Исаев оқулары (ғылыми мақалалар жинағы) Алматы, 2016 ббк пікір жазғандар

Aksan, Doğan, (2009), Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, Cilt 3, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.

Aksoy, Ömer Asım (1981). 1. Atasözleri Sözlüğü, Üçüncü Baskı, Türk Dil Kurumu

Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.

Aksoy, Ömer Asım (1984). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, I-Atasözleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.

Borak, Mustafa (1996). Gotinên Pêşiyan Kurda, Çapa Yekem, Yön Matbaacılık,. Weşanên Berfin.

Milletlerin ortak düşünce ve davranış biçimlerini, toplumsal ve ahlaksal kurallarını, anane ve göreneklerini yansıtmasına atasözü denir (Aksoy, 1981:20). Her dilin, her milletin kendine özgü atasözleri vardır. Folklor, toplumbilim, ekonomi, felsefe, tarih, ahlak, ruhbilim gibi birçok konuları ilgilendiren atasözleri; kültürel varlığın aktarıcısı konumundadır. Anlatım gücü, kavram zenginliği bakımından önem arz eden dil yapıları olan, atasözleri kalıplaşmış(klişe haline gelmiş) sözlerdir. Türkçedeki atasözleri eskiden sav, mesel, tabir diye anılmıştır. Eski, yeni konuşma dillerinde, manzum, nesir yazılar arasında kullanılmış ve kullanılmakta olan atasözleri, birçok kişi tarafından derlenmiştir. Divanü Lugat-it Türk’te atasözleri, Arapça mesel, Türkçe ‘de ise sav ifadeleri kullanılmıştır. Divan edebiyatında ve Osmanlıcada ise bu kavram için mesel ve darbımesel ifadeleri kullanılmıştır. Mesel’in çoğulu emsal, Darbımesel’in çoğulu durub-i emsal’dir. Bu sözler Türkiye’de Cumhuriyetle beraber yerini atalarsözü ve atasözüne bırakmıştır. Ayrıca atasözleri kelime anlamları itibariyle Arapça’da Darbi-Mesel, İngilizcede ise Expression, Saying, Idiom, Parable, Metaphor, Paradox şeklinde kullanılmıştır.

Atasözleri genelde kısa ve özlü yapıda, bir veya iki cümleden oluşurlar. Daha uzunları da vardır, ancak sayıları son derece azdır. Anlam yönünden kesin ve açıklık bulunan atasözleri aynı zamanda anlam zenginliğine de sahip kesin yargı bildiren öğüt verici söz gruplarıdır. (Hatipoğlu, 1964:68) Atasözleri, geniş halk yığınlarının yüzyıllar boyu geçirdikleri tecrübelerden, denemelerden ve bunlara dayanan düşüncelerden doğmuşlardır. Ulusun ortak düşünce ve tutumunu belirtirler. Atasözleri, milletler arasındaki kültürel farklılıkları, benzerlikleri, dolayısıyla olaylara, kavramlara bakış açılarını yansıtması bakımından çok önemlidir. Bunun yanında atasözleri, toplum psikolojisini ve karakterini çözümlemede de rol oynayabilir.

Kazak ve Türk dillerinin gelişim süreci, kullandıkları kelimeler ile hangi mesleğin ön plana çıktığı, ilgilendikleri uğraşlar, yaşadıkları coğrafi konum, iklim gibi değişik somut sonuçlara ulaşmak için diller arasında atasözleri ile ilgili karşılaştırmalı çalışmalar yapılmaktadır. Bir toplumun kültürel değerlerini ve değer yargılarını daha geniş anlamda dünya görüşünü dile getirmede büyük önem taşıyan atasözleri, kısa ve kalıplaşmış özlü sözler olarak kuşaktan kuşağa aktarılma özellikleri ile kültür taşıyıcıları olarak ele alınabilir. Günümüzde çok geniş ve çeşitli alanlarda kullanılmaktadır. Bunların bir kısmı mecazi anlamda kullanılırken bir kısım atasözleri gerçek anlamda kullanılmaktadır.

Ömer Asım Aksoy’a göre atasözleri, atalarımızın uzun denemelere dayanan yargılarını, genel kural, bilgece düşünce ya da öğüt olarak düsturlaştıran ve kalıplaşmış biçimleri bulunan halkça benimsenmiş özsözlerdir (Aksoy, 1984: 37).

Özkul Çobanoğlu, dünyadaki bütün milletlerin atalarından kalma, yol, yöntem gösteren, öğüt veren sözleri olduğunu vurgular. Atasözleri, milletlerin karakterlerini, hayat karşısındaki tavır ve duruşlarını ifade eden özlü sözlerdir. (Çobanoğlu, 2004: 1).

Doğan Aksan, atasözlerini “çoğunlukla bir cümle biçiminde oluşarak bir yargı anlatan, kimi zaman ölçü ve uyakla, söyleyiş açısından daha etkili olmaya yönelen sözlerdir” tanımını yapar. (Aksan, 2009, s. 38)

Atasözleri genel olarak buyruk verir. Bir işin yapılması veya yapılmaması konusunda net yargılar içerir. (Borak, 2014: 14).

«Фразеология современного русского языка» (Frazeologiya sovremennovo russkovo yazıka) - Çağdaş Rus Dilinin Atasözleri/Deyimleri isimli çalışmasında Şanskiy aşağıdaki tanımı yapmaktadır : “Atasözü veya deyim, sözcüksel özelliğe sahip iki veya daha fazla vurgulu ögeden oluşan, anlamı, içeriği ve yapısı itibariyle belirlenmiş (yani sabit) ve hazır bir şekilde hayata geçirilen dilsel bir birimdir”. (Şanskiy, akt:Yaşar 1969: 27) Dilbilimci, “deyimlerin iletişim sürecinde yaratılmayan hazır ve bütünsel birimler olarak hayata geçirilen” (Şanskiy, akt.: Yaşar, 1969: 28) yapılar olduğu için deyimin temel özelliğinin üretici dönüşümsellik olduğunu savunmaktadır.

Мақал-мәтелдер - халық шығармашылығының ең көне жанрларының бірі. Мақал-мәтел кез-келген халықтың тілінде бар. Сонау ерте ғасырлардан бері ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан рухани қазына. Мақал-мәтел мағынасы терең ойды қысқа ғана түйіндеп, бір ауыз сөзбен жеткізеді. Сонымен қатар, мақал-мәтелдерде халықтың ғасырлар бойы жинаған тәжірибесі, өмірдің барлық саласына қатысты түйіндеген ой-пікірі, бабалардың ұрпақтарына мирас етіп қалдырарлық нақыл сөздері де орын алып, көрініс табады.

«Мақал» араб тілінен енген сөз, «орынды сөз», «орынды айтылған сөз» деген мағынаны білдіреді. Башқұрт ғалымы, профессор Ж.Киікбаевтың пікірінше «мақал» сөзі башқұрт тілінде қолданысқа енгенге дейін оның мағынасын беру үшін әр түрлі сөздер (терминдер) қолданылған, мысалы, аталар сөзі, бұрынғылар сөзі, тапқыр сөздер».

Қазақ ғалымы, академик Ә.Қайдар да мақал және мәтелдің араб тілінен енгенін айта келіп, мақалдың «орынды айтылған сөз» деген мағына беретініне тоқталады. Сонымен қатар, мәтел сөзіне және мақал-мәтел деп қосарланып қолданылуының себебіне де түсініктеме беріп өтеді: «Мәтел» сөзі де түпнұсқада айтылуына, жазылуына [масал]>[-мәсел] тұлғасы өзгертіліп алынған араб сөзі (бұл арада с-т дыбыс сәйкестігін көріп тұрмыз). Бұл сөздерді мақал-мәтел деп қосарлап айтқандағы мақсат - әрі мысал, әрі тәмсіл дегенді аңғарту.

Ал, түрік тілінде мақал-мәтелдер үшін «атасөзі» (atasözü) термині қолданылады.

Түркілер қашанда сөз өнерін жоғары бағалаған, орынды сөзге тоқтаған. Сондықтан да халық шығармашылығында, күнделікті өмірде мақалдың алатын орны ерекше.

Жалпы түркі тілдес халықтардың мақал-мәтелдерінің көпшілігі ұқсас болып келеді, дәлме-дәл қайталанатын ортақ мақалдар саны да жетерлік. Оның себебі түсінікті де, тегі бір түркі халықтарының ортақ рухани мұралары - Күлтегін, Тоныкөк жазбаларында, М.Қашқаридың «Дивану лұғат ит-түрк», Ж.Баласағұнның «Құтты білік» шығармаларында бүгінде башқұрт, қазақ, түрік және басқа да түркі тілдес халықтардың тілдеріндегі мақал-мәтелдер көптеп кездеседі.

Қаз. Жақсылық еткен жақсылық көрер.

Түр.İyilik eden iyilik bulur.

Кез-келген ортада, қоғамда өнер мен білім қашанда жоғары бағаланғаны белгілі. Бұл тақырыптарға қатысты айтылған мақал-мәтелдер өнер мен білімнің маңызын атап көрсетеді, жастарды, жалпы кез-келген адамды білімді, өнерлі болуға талпынуға тәрбиелейді. Бірнеше мысал келтіре кетейік. Білім туралы:

Bu makalede bir kaç toplam atasözü incelenmiştir. Bu tespitler ışığında bazı atasözlerinin diziniyle beraber kelime anlamları da aynı bulunmuştur. Bazılarındaysa belli bir oranda kelime benzerlikleri bulunmasına karşın özü itibari ile anlam noktası aynı bulunmuştur. Bu karşılaştırmalardan sonra tarih boyunca iç içe yaşamış olan Kazaklar ve Türkler ortak kültürlerde buluştukları anlaşılmaktadır. Bin yıldan fazla olan bu birliktelik akrabalık düzeyindedir. Ayrıca bu iki kadim milletin yaşam felsefesine atasözleri düzleminde bakıldığında ortak tarih, sosyoloji, din ve doğasını yansıtan bir ürün olduğu da görülmektedir.

Рухани, мәдени құндылықтар көрініс тапқан башқұрт, қазақ және түрік мақал-мәтелдерін қарастыра отырып, түркі дүниесіне ортақ құндылықтар туралы білуге болады. Адамгершілік, жақсылық, ізгілік, қарапайымдылық, кішіпейілділік, еңбекқорлық секілді қасиеттердің қашанда жоғары бағаланғанына көз жеткізе түсеміз.

KAYNAKÇA

Aksan, Doğan, (2009), Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, Cilt 3, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.

Aksoy, Ömer Asım (1981). 1. Atasözleri Sözlüğü, Üçüncü Baskı, Türk Dil Kurumu

Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.

Aksoy, Ömer Asım (1984). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, I-Atasözleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.

Borak, Mustafa (1996). Gotinên Pêşiyan Kurda, Çapa Yekem, Yön Matbaacılık,İstanbul. Weşanên Berfin.

Адамбаев Б., Халық даналығы, "Рауан" баспасы, Алматы 1996.

Қайдар Ә., Халық даналығы, "Тоғанай Т", Алматы 2004.

Қазақ тілінің қай саласын алып қарасақ та, ең бастапқы негізі- сөз болып танылады. Сөздің өзі лексикалық мағынасына байланысты әр түрлі мағынаға ие болып, қолданылу аясының шеңбері ұлғаяды. Қазақ лексикологиясындағы сөздердің мағыналары мен мәнін танып – білу үшін оның мағыналық жағына баса назар аудару қажет. Қазақ тілінде лексикалық мағынасы жағынан кеңінен қолданылатын контекстік мағына, ол әдетте көркем әдебиетте жиі ұшырасады.

Контекстік мағынаны - сөздердің ауыс мағынада қолданылуы деп бағамдаймыз. Контекстік мағына көбіне бір сөздің тағы да басқа мән үстеуінен туындайтын лексикалық мағынаның бір түрі. Контекстік мағына ақын-жазушылардың шығармаларында ауыс мағынаны көрсетіп, бірнеше мағынаны үстейді. Кез келген тілдік бірлік мағынасы лебізде жасалып, өзінің басты контекстік мәнін анықтайды әрі әралуан түрленіп, мағыналық құрылымының әр түрлі реңін ашады. Сөздің құдіреті де контекстегі сөздердің қолданысында.

Сөз құдіретінің контексте ашылатыны туралы А. Байтұрсынұлынан бастап көптеген ғалымдар атап көрсетіп, оның мағыналық ерекшелігін ашуға ұмтылғаны белгілі. Әсіресе, тұлғалардың семантикалық ерекшеліктері мен семантиканың негізгі теориялық сипаты еңбектерінде терең зерделенді. Грамматикалық құрылым терең зерделенген кеңестік кезеңдегі ғылыми жұмыстарда, мәселен, С. Аманжолов, Н. Сауранбаев, А. Ысқақов, А. Әбілқаев, М. Томанов, М. Оразов, Ғ. Қалиев, Ә. Болғанбаев, Ә. Құрышжанов, С. Исаев, А. Аманжолов, Е. Жампейісов, Р. Сыздық, Р. Әмір т.б. еңбектерінде лексика-грамматикалық тұлғалардың мағынасы терең анықталған. Кейінгі кездегі ғылыми жұмыстарда мәтін лингвистикасына көңіл бөліне бастады. Дей тұрғанмен, осы күнге дейінгі жазылған зерттеулерде жеке тілдік тұлғалардың семантикасы жеке-жеке қарастырылып келді (жеке сөздердің мағынасы, жеке сөз тұлғалардың мағынасы т.б.) [1].

Контекстік мағына өзге тілдерден берілетін сөздердің баламасында да ұшырасады.Бүгінгі таңда толықтай баламасы жоқ орысша «свежий» сөзінің өзі нақты бір аудармаға ие болмаған. Әр сөзбен тіркескенде сол сөздің ыңғайына еріп, әр түрлі мағына үстеп көрсетуінің өзі контекстік мағынаның дәлелі. Кейбір нақтылай емес деректерде «свежий» сөзі тіркескен сөздерінің мағыналық ерекшелігіне байланысты сексен түрлі баламасы бар деп көрсетсе, орысша-қазақша аударма сөздікте «свежий» сөзінің әр сөзбен тіркескендегі он бір түрлі нұсқасы берілген. Яғни тіркескен сөзінің мағыналық жағына қарай әр түрлі ұғымды білдіреді. «Свежий» сөзінің негізгі қазақша баламасы – таза, жас,балғын. Алайда, бұл нақты аудармалар кейбір сөздермен тіркескенде, сөздің нақты мағынасын ашып көрсете алмайды. Мысалы, күнделікті тілімізде жиі айтылатын «свежий нан» деген тіркесті «балғын нан» немесе «жас нан» деп айта алмаймыз. Әрине, ол айтылуға ыңғайсыз, құлаққа түрпідей тиері сөзсіз. «Свежий хлеб» сөзі қазақшада «жаңа піскен нан», «ыстық нан» деген нұсқалармен де қолданысқа еніп жүр. « Балғын нан» деп қолдану ауызекі тілде ыңғайсыздау болып естіледі.

«Балғын шөп» немесе «балғын дене» деуге болады. Мұның өзі «свежий» сөзінің әр сөзбен байланысқа түскенде әр түрлі мағынаға ие болып, контекстік мағынаны айқындап тұрғандай.

«Свежий» сөзінің қазақшаға аударылғандағы мағынасы констекстік мағынаны үстеп, ауыс мағынада қолданылады ма? Орысша- қазақша аударма сөздікте тізбектеліп берілген «свежий» сөзінің қазақша баламасы бірнеше мәнге ие, мағынасы жағынан да әралуан екен.

1)Жаңа, жас – свежая рыба (жаңа ауланған балық)

2)Жаңа піскен – свежие фрукты, свежий хлеб (жаңа піскен нан)

3)Таза, салқын – умыться свежой водой (салқын сумен жуыну)

4)Самал – свежий ветер (самал, жел; на дворе свежо – сыртта салқын)

5)Жаңа, күшті – свежая волна (жаңа толқын, күшті толқын)

6)Таза жуылған – свежее белье (жуылған кір)

7)Жаңа – недавный; (свежая рана – жаңа жара)

8)Хорошо сохранившийся – жақсы сақталған ( свежие краски на картине – суреттің жаңа бояуы)

9)Выражающий здоровье – өң, жастық белгісі (свежий цвет лица – беттің жас ажары)

10)Новый, самый последний - ең соңғы, жаңа (свежие новости – соңғы жаңалықтар, соңғы хабарлар)

11)Бодрый, обновленный – жаңа, жаңарған (Со свежими силами – жаңа күшпен) [2].

Сонымен қатар,контекстік мағына - көркем әдебиетте мәтіннің кілті іспеттес. Ақын – жазушылардың шығармаларындағы кейбір сөздер ауыс мағынада қолданылып, мәтіннің нақты мәнін, мағынасын меңзеп көрсетеді.

Абайдың «Сен де бір кірпіш - дүниеге, кетігін тап та бар қалан» деген өлең жолдарын мектеп жасынан оқып, жаттап, жетілсек те, мәнін әртүрлі түсінетініміз рас. Алдымен, өлең жолындағы негізгі, тірек ұғым, тема – дүние; дүние бұрыннан белгілі; ал рема – бұрыннан әркімге де белгісіз, осы жолдардағы автор ұсынған жаңалық - сен де бір кірпіш [1]. «Кірпіш» дегенде көз алдымызға үй салатын басты құрал – кірпіш елестейді. Сыртқы формасына үңілсек, құрылыста үй салуда қолданылатын қарапайым тас секілді. Осыны Абай өз өлеңіне арқау ете отырып, адамды кірпішке балаған.Дүниенің бір кірпіші болып қалануды өзіңнің орныңды, жөніңді табу арқылы көрсетеді.

Әсемпаз болма әрнеге,

Өнерпаз болсаң, арқалан.

Сен де — бір кірпіш, дүниеге

Кетігін тап та, бар қалан![1].

Осы сынды Мұхтар Шахановтың «Төрт ана» атты өлеңіндегі «Демеп жүрер, жебеп жүрер арқада,болу керек құдiреттi төрт ана» деген контексті мағынаны білдіріп тұр. Өйткені әр адам баласында дүние есігін ашқан сәттен бастап мейірімге бөлейтін, бауырға басқан анасы болады.

Жиырма екі жасымда

Мен айырылдым жарымнан,

Жарық,сәуле көрмедім,

Шыққалы ана қарнынан.

Бұл өлең жолдарындағы ана сөзі туған шеше ретінде жұмсалып тұр[3,48 б].

Қазақ халқында сөздің құдіреттілігі соншама – кейбір сөздерді «анаға» теңейді. «Жер Ана», «Отан Ана», « От Ана» т.б. сөздерден байқасақ, «ана» сөзі көркем әдебиетте ауыс мағынада қолданылады. Ана – жалпы мейірбандықтың тұлғасы [4,34 б].

Тағдырыңды тамырсыздық iндетiнен қалқала,

Мазмұн жоқта мазмұнсыздық шыға келер ортаға.

Әр адамда өз анасынан басқа да,

Ғұмырына етер мәңгi астана,

Демеп жүрер, жебеп жүрер арқада,

Болу керек құдiреттi төрт ана:

ТУҒАН ЖЕРI – түп қазығы, айбыны,

ТУҒАН ТIЛI – мәңгi өнеге айдыны,

ЖАН БАЙЛЫҒЫ, САЛТ-ДӘСТҮРI – тiрегi,

Қадамына шуақ шашар үнемi,

Және ТУҒАН ТАРИХЫ,

Еске алуға қаншама

Ауыр әрi қасiреттi болса да.

Құдiрет жоқ төрт анаға тең келер,

Онсыз санаң қаңбаққа ұқсап сенделер.

Өзге ананың ұлылығын танымас,

Төрт анасын менсiнбеген пенделер.

Төрт анадан сенiм таба алмаған

Тамырсыздың басы қайда қалмаған?!

Төрт анасын сыйламаған халықтың

Ешқашан да бақ жұлдызы жанбаған.

Қасиеттi бұл төрт ана – тағдырыңның тынысы,

Төрт ана үшiн болған күрес – күрестердiң ұлысы! [5, 13 б].

Бұл жердегі құдіретті «ана» сөзін бірнеше мағынада жұмсап, «туған жерді, тілді, салт-дәстүрді , тарихты» анаға балап көрсеткен. Туған жер – Атамекен, Отан Ана сөздерінің орнында да жұмсалады. Ал туған тіл деген ана тілі деген мағынаны, тарих – сарқылмас қазына,салт – дәстүрді - ғасырлар қойнауынан қалыптасқан асыл мұра деп түсінсек, ақын бұл сөздерді «анаға» теңеп көрсетеді. Ақын қолданған өлең мәтініндегі «ана» сөзінің мағынасы негізді ұғымды анықтап, құдіретті «ана» сөзінің сипатын анықтап танытады.

Бұдан өзге «От ана» , «Май ана» - жас келіннің із – жолы құтты болсын деген тілек Келін түскенде үлкен үйдің отына май құйып, «От Ана», «Май Ана» дегізіп, бас ұрғызады [1]

Жалпы тілімізде қолданылатын сөздердің көбі дерлік бір мағынадан өзге бірнеше мағына үстеп, қазақ тілі лексикологиясындағы сөздік қордың толығуына үлкен септігін тигізері хақ.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Салқынбай А.Б. – Мәтін мәнінің кілті.

2.Орысша – қазақша сөздік. Алматы:Қазақ Совет энциклопедиясы, -1981 ж.

3.Абай тілі сөздігі. Алматы: Ғылым, - 1968 ж.

4.Бұралқыұлы М . Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі.

5.Шаханов М. Ғашықтық ғаламаты.

Құрамындағы жай сөйлемдердің баяндауыштары тиянақты тұлғада келіп, өзара бір-бірімен тең дәрежеде байланысқан құрмаластың түрін салалас құрмалас сөйлем дейміз. [1; 158 б].

Салалас құрмаластың құрамындағы жай сөйлемдер бір - бірімен өзара белгілі мағыналық қарым-қатынаста қолданылып, айтылады. Араларында мағыналық қатынас болмаса, онда екі жай сөйлем бір-бірімен құрмаласа байланыспайтын еді. Сондықтан да құрамындағы жай сөйлемдердің бір - бірімен мағыналық қатынасына қарай салалас құрмаластың түрлері аталады. Соның бірі "құрамындағы жай сөйлемдер білдіретін ой өзара мезгілдес, бағыттас, ыңғайлас мәнде, қарым-қатынаста айтылған саластың бір түрі ыңғайлас салалас [1; 160 б].

Салалас құрмаластың "ыңғайлас" түрі жөнінде ғылымда түрлі атаулар кездеседі. Қазақ тіл білімінің атасы Ахмет Байтұрсынов салалас құрмаластың бұл түрін өзінің "Тіл тағылымы" атты қазақ тілі мен оқу- ағартуға қатысты жарық көрген еңбегінде "жиылыңқы қиысу" деп көрсетеді. Ғалым құрмаластың өзін "сиысу, қиысу" деп бөлген. Мұндағы салалас сөйлем деп қиысуды көрсетеді. Және де осы еңбегінде ыңғайлас(жиылыңқы) салаласқа мынадай анықтама берген: "Егерде бірнеше сөйлемнің қиысуы бірыңғай, бір беткей болса, жиылыңқы қиысу болады. Мәселен: "Үлкен бастар, кіші қостар" немесе "Елде жатты, ай да батты"[2; 302 б].

Салалас құрмаластың аталған "ыңғайлас" түріне Байтұрсыновтан кейін Құдайберген Жұбанов та тоқталып өтеді. Ғалым жалпы құрмалас сөйлемді "күрделі сөйлем" деп, ал оның өзін "салалас және сабақтас" деп жіктеп [3; 77б], соның ішіндегі саластың әрі, да, де, және дәнекерлері арқылы және мағыналары жағынан ыңғайлас мәнде байланысатын салаластың түрін "ыңғайлас" салалас деп атаған. Қ.Жұбановтың еңбегіндегі салаластың жіктелуі жөніндегі зерттеулері мен атаулары бүгінгі тіл білімінің қалыптасуына негіз болған. Жұбановтан өзге салаластың аталған түрін ыңғайлас деп С.Жиенбаев та өз еңбектерінде атайды.

Ыңғайлас салалас құрмаласты сонымен қатар мезгілдес деп көрсететін ғалымдар да аз емес. Мәселен: Төлеубай Қордабаев "Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер синтаксисі" атты еңбегінде, салаластың бұл түрін мезгілдес деп көрсетеді. Және де оның бұған дейінгі аталуына да тоқталып өтеді. "1936 жылы жасалған оқу бағдарламасында салаластың бұл түрі "ыңғайлас салалас" деп аталған да, оған "ыңғайлас сөйлемдердің біреуінің хабары басқаларының бәрін де өз ішіне алатын жалпы хабар болады, бір сөйлемі жалпы сөйлем болады" деген анықтама береді. Бұл анықтамаға қарағанда, бағдарлама авторларының "ыңғайлас салалас" деп отырғандары қазіргі оқулықта "түсіндірмелі салалас" деп аталып жүрген сөйлемге келеді"[4; 55 б] дей келе, "С.Аманжолов, Н.Сауранбаевтар авторлығымен 1939 жылы шығарылған "Қазақ тілінің грамматикасы" атты оқулықта "Тіркес салалас" деп аталып, "Мұндағы ой бір -біріне тіркесе айтылады" делінген және салаластың бұл түрінің да, де, та, те, және жалғаулықтары арқылы жасалатындығы айтылған. мағыналық жағынан осы топтағы жалғаулықтар қатарына жататын әрі шылауы арқылы жасалатын салалас сөйлем бұл оқулықта "үдетпелі салалас" деген атпен жеке берілген" [4; 55-56 б] деп тоқталып өтеді де. Осы еңбегінде шашырап, салаластың жеке - жеке түрі болып аталып кеткен ыңғайластық, мезгілдестік мәндегі жалғаулық шылауларды жинастырған салаластың бұл түрін 1961 жылдан бері қарай автор Т.Қордабаевтың аталған оқулығының бірінші басылымынан "мезгілдес салалас" деп атау тұрақталды.

Ыңғайлас салаласты сонымен қатар мезгілдес деп атаған ғалымдардың қатарына Қайырболат Есенов те жатады. Ғалым өзінің құрмалас сөйлемді зерттеуге арналған "Құрмалас сөйлем синтаксисі" атты еңбегінде салаластың аталған түрін "мезгілдес салалас" деп көрсетеді. Және де осы еңбегінде "Мезгілдес салалас сөйлемді қалай түсінетін боламыз?" деген сауал тастап, оған: "Мұнда синтаксистік компонентттерінің бір-бірімен мағыналық қарым -қатынасы өзара іргелесе бір уақыт шеңберінде, не болмаса бірінен кейін екіншісі іле орындалып жататын болады. Осыған орай да мұндай сөйлемдер мезгілдес салаластың қатарын құрайды"[5; 19 б] , - деп жауап береді.

Есенов сонымен қатар аталған салаластың түрін екіге бөліп: "бір мезгілдес және әр мезгілдес салалас құрмалас" деп қарастырады. Ол бұл жөнінде: "Сөйлемнің синтаксистік компоненттеріндегі оқиғалар барысы біркелкі бола бермейді. Бір сөйлемдерде әр түрлі оқиғаның орындалуы бір мезгіл шеңберінде, өзара бір қатарда өтіп жататын болса, енді біреулерінде әр мезгілде, бірінен кейін екіншісінің орындалуы негізінде жүзеге асады. Осындай көрініске байланысты мезгілдес салалас сөйлемдердегі мезгілдік қатынастың өзін екі салаға жіктеуге болады: бір мезгілдес салалас және әр мезгілдес салалас" [5; 20 б] , -деп түсіндіреді.

Ғалым бір мезгілдес салалас жөнінде: «салалас сөйлемнің бұл түрінде оның синтаксистік компоненттерінде хабарланған оқиға әрекеттердің орындалу, орындалмау көрінісі бір мезгілдік қатарда өтетін болады. Сондай ақ синтаксистік компоненттердің баяндауыштары көбінесе бір тұлғамен беріледі. Бұл жолы үшеуі табалдырықтан аспай тұра қалды да, аққұба жігіт есіктің ілмегін салды (М.Қосшығұлов) [5; 20- 21 б]». Байқап тұрғанымыздай оқиға бір мезгілде, қатар іске асып отыр.

Ал, әр мезгілдес салалас құрмалас турасында ғалым Есенов: «Бұл түрінде алғашқы компоненттегі іс-әрекет сәл де болса бұрын орындалады да, содан кейін іле-шала екіншісіндегі қимыл жүзеге асатын болады», -деп көрсетеді де, мынадай мысал келтіреді: «Алдымен көшкен солар болды да, өзге Бөкеншілер де еріксіз тартып кетті (М.Әуезов) [5; 22 б]». Айта кететін тағы бір жәйт, ғалым мезгілдес салалас құрмаластың жалғаулықты да, жалғаулықсыз да түрін жоғарыдағыдай: әр мезгілдес және бір мезгілдес деп жіктеген.

Құрмалас сөйлемге тоқталған келесі ғалымымыз С.Исаев. Ғалым салаластың аталған түрін ыңғайлас салалас құрмалас деп қарастырады. Ғалым Исаев ыңғайлас салалас құрмалас турасында: «Ыңғайлас салаластың құрамындағы жай сөйлемдер білдіретін ой қатарлас; бір мезгілде, бір мәнде болып жатады, я олар бірінен соң бірі болатын іс-әрекетті білдіреді»[1;160б].,- деп тұжырымдайды. Салаластың алғашында жиылыңқы, кейін ыңғайлас, мезгілдес деп аталып келген түрін «ыңғайлас салалас» деп қарастырған ғалымдардың қатарына: Р.Әмір, Г.Сағидолла, А.Қобыланова, Ж.Балтабаева, Қ.Қасабек, т.б. ғалымдар жатады.

Ал, осы «ыңғайлас салалас пен мезгілдес салаластың айырмашылығы тек атауында ғана ма, әлде сөйлем мазмұнында, немесе жалғаулық шылауларының қолданылу тәртібіне байланысты ма?» деген сауал тууы орынды. Бұл сауалдың жауабын біз Тыныштық Ермекованың «Қазіргі қазақ тілінің құрмалас сөйлемі» атты еңбегіндегі профессордың мына қорытынды сөзінен таба аламыз: «Аталған сөйлемдер – өзара ұқсастығы болғанымен, ішінара семантикалық айырмашылықтары бар сөйлемдер. Ыңғайлас сөйлемдерде тектес, ыңғайлас іс-әрекет, оқиға, жай-күй баяндалса, мезгіл мәнді құрмаластарда белгілі бір уақыт шеңберінде өтіп жатқан оқиға баяндалады» [6; 49 б].