаны белгілі (учак//ұшақ, хаваалан//әуежай т.т.).

3.Академик Ә.Қайдаровтың сөзімен айтқанда: «Түркі дүниесінің басын қосып, тұтастығын қалпына келтірудің үлкен бір шарасы – бір әліпбиге негізделген ортақ түркі жазуын қалыптастыру» (Қайдаров Ә. Ортақ тіл жасау ма, әлде ортақ тіл табысу ма? // Ана тілі, 1998, 22 қаңтар).

Бүгінгі таңда түркі тілдерін байланыстыра зерттеу, оның ішінде қазақ, түрік тілдерін салыстыра зерттеу ісі қарқынды дамуда. Тіл білімінің қай саласын алсақ та, осы екі тілдегі лингвистикалық терминдер сипатында қандай айырмашылықтар бар деген сұрақ тұр. Сондай-ақ, бүгінгі таңда қазақ, түрік тілдерінде лингвистикалық еңбектерге аударма жұмыстары және оқулық жазу істері де қарқынды дамып отыр. Bu bağlamda, yukarıda belirtilen sorunları biz dil sözlükleri uygulamak için gerekli olduğuna inanıyoruz. Bu bağlamda, hangi yazıları iki dilde, nasıl araştırılması gerektiği konulara odaklanmaya karar verdik. Dilbilim de ilgili dillerin gelişimi , dilbilgisi çalışmanın önemi terimlerin anlamını gösterilir. Сөзімізді қорытындылай келе, қазақ, түрік немесе түркі лингвистикалық терминдерін қарап, салыстыра зерттеу – бүгінгі жас ұрпақтың алдына кояр мәселесі. Өйткені,тіл білімі терминдерін білудің, олардың мағынасын түсінудің туыстас тілдерді игеруде, грамматикасын меңгеруде маңызы зор.

1. 
   Dil bilimi" (Türkçe). tdk.gov.tr. 19 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ekim 2015.
   
2. 
   Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного языка. М.-Л.,1956.
   
3. 
   3. Севортян Э.В. Фонетика турецкого литературного языка. М.,1955.
   
4. 
   Deny J. Türk Dili Grammeri. Istambul. 1941-1945.
   
5. 
   Языки мира. Тюркские языки. М.,1996.
   
6. 
   Әлісжанов С.Қ. Түркі тілдеріне ортақ терминологиялық қор жасау мәселесіне (лингвистикалық терминология матеиалдары негізінде) // Еуразия университетінің Хабаршысы. № 1, 1999.
   

Қай тілдің болса да, сөздік құрамы өзінің даму барысында басқа тілдерден енген сөздермен де толысып отырады. Бір тілден екінші тілге сөз ену тарихи жағдайға және экономикалық, сауда, мәдени қатынастарға байланысты болады. Мұндай мемлекетаралық қатынастар халықтардың бір-біріне зат алмастыруымен қатар, ол заттардың атауларын да ауыстыруға мүмкіндік береді.

Жиырмасыншы жылдың бас кезіндегі Алаш зиялылары өзге тілден қабылданған сөздерді «жат сөздер», «кірме сөздер», «бұратана сөздер», «бөгде сөздер», «қотыр сөздер», «бұралқы сөздер» деп атап, бұл сөздердің тілімізге көптеп кіруін тілімізді шұбарлау ретінде қабылдаса, 30-жылдардан бастап бұл атауларға «интернационалдық терминдер», «халықаралық терминдер» деген ат беріп, мұндай атаулардың көптеген халықтардың тілдеріне ортақтығын, ғылым-білім саласындағы қарым-қатынасты жеңілдететіндігін баса айта бастады

Yabancı Dillerden Türk Diline Giren Kelimeler. Bugün dünya üzerinde konuşulan dillerin hepsi az ya da çok başka bir dil ya da dillerle ilişki içindedir. Hele Türkçe gibi, zaman bakımından çok eskilere dayanan, zemin bakımından da çok geniş bir coğrafyaya dağılmış olan bir dilin, başka dillerden etkilenmesi ve başka dilleri etkilemesi kaçınılmazdır. Türkçe farklı zamanlarda farklı dillerden yabancı kelimeleri bünyesine katmış ve neredeyse bunlar Türk dilinin bir parçası haline gelmiştir. Bunların bazıları yüzyıllar süren bir yolculuktan sonra dile yerleşmiş ve Türk dili ile özdeşleşmiştir. Bu kelimelerin bazıları dil bilgisi yapısına uyarken bazıları da bu yapıya uymamış ve beraberinde istisnaları da dile sokmuştur.

Türkçe yapı itibariyle dünya dilleri arasında en az istisnaya sahip “matematiksel” dillerden birisidir. Anlatılması, açıklanması, öğretilmesi, kelime türetilmesi ve yeni kelimeler oluşturmaya müsait olması sebebiyle örnek gösterilen bir dildir. Yüzyıllar boyunca süregelen savaşlar, komşuluk ilişkileri, kız alıp vermeler, göçler Türkçenin söz varlığını etkilemiştir. Bu olaylar neticesinde dilimize sayısızca kelime girmiş ve yerleşmiştir. Türkçeleşmiş bazı yabancı kelimelerin dilimizden çıkarılıp atılması mümkün değildir. Çünkü Türk dili ve edebiyatı tarihi boyunca söz konusu bu kelimeler Türkçe karşılıklarıyla beraber asırlarca kullanılagelmiştir.

Türkçe'nin içine yerleşmiş ve kullanımı yaygınlaşmış bazı kelimelerin ise yabancı kökenli olması normaldir. Çünkü o kelimenin kullanımı bir ihtiyaçtan kaynaklanmış ve yıllar içinde benimsenmiştir. Örneğin; “kalem, defter, kitap” kelimeleri Arapçadır. Ama bu kelimeler asırlardır kullanıldığı için Türkçeye yerleşmiştir.

• 
  Türk diline almancadan giren kelimeler: kuruş filinta, general, bira;
  
• 
  Türk diline arapçadan giren kelimeler: asker, rab, cami, kalem, evlat, sabır, nöbet;
  
• 
  Türk diline latinceden giren kelimeler: larva, lotus (bitki), flora (botanik);
  
• 
  Türk diline rusçadan giren kelimeler: ruble,votka, şapka;
  
• 
  Türk diline farsçadan giren kelimeler: berber, gavur.
  

           Араб-парсы тілдерінен ауысқан сөздердің барлығы бірдей қазақ тілінің сөздік қорына енбегенімен, оның ішінде сөздік қордағы қазақтың тума сөзіндей ұзақ өмір сүру, жаңа сөздер жасауға ұйытқы болған жасамыс байырғы сөздер көптеп табылады. Араб-парсы сөздері тілімізге негізінен үш сала бойынша енген:

1.     Ғылым мен мәдениетке, әлеуметтік өмірге байланысты: тарих, әдебиет, мәдениет, хакім,тәрбие, тәржіме, емтихан, емле, ғылым, пән, сәлем, сапар, қазына, әдет, қабілет, қанағат, мағлұмат, назар, мәжіліс, мекеме, мектеп, мемлекет, мансап, парасат, пақыр, бұқара, салтанат, медресе, дидар, бишара, аброй, дұшпан т.б.

2.     Үй тұрмысы мен шаруашылыққа, саудаға байланысты: бәс, жиһаз, парық, қаражат, кіре, шерік, ауқат, қасап, несие, шарап, бағбан, халва, дәм, дүкен, дарбаза, дихан, кеме, мақта, миуа, зембіл, сарай, құмыра т.б.

3.     Дінге байланысты: Құран, имам, мешіт, мүфти, құдірет, құрбан, қазірет, қиямет, шариғат, айт, тамық, құтба, зікір, зекет, бейіш, намаз т.б.

Қазақ тілінің моңғол тілдерімен қарым-қатынасы екі түрлі жағдайда қарастырылады. Бірінші, қазақ тіліндегі моңғол тілдерінен тікелей ауысып кірген сөздер жайында. Бұған ең алдымен екі халықтың ғасырлар бойы көршілес тұрып, бір-бірімен тікелей қарым-қатынас жасауы себеп болған. Сонымен бірге 13 ғасырда моңғолдардың Қазақстан және Орта Азия жерін жаулап алып, ол жерлерде Шыңғыс әулеті билеген ұлыстар мен ордалардың 15 ғасырға дейін үстемдік етуінің әсері тиген. Тіпті қазақ хандықтары құрылған 15-18 ғасырларда да моңғолдармен тегі бір Жоңғар қалмақтары қазақ жеріне үнемі шапқыншылық жорықтар жасап отырғаны тарихтан белгілі.    Қазақ тілінде моңғол тілдерінен кірген сөздер үндестігі негізінен әкімшілік, ел билеуге байланысты: ұлыс, нөкер, жасақ, ноян, құрылтай, аймақ, жарлық т.б.

Жер-су атауларына байланысты сөздер көп кездеседі: Тарбағатай, Қандағатай, Толағай, Қатонқарағай, Баянауыл, Долаңқара, Зайсан, Нұра, Мұқыр, Қорғалжын, Қордай, Алтай, Нор, Нарынкөл т.б.

             Екінші, қазақ тіліне моңғол тілдерінен ауысқан сөздерден басқа олардың бірінен-біріне ауысты деуге келмейтін, екеуіне де ортақ сөздер жайында. Қазақ лексикасында моңғол тіліндегі сөздермен түр тұрпаты, мағыналары ұқсас, үйлес сөздер, әсіресе зат есім, сын есім, сан есім, етістіктер көп табылады. Мысалы, қой(қон), қойшы(кончьн), төл (тәл) т.б.

          Орыс тілінен қазақ тіліне сөз енуі сонау 18 ғасырдан басталады. Кірпіш, саман деген сөздерден бастап, тілімізге енген сөздердің саны бұл күнде өте мол. Орыс тілінен қазақ тіліне енген сөздердің саны бұл күнде өте мол. Орыс тілінен қазақ тіліне енген сөздерді Қазан төңкерісіне дейін енген сөздер, Қазан төңкерісінен кейін енген сөздер деп екіге бөлуге болады. Қазан төңкерісінен бұрын орыс лексикасынан ауысқан сөздер айтылуы мен жазылуы жағынан қазақ тілінің айтылу нормасына бағынып, орфографиялық және фонетикалық өзгеріске ұшырған.

Мысалы: Болыс- волость, жәшік - ящик, сот - суд, божы - вожжи, кереует - кровать, самауыр - самовар.

• 
  
  жүктеу/скачать 5,26 Mb.
  
  Достарыңызбен бөлісу: